AZƏrbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

Çarizm  və  neftli  torpaqlar.  Dövlət-kapitalist  neft  təsərrüfatının 
yaradılması:  Neftli  torpaqlar,  əsasən,  xəzinənin  ixtiyarında  idi.  Abşeronda  cəmi 
6100 desyatin neftli torpaq sahəsi vardı. 1913-cü ildə Azərbaycanda istismar edilən 
neftli  torpaqların  ümumi  sahəsi  991  desyatinə  yaxın  olmuşdur.  Bu  torpaqların 
yarıya qədəri xüsusi sahibkarlara məxsus idi. 
Xüsusi sahibkarlara məxsus neftli sahələr, əsasən, bəy torpaqlarının və çar 
hökuməti  tərəfindən  «xüsusi  xidmətlərinə  görə»  zadəganlara,  hərbçilərə,  dövlət 
məmurlarına bağışlanmış torpaqların (bu torpaqların ümumi  sahəsi 97,5 desyatinə 
bərabər idi) satın alınması və ya uzun müddətə icarəyə götürülməsi yolu ilə əmələ 
gəlmişdi. 

11 
 
Neftli  torpağın  hər  desyatininə  görə  xəzinəyə  birdəfəlik  125  min  manat 
haqq  ödəyərək  həmişəlik  icarəyə  götürülən  sahələr  də,  əslində,  xüsusi  mülkiyyət 
hüququna malik idi. Xüsusi sahibkarlar özlərinin neftli sahələrindən əldə etdikləri 
hasilata müvafiq surətdə dövlətə pay ayırırdılar. 
Neftli  torpaqların  az  bir  hissəsi—21  desyatini  (2,1  faizi)  xəzinə-icma 
mülkiyyətinə məxsus idi. 
Xəzinə-icma  mülkiyyəti  dövlət  kəndlilərinə  məxsus  kiçik  sahələrdən 
ibarət  idi.  Həmin  torpaqlar  dövlətə  vergi  ödəmək  şərtilə  kəndlilər  tərəfindən   
icarəyə götürülürdü. 
1907—1908-ci  illərdə  Suraxanıda  qazılan  yeni  quyular  fontan  vurandan 
sonra,  hökumət  kəndlilərin  istifadəsində  olan  xəzinə-icma  torpaqlarını  alıb 
sənayeçilərə  icarəyə  verməyə  başladı.  Odur  ki,  XX  əsrin  başlanğıcında  65 
desyatinə  yaxın  sahəsi  olan  xəzinə-icma  torpaqlarının  1913-cü  ildə  yalnız 
1
/
3
 
hissəsi qalmışdı. 
Xəzinəyə  məxsus  neftli  sahələr,  başlıca  olaraq,  hərrac  vasitəsilə  icarəyə 
verilirdi. 
Lakin  bəzən  elə  olurdu  ki,  şirkətlər  hərrac  vasitəsilə  icarəyə  götürdüyü 
sahələrdə  istismar  işinə  başlamır,  ona  görə  də  xəzinəyə  çatacaq  müvafiq  payı 
ödəmirdilər. 
1912-ci il iyunun 17-də çar hökuməti «Xəzinəyə məxsus neftli torpaqların 
müqavilə üzrə icarəyə verilməsi haqqında qaydalar» qəbul etdi. 
Yeni qanuna görə, hərraca təqdim edilən neftli sahə üçün icarədarın hər il 
icbari  surətdə  ödəməli  olduğu  minimum  icarə  haqqı  norması  müəyyən  edilirdi. 
Minimum normadan artıq çıxarılan neft, dövlətə 20 faiz həcmində pay ayırmaqla 
icarədarın özünə qalırdı. Hər neftli sahə üçün dövlət tərəfindən əvvəlcədən 100 min 
(sonralar, hətta 400 min) manat məbləğində girov alınırdı. 
17  iyun  1912-ci  il  qanunu  əsasında  1913—1914  və  1916-cı  illərdə  dörd 
hərrac  keçirildi.  Bu  hərraclar  zamanı  ümumi  sahəsi  470  desyatin  olan  102  neftli 
sahə  təqdim  edildi.  İri  şirkətlər  nəyin  bahasına  olursa-olsun,  daha  çox  sahə  ələ 
keçirmək  üçün  qızğın  rəqabətə  girdilər.  Təklif  edilən  ilk  icarə  qiymətlərini 
ağlagəlməz  dərəcədə  yuxarı  qaldırdılar.  Hətta  bir  sahəyə  düz 78  dəfə  yeni  qiymət 
təklif  edilmişdi.  Yeni  sahələr,  faktik  olaraq, «Nobel  qardaşları»  və  «Oyl»  kimi iri 
qruplar  arasında  bölündü.  «Nobel  qardaşları»  şirkətinə  hər  hərracda  sahələrin 
təqribən 60 faizi çatdı. 
Yeni əsaslarda keçirilən hərraclar xəzinəyə xeyli gəlir gətirsə də, istehsalı 
artırmağa,  neft  və  neft  məhsullarının  qiymətini  aşağı  salmağa  çalışan  hökumətin 
ümidlərini doğrultmadı. Rusiya Dövlət Senatı göstərirdi: hərracların nəticəsi təsdiq 
etdi ki,  böyük  pay  ayrılmaları iri  şirkətləri  qorxutmur,  onların  məqsədi  xəzinənin 
ixtiyarında  olan  neftli  torpaq  ehtiyatını  öz  əllərinə  keçirib  neft  bazarının  sahibi 
olmaqdır, belə ki, inhisarlara bazarda neftin qiymətini yüksək səviyyədə  saxlamaq  
onun  hasilatını artırmaqdan daha sərfəlidir. 

12 
 
Məhz  bu  səbəbdən,  xəzinənin  ixtiyarında  minlərlə  desyatin  neftli  torpaq 
ehtiyatı  olduğu  halda,  həmin  ehtiyatdan,  demək  olar  ki,  istismara  yeni  sahələr 
verilmirdi. 
Beləliklə,  çarizmin  neft  hasilatını  artırmaq  sahəsində  göstərdiyi  cəhdlər 
uğursuzluqla 
nəticələndi. 
Mütləqiyyətin 
zadəgan-mülkədar 
quruluşunu 
möhkəmləndirməyə  yönəldilmiş  siyasəti neft  probleminin həllinə  ciddi maneçilik 
törədirdi.  İstismara  yeni-yeni  sahələr  buraxmaqla  neft  qıtlığını  aradan  qaldırmaq 
əvəzinə,  dövlət  mövcud  sahələrdən  get-gedə  daha  çox  pay  qoparmağa  çalışırdı. 
Çarizm yeni neftli sahələri ələ keçirməklə burjuaziyanın iqtisadi qüdrətinin daha da 
artacağından,  bununla  da  onun  siyasi  hakimiyyətə  təzyiqinin  güclənəcəyindən 
qorxurdu.  Xəzinə  çox  qiymətli  və  strateji  əhəmiyyətli  minlərlə  desyatin  neftli 
torpaq ehtiyatını həmişəlik itirmək istəmirdi. 
Bununla  belə,  çar  hökuməti  iri  istehsala  özünün  başlıca  dayağı  kimi 
baxaraq, təmərküzləşmə prosesinə hər vasitə ilə kömək edir, iri kapitalın bu sahəyə 
yönəlməsinə çalışırdı. Çünki, təkcə iri neft  şirkətləri və birlikləri hasilatı artırmaq 
üçün  geniş  maddi  və  maliyyə  imkanlarına  malik  olub,  böyük  dövlət  sifarişlərini 
təcili  və  vaxtında  yerinə  yetirməyə  qadir  idilər.  Onlar,  həmçinin,  özlərinin  çox 
güclü xarici rəqiblərinə qarşı inadla dayana bilərdilər. 
Müharibə  illərində  çar  hökuməti  neft  inhisar  birliklərinin  buraxdığı 
məhsulların daimi və ən imkanlı müştərisinə çevrildi. 
Hərbi  sifarişlər  almış  istehsal  birliklərinə  dövlət  müxtəlif  imtiyazlar  və 
güzəştlər  verirdi.  Ona  görə  də  dövlət  sifarişlərini  almaq  uğrunda  iri  kapitalist 
birlikləri arasında rəqabət xeyli gücləndi. 
 «Nobel qardaşları» şirkəti dövlətin ağ neftlə təchizatını demək olar ki, öz 
əlinə  almışdı.  O,  müxtəlif  hərbi  nazirlik  və  idarələrlə  sərfəli  müqavilələr 
bağlayaraq,  onları  təyyarə  benzini,  sulfat  turşusu,  sürtgü  yağları,  oleum,  benzol, 
toluol və hərbi sənayedə işlənən digər məhsullarla təchiz edirdi. 1915-ci ildə  şirkət 
müxtəlif  hərbi  istehlakçılara  illik  satılıq  neft  məhsullarının  70  faizi  qədər  mal 
göndərmişdi. 
1915-ci  ilin  iyununda  Mərkəzi  Hərbi-Sənaye  Komitəsinin  (MHSK)  Bakı 
hərbi-sənaye komitəci (BHSK) təşkil edildi. İri sənayeçilər və bəzi əlaqədar texniki 
ziyalılar  bu  komitəyə  daxil  edildilər.  Bakı  neft  sənayeçiləri  qurultayı  Şurasının 
(BNSQŞ)  sədri  A.  O.  Qukasov  eyni  zamanda  BHSK-nın  sədri  seçildi.  Komitə 
tezliklə dövlətdən xeyli sərfəli sifarişlər alıb, sənayeçilər arasında bölüşdürdü. 
Müharibə şəraiti dövlətin iri neft şirkətləri ilə qovuşmasına təkan verdi. 
Neftli  torpaqların,  Bakı—Batum  neft  kəmərinin,  Zaqafqaziya  dəmir 
yolunun, çox böyük  sistern-vaqon parkının, 100 milyon puddan artıq neft və neft 
məhsulları  tutan  2  minə  yaxın  neft  anbarının  və  başqa  obyektlərin  xəzinənin 
ixtiyarında olması, həmçinin, onun geniş maliyyə imkanlarına malik olması dövlət-
kapitalist təsərrüfatının yaradılması üçün möhkəm təməl yaratdı. 

13 
 
Ölkənin  müdafiə  problemlərinin  həlli  çar  hökumətini  məcbur  edirdi  ki, 
geniş iqtisadi funksiyaları öz əlinə alsın, kapitalist istehsal prosesinə qarışsın. 
Neft  sənayesini  nizama  salmağın  bir  sıra  dövlət-inhisarçı  orqanları 
meydana gəldi. 
1915-ci ilin avqustunda xalq təsərrüfatının: sənaye, nəqliyyat, yanacaq və 
ərzaq kimi çox mühüm sahələrinə rəhbərlik edən dörd Xüsusi müşavirə yaradıldı. 
Xüsusi müşavirələr ali dövlət idarələri olub, yalnız çarın qarşısında hesabat verirdi. 
Yanacaq  üzrə  xüsusi  müşavirə—Osotop
1
 son  dərəcə  böyük  hüquqlara 
malik idi. 
Osotop  yanacağın uçotunu və bölgüsünü aparır, ölkə üzrə onun hasilatını 
planlaşdırırdı. O, yanacaq müəssisələrinə icrası məcburi olan sifarişlər verir, hətta 
tədarükçü  təşkilatlarla  bağlanmış  müqavilələrin  şərtlərini  dəyişdirir,  müsadirə 
aparır, yanacaq müəssisələrində əmək haqqının miqdarını gözdən keçirirdi. 
Osotop  idarəetmənin  yeni  forması  olub,  əvvəllər  yaradılmış  bütün 
yanacaq  komitələri,  hətta  bəzi  nazirliklər  üzərində  dövlət-inhisarçı  funksiyasını 
həyata keçirirdi. 
Osotonun  sədri  ticarət  və  sənaye  naziri  knyaz  V.  N.  Şaxovski  idi.  Sədrə 
müstəsna  hüquqlar  verilmişdi.  O,  hətta  Osotop  üzvlərinin  ümumi  rəyi  ilə 
hesablaşmayaraq, özünün qərarını həyata keçirə bilərdi. 
Osotonun  tərkibində  30  üzv  vardı.  Bunlar,  əsasən,  bürokratiya  və 
mülkədarların,  ilk  növbədə,  Dövlət  Şurası  və  Dövlət  dumasının  üzvlərindən, 
nazirliklərin  və  mərkəzdə  yerləşən  komitələrin  yüksək rütbəli nümayəndələrindən 
ibarət idi. Burada neft sənayesini E. L. Nobel və P. O. Qukasov təmsil edirdilər. 
Osotonun nəzdində ayrıca Neft seksiyası, İmperiya istehlakçılarını neft və 
neft qalıqları ilə təchiz edən Baş müvəkkillik və başqaları vardı. Neft məhsullarının 
planlı daşınmasını təmin etmək üçün Dəmir yol idarəsinin nəzdində bilavasitə Baş 
müvəkkilliyin tapşırıqlarını yerinə yetirən Neft komitəsi təşkil edildi. Zavodlarda, 
dəmir  yol  stansiyalarında,  bir  sözlə,  neft  məhsulları  doldurulan  və  yola  salınan 
yerlərdə  Baş  müvəkkilliyə  tabe  olan  Neft  uçotu  üzrə  kontrolçular  fəaliyyət 
göstərirdilər. 
Müharibə  şəraiti  neft  sənayesində  inhisarçı  kapitalizmin  dövlət-inhisarçı 
kapitalizmə çevrilməsində mühüm rol oynadı. 
 
b) Sənayenin baĢqa sahələri 
 
Dağ-mədən sənayesi: XX əsrin əvvəlində Gədəbəydə alman kapitalistləri   
Simens  qardaşlarına  məxsus  mədənlərdən  3,5  milyon  puda  qədər  mis  filizi 
çıxarılmışdı. Bu, Rusiyadakı bütün mis filizi hasilatının 
1
/
6
 hissəsini təşkil edirdi. 
                                                             
1
 «Особое совешание по топливо» sözünün müxtəsər forması. 

14 
 
1901-ci  ildə  Gədəbəy  və  Qalakənd  misəritmə  zavodlarında,  Rusiyada 
əridilmiş  misin  23  faizindən  çoxu—120  min  puddan  artıq  xalis  mis  istehsal 
edilmişdi.  Sonrakı  il  Qalakənd  zavodu  bağlandı,  mis  istehsalı  azalmağa  başladı. 
1907-ci  il  istisna  edilməklə, mis hasilatı heç  vaxt  100  min pud  səviyyəsinə  qalxa 
bilmədi. 
1907-ci ildə  Rusiyanın  yeddi  misəritmə  zavodu  inhisarçı  «Mis»  sindikatı 
yaratdı. Gədəbəy misəritmə zavodunun da daxil olduğu sindikat misə vahid bazar 
qiyməti  qoyub,  onun  satışını mərkəzləşdirdi. 
1910-cu ildən sonra mis filizi çıxarılması sürətlə azalmağa başladı. 1914-
cü ildə cəmi 900 min pud filiz və 56 min pud xalis mis istehsal edildi. Bu tənəzzül 
mədənlərdə mis filizi ehtiyatının getdikcə tükənməsi ilə əlaqədar idi. 
Müharibə  illərində  mis  mədənləri  və  Gədəbəy  misəritmə  zavodu 
simenslərin rus təbəəliyini qəbul etmiş qohumlarının əlinə keçdi. 1917-ci ildə cəmi 
16.8 min pud filiz çıxarıldı və 23 min puddan bir qədər artıq xalis mis əldə edildi. 
Mis filizi az miqdarda ətraf yerlərdən də çıxarılırdı. 
Simenslər  bəzi  rus  banklarının,  xüsusən  «Vokau  və  K°»  ticarət  evinin 
kreditindən istifadə edirdi. 
Müharibə  illərində  Gədəbəy  mis  sənayesi  cəbhənin  ehtiyacları  üçün 
işləyirdi. 
Simenslərin  Gədəbəy  və  Çaykənd  yaxınlığındakı  mədənlərindən 
tərkibində  cüzi  miqdarda  mis  olan  kükürd  kolçedanı  çıxarılırdı.  Sulfat  turşusu 
istehsalının  əsasını  təşkil  edən  bu  qiymətli  xammalın  çoxu  o  zaman  xaricdən 
alınırdı.  «Nobel  qardaşları»  şirkəti  «Simens  qardaşları»  cəmiyyəti  ilə  müqavilə 
bağlayaraq, hasil edilən bütün mis və kükürd kolçedanını öz əlinə keçirmişdi. 
1902-1916-cı  illər  arasında  mis  və  kükürd  kolçedanı  istehsalı  dörd  dəfə 
artaraq 930 min puda çatmışdı. 
Azərbaycanda  az  miqdarda  dəmir,  gümüş-qurğuşun,  barit  filizləri,  kvars, 
zəy  də  çıxarılırdı.  Dəmir  və  barit  filizlərindən,  kvarsdan  misin  alınmasında  aşqar 
maddə kimi istifadə olunurdu. 
Daşkəsəndə  Simenslərə  məxsus  kobalt  mədəni  də  vardı.  1913-cü  ildə 
burada 15 min pud filiz çıxarılaraq, ondan 75 pud  xalis kobalt  istehsal edilmişdi. 
Kobalt xarici ölkələrə göndərilirdi. 
1913-cü ildə dağ-mədən sənayesində 2800 nəfərdən artıq fəhlə çalışırdı. 
Naxçıvan  yaxınlığında  daş  duz  çıxarılırdı.  Daş  duz  mədənlərinin  çoxu 
xəzinənin  ixtiyarında  olub,  ayrı-ayrı  adamlara icarəyə  verilirdi.  Duz  mədənlərinin  
1
/
3
 hissəsi Kəlbalıxanov qardaşları ticarət evinə məxsus idi. 
Daş duzun orta illik hasilatı təqribən 500 min pud təşkil edirdi. 
Bakı  və  Cavad  qəzalarında  olan  şor  göllərdən  də  duz  yığılırdı.  Cavad 
qəzasında  göllər  tədricən  quruduğuna  görə  şor  duz  istehsalı  azalmağa  başladı. 
1910-cu  ildə  270  min  puddan  çox  şor  duz  yığıldığı  halda,  1917-ci  ildə  bunun 
təqribən yarısı əldə edilmişdi. 

15 
 
Mexaniki  istehsal:  Azərbaycanın  mexaniki  istehsal  müəssisələrinin  çox   
böyük  hissəsi,  həm  də  əhəmiyyətliləri  Bakı  sənaye  rayonunda  yerləşirdi.  Bu 
müəssisələr,  əsasən,  neft  sənayesinin  və  onunla  əlaqədar  olan  digər  sənaye 
sahələrinin ehtiyacını ödəyirdi. 
XX  əsrin  əvvəllərində  Bakı  sənaye  rayonunda  yüzdən  artıq  mexaniki 
istehsal  müəssisəsi  vardı.  Bunların  içərisində  ən  iriləri  «Bakı  maşınqayırma,  neft 
sənaye  və  ticarəti»  cəmiyyətinin  maşınqayırma  zavodu,  «Xəzər  maşınqayırma  və 
qazan  zavodu»  idi.  Həmin  zavodlarda  bəzi  illərdə  500  nəfərdən  çox  fəhlə 
işləmişdir. 
Müəssisələrdə  neft  çənləri,  buxar  qazanları,  borular,  jelonkalar,  metal 
məftillər  və  s.  hazırlanırdı.  Maşınqayırma  zavodlarında  müxtəlif  dəzgahlar, 
buruqların  qazılmasında,  neft-yağ  məhsullarının  alınmasında,  poladın,  çuğunun 
tökülməsində  və  digər  texniki  proseslər  zamanı  istifadə  olunan  cürbəcür  cihazlar 
qayrılırdı. 
Mexaniki  istehsal  və  orada  çalışan  işçi qüvvəsi  getdikcə  təmərküzləşirdi. 
Birinci  dünya  müharibəsi ərəfəsində  127  mexaniki  istehsal  müəssisəsində  çalışan 
10 minə yaxın fəhlənin 
2
/
3
 hissəsi 20 iri zavodun payına düşürdü. 
Podratla qazıma mexaniki istehsalın mühüm sahəsi idi. 
Qazıma  işləri,  «Nobel  qardaşları»,  Rus  «Neft»  şirkəti  kimi  10  iri  neft 
şirkəti  istisna  edilməklə,  başlıca  olaraq,  podratla  qazıma  müəssisələri  tərəfindən 
həyata keçirilirdi. 
Əsrin  əvvəlində  Murtuza  Muxtarovun  Sabunçu,  Bibi-heybət  və 
Suraxanıda  üç  iri  podratla  qazıma  zavodu  vardı.  Bu  zavodların  hərəsində  min 
nəfərə  qədər,  bəzən  daha  çox  fəhlə  işləyirdi.    Qazılan    quyuların 
1
/
4
  çoxu  M. 
Muxtarovun payına düşürdü. 
Bakıda irili-xırdalı 55 podratla qazıma müəssisəsi vardı. 
Gəmi təmiri mexaniki istehsalda əhəmiyyətli rol oynayırdı. 
«Qafqaz və Merkuri» və «Nobel qardaşları» şirkətlərinin ellinqləri, H. Z. 
Tağıyev,  Şıxəli  Dadaşov  və  başqalarına  məxsus  iki  dok  on  iri  mexaniki  istehsal 
müəssisələri  idi.  1917-ci  ildə  «Nobel  qardaşları»  ellinqində  1200  nəfərdən  artıq   
fəhlə işləyirdi. 
1900—1914-cü illərdə Bakı tərsanələrində 39 gəmi əsaslı təmir olunmuş, 
8 gəmi inşa edilmişdir. 
Müharibə  illərində  bütün  mexaniki  istehsal  sahələrində  20  minə  yaxın 
fəhlə və qulluqçu işləmişdir. 
Elektrik  istehsalı  enerjisi:  Elektrik  enerjisinə  tələbat  durmadan  artırdı. 
İrili-xırdalı  bir  neçə  elektrik  stansiyası  tikildi.  Bu  stansiyaların  çoxu 
«Електрическая  сила»  səhmdar  cəmiyyətinə  məxsus  idi.  Elektrik  enerjisinin  95 
faizi neft mədənlərində işlənirdi. 

16 
 
Bakı elektrik enerjisi istehsalına görə Rusiya şəhərləri arasında Peterburq 
və  Moskvadan  sonra  üçüncü  yeri  tuturdu.  Şəhərin  elektrik  stansiyalarında  700 
fəhlə çalışırdı. 
Azərbaycanın  qəza  şəhərlərində  də  kiçik  elektrik  stansiyaları  tikilirdi. 
Artıq  birinci  dünya  müharibəsi  ərəfəsində  qəza  mərkəzlərində,  Tovuzda, 
Xankəndində və dəmir yol stansiyalarında elektrik eperjisindən istifadə olunurdu. 
1913-cü ildə Azərbaycanda 110 milyon kilovat-saatdan  artıq, yəni  əsrin 
əvvəlində olduğundan 14 dəfə çox elektrik enerjisi istehsal edilmişdi. Bunun yalnız 
1 milyon kilovat-saatı qəzaların payına düşürdü. 
Tikinti  materialları  istehsalı:  Sənayenin  inkişafı,  şəhər  əhalisinin 
artması  tikinti  işlərinə  güclü  təkan  verdi.  Kərpic,  daş,  sement  və  digər  tikinti 
materiallarına tələbat olduqca artdı. 
1912-ci ildə Azərbaycanda 220 kərpic zavodu vardı. Bu zavodlarda 1700-
dən  artıq  fəhlə  işləyirdi.  Zavodların  hərəsində  4—6  nəfər    və  daha  az  işçi  vardı. 
Kərpic  istehsalında  Zaqatala  xüsusilə  fərqlənirdi.  Buradakı  30-a  yaxın  zavodda 
200-dək fəhlə işləyirdi. Bakının kərpic zavodları daha iri idi. Şəhərdəki 21 zavodda 
300 nəfərə qədər adam çalışırdı. 
Bakıda  və  ətraf  yerlərdə  evlərin  tikintisində  Abşeronda  çıxarılan  ağ 
daşdan geniş istifadə edilirdi. 
1906-cı  ildə  Bakının  Keşlə  kəndi  yaxınlığında  Zaqafqaziyada  ilk  sement 
zavodu  tikildi.  Zavod  ildə  7  min  tona  qədər  sement  verirdi,  burada  200-ə  qədər 
fəhlə işləyirdi. 
1914-cu ildə Tovuzda ikinci sement zavodu işə düşdü. Zavod ildə 13 min 
tondan  çox  məhsul  buraxırdı.  Zavodda  və  onun  karxanalarında  5-6  yüz  fəhlə 
çalışırdı. 
Tikinti  materialları  istehsalının  başqa  sahələri  də  inkişaf  edirdi.  Bakıda 
oda  davamlı  materiallar  istehsal  edən  «Qipsolit»  zavodu,  taxta-şalban  zavodu, 
mexaniki üsulla işləyərək mebel, parket və çəllək hazırlayan iki emalatxana, yeşik 
və karton hazırlayan bir neçə müəssisə və onlarca başqaları vardı. 
Yüngül  sənaye:  İpək  emalı  istehsalın  mühüm  sahələrindən  idi.   
Zaqafqaziyada  xam  ipəyin  yarıdan  çoxunu  Azərbaycan  verirdi.  İpək  emalı  
müəssisələri,    başlıca    olaraq,    baramaçılığın  inkişaf  etdiyi  üç  zonada:    Nuxa-
Zaqatala, Qarabağ və Naxçıvan zonalarında cəmləşmişdi. 
Əsrin  əvvəlində  2—4,  hətta  bir  nəfərin  çalışdığı  450-dən  artıq  kustar 
müəssisəsi  vardı.  Əl  əməyinə  əsaslanan  bu  müəssisələrin  sürətlə  fabriklərə 
çevrilməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  istehsal  daha  da  təmərküzləşirdi.  Təkcə  Nuxa—
Zaqatala  zonasında  1899—  1904-cü  illər  arasında  ipək  emalı müəssisələrinin  sayı 
(420) beş dəfədən çox azaldığı halda, istehsalat sabit qalmışdı. 
Nuxa—Zaqatala  zonası  əsas  ipəkçilik  rayonu  idi.  1904-cü  ildə 
Azərbaycanın 119 ipək emalı müəssisəsinin 81-i bu zonada, o cümlədən 79-u Nuxa 
qəzasında, əsasən, Nuxa şəhərində yerləşirdi. 

17 
 
Həmin  dövrdə  Qarabağ  zonasında  27  ipək  emalı  müəssisəsi  vardı. 
Onlardan 22-ci Şuşa qəzasında, o cümlədən  3-ü  Şuşa  şəhərində idi, qalanları  isə 
qəzanın  kəndlərinə  səpələnmişdi.  Cəbrayıl  və  Cavanşir  qəzalarında  5  ipək  emalı 
müəssisəsi vardı. 
Naxçıvan  qəzasında  olan  13  ipək  emalı  müəssisəsinin  çoxu  Ordubadda, 
həmçinin Naxçıvan şəhərində və kəndlərdə yerləşirdi. 
Rusiyada  sənayenin  yüksəlişi  illərində  toxuculuq  fabriklərinin  xammala 
tələbatının artması Azərbaycanda xam ipək istehsalının sürətlə çoxalmasına səbəb 
oldu. 1910-1913-cü illərdə xam ipək istehsalı iki dəfəyədək artaraq, 47,5 min puda 
çatdı. 
İpək  Moskva,  Lodz,  Varşava,  həmçinin  Milan,  Marsel,  Lion  şəhərlərinə 
və başqa yerlərə göndərilirdi. 
1915-ci  ildə  fabriklərin  sayı,  1900-cü  ilə  nisbətən  (60)  iki  dəfədən  çox 
artaraq  123-ə  çatdı.  Bu,  bütün  müəssisələrin 
4
/
5
  hissəsindən  çoxunu  təşkil  edirdi. 
Fabriklər bütün məhsulun 95 faizini verirdi. Fabriklərin 85-i Nuxa qəzasında, 2-ci 
Zaqatalada,  24-ü  Şuşa  və  12-ci  Naxçıvan  qəzalarında  idi.  Onlarda  16  nəfərdən 
yuxarı,  hətta  yüz  və  daha  artıq  işçi  çalışırdı.  Nuxa  şəhərində  Ağa  Musa  Hacı 
Məmmədova məxsus ən iri ipək emalı fabrikində 150 nəfərə yaxın fəhlə işləyirdi. 
Fabriklərin texniki təchizatı getdikcə yaxşılaşırdı. 1915-ci ildə fabriklərdə 
4 min baramaaçılan tiyan, 128 buxar qazanı, 350 dəzgah, 114 buxar mühərriki, 43 
buxar  və  hidravlik  turbin,  5  hidravlik  çarx,  115  ipəkburan  maşın  və  20  min 
sapburan iydən istifadə olunurdu. 
İstehsal sürətlə təmərküzləşirdi. 16 ən iri fabrik müəssisələrin 
1
/
10
-ni təşkil 
etməklə, ümumi hasilatın 
1
/
3
 hissəsini verirdi. 
1915-ci  ildə  Azərbaycanda  65  min  pud  xam  ipək  istehsal  edilmişdi.  Bu, 
əsrin əvvəli ilə müqayisədə təqribən dörd dəfə çox idi. 
15  il  ərzində  ipək  emalı  müəssisələrində  işləyən  fəhlələrin  sayı  iki 
dəfəyədək artaraq 10 min nəfərə çatdı. 
Azərbaycanın  xam  ipəyi  bir  sıra  beynəlxalq  və  ümumdünya  sərgilərində 
dəfələrlə  qızıl  və  gümüş  medallara  layiq  görülmüşdür.  Ordubad  sənayeçisi  K.  L. 
Babayevin  müəssisəsi  əla  keyfiyyətli  xam  ipək  istehsal  etdiyi  üçün  13  dəfə  qızıl 
medal almışdı. 
İpək  istehsalı,  başlıca  olaraq,  yerli  fərdi-ailə  müəssisələrinin-ticarət 
evlərinin (şirkətlərin) əlində idi. 
1916-1917-ci illərdə ipək emalı müəssisələrinin sayı xeyli azaldı. 
Azərbaycanda pambıqçılığın inkişafı ilə əlaqədar olaraq pambıqtəmizləmə 
sənayesi  də  yüksəlirdi.  Pambıqtəmizləmə  müəssisələri,  əsasən,  pambıq  əkilən 
zonalarda yerləşirdi. İlk müəssisələr çox kiçik idi. 1903-cü ildən zavod istehsalına 
keçildi. Buxar və neftlə işləyən mühərriklərin gücü ilə hərəkətə gətirilən maşınlar 
tətbiq edildi. 

18 
 
1912-ci  ildə  Yelizavetpol  quberniyasında  28,  Bakı  quberniyasında  22 
pambıqtəmizləmə  zavodu  vardı.  Əsas  pambıqtəmizləmə  zavodları  Yelizavetpol 
şəhərində  və  Ağdaşda  yerləşirdi.  Naxçıvan  qəzasında  51  zavod  olsa  da,  onların 
əksəriyyəti çox kiçik idi və texnika ilə təchiz edilməmişdi. 
Həmin  ildən  pambıqtəmizləmə  texnologiyasında  pnevmatik  sistemə 
keçilməyə  başlandı.  İndi  xam  pambıq  kotton-cinə  verilib  çiyiddən  ayrıldıqdan 
sonra  presləmə  sexinə  aparılıb  preslənməsi  prosesi  avtomatik  daşıyıcı  vasitəsilə 
həyata keçirilirdi. 
İlk vaxtlar toxumluq çiyid Orta Asiyadan gətirilirdi. Sonralar toxum yerli 
təsərrüfatlarda hazırlandı, hətta başqa yerlərə də aparıldı. 
Azərbaycanda mahlıcın orta illik istehsalı ilk vaxtlar 900 min puda yaxın, 
1910-1913-cü  illərdə  iki  milyon  puddan  çox,  müharibə  illərində  isə  1,1  milyon 
puddan çox olmuşdur. 
Mahlıc,  başlıca  olaraq,  Moskvanın,  Polşanın  və  Riqanın  toxuculuq 
fabriklərinə göndərilirdi. 
1913-cü  ildə  Azərbaycanın  pambıqtəmizləmə  müəssisələrində  1000 
nəfərdən  artıq  fəhlə  işləyirdi.  Onlardan  130  nəfərə  qədəri  Naxçıvan  qəzasının 
payına düşürdü. Yelizavetpol və Bakı quberniyalarında hər zavodda 10-20 nəfər və 
daha  artıq  fəhlə  işləyirdi.  Petropavlovkada  Moskvanın  «Vokau  və  K°»  şirkətinə 
məxsus bir zavodda hətta 100 nəfərə yaxın fəhlə çalışırdı. 
Pambıqtəmizləmə müəssisələri, əsasən, ticarət evlərinə (şirkətlərə) məxsus 
idi. 
Pambıq  emalı  sənayesində  təmərküzləşmə  prosesi  getdikcə  güclənir, 
səhmdar cəmiyyətləri meydana gəlirdi. 
Hacı  Məmmədsadıq  Əliyevin  təşkil  etdiyi  «Əliyev  qardaşları»  şirkətinin 
Ucarda pambıqtəmizləmə zavodu, çoxlu ticarət müəssisəsi vardı. 
1911  -  1912-ci  illərdə  Yelizavetpolda  ayrı-ayrı  ticarət  evləri  müqavilə 
əsasında  birləşərək,  «Xlopok»,  «Ulduz»  və  «Ümid»  ticarət-sənaye  şirkətlərini 
təşkil etdilər. 
1912-ci ildə Qarabağın ən böyük torpaq sahibi Xasay xan Üsmiyevdən 8 
min  desyatindən  artıq  torpaq  sahəsi  satın  alınaraq,  «Qafqaz  pambığı»  səhmdar 
cəmiyyəti təsis olundu. Cəmiyyətin maldarlıq və pambıqçılıq təsərrüfatları, Ağdam 
yaxınlığında  cins  at  yetişdirilən  zavodu  ilə  yanaşı,  bir  neçə  pambıqtəmizləmə 
zavodu vardı. 
Səhmdar cəmiyyətlərinin çoxu fərdi-ailə müəssisələri əsasında yaranırdı. 
Arzumanovun  ticarət  evi  əsasında  «B.  Arzumanov  sənaye-ticarət  pay» 
səhmdar  şirkəti  yaradıldı.  Onun  səhmlərinin  çoxu  şuşalı  tacirlərin  əlində  idi. 
Cəmiyyətin 
Yelizavetpol, 
Ağdaş, 
Ləki 
və 
başqa 
yerlərdə 
bir  neçə 
pambıqtəmizləmə zavodu vardı. 

19 
 
«İsgəndərov  qardaşları»  ticarət  evinin  başçısı  M.  İsgəndərov  tərəfindən 
yaradılmış  «Muğan»  ticarət-sənaye  səhmdar  cəmiyyətinin  Cavad  qəzasında  bir 
neçə pambıqtəmizləmə zavodu, habelə geniş pambıq əkini sahələri vardı və s. 
Müəssisələrin  təmərküzləşməsində  iri  sənaye  kapitalı  müəyyən  rol 
oynayırdı. Məsələn, «Vokau və K°» konsernin bir neçə pambıqtəmizləmə zavodu 
vardı. 
Hələ 1898-ci ildə H. Z. Tağıyev tərəfindən «Bakıda  H. Z. Tağıyevin lifli 
cismlərin  emalı  üzrə  Qafqaz  səhmdar  cəmiyyəti»  yaradılmışdı.  Cəmiyyətin  ilkin 
səhmdar  kapitalı 2  milyon  manat idi.  Sonra  bu  kapitalın məbləği iki  dəfədən  çox 
artırılmışdı. 
1901-ci  ilin  əvvəlində  cəmiyyət  tərəfindən  Bakının  Zığ  kəndində 
toxuculuq fabriki tikilib istifadəyə verildi. Bu, Qafqazda ilk və ən iri pambıq-parça 
toxuma müəssisəsi idi. Fabrikdə müntəzəm olaraq 1100 nəfərdən çox, 1912-ci ildə 
isə 1400 nəfərdən artıq fəhlə işləmişdir. O, çoxu xaricdən alınıb gətirilmiş müasir 
texniki avadanlıqla təchiz olunmuşdu. 
Fabrik, əslində, iri istehsal kompleksi idi. Burada 40 desyatin sahəsi olan 
bir  ərazidə  fəhlə  və  qulluqçuların  yaşaması  üçün  qəsəbə  salınmış,  məktəb  binası, 
şor  suyu  şirinləşdirici  stansiya  və  elektrik  stansiyası  tikilmişdi.  Fabrikin  özünün 
ambulatoriyası, paroxodu və anbarları vardı. 
Fabrikin xammala olan ehtiyacını ödəmək üçün Tağıyevin qəzalarda geniş 
pambıq əkini sahələri və bir neçə pambıqtəmizləmə zavodu vardı. 
Tağıyevin  fabriki  orta  hesabla  ildə  2  milyon  manatlıq  məhsul  istehsal 
etmişdi. 1911-ci ildə fabrikin təqribən 81 min manat gəliri olmuşdur. 
1913-cü  ildə  H.  Z.  Tağıyev  rus  kapitalistləri  tərəfindən  hələ  iki  il  əvvəl 
Port-Petrovskda (indiki Mahaçqala) yaradılmış və bir sıra sənaye-ticarət şirkətlərini 
birləşdirən  «Kaspi  manufakturası  cəmiyyəti»nin  səhmlərini  öz  əlinə  keçirərək, 
onun sahibi oldu. O, cəmiyyətin idarə heyətini Moskvadan Bakıya köçürdü.  H. Z. 
Tağıyev  cəmiyyətin  əsas  kapitalının  həcmini  iki  dəfə  artıraraq  2  milyon  manata 
çatdırdı.  Cəmiyyətin  müəssisələrində  milyon  manat  dəyərində  hələ  təkcə  bez 
toxunurdu. 
1914-cü  ilin  yayında  «Bakıda  H.  Z.  Tağıyevin  lifli  cismlər  emalı  üzrə 
Qafqaz  səhmdar  cəmiyyəti»  ilə  «Kacpi  manufakturası  cəmiyyəti»nin  istehsal 
fəaliyyətini  birləşdirən  «H.  Z.  Tağıyevin  birləşmiş  fabriklərinin  kontoru»  təşkil 
edildi. 
Birinci  dünya  müharibəsi  illərində  «H.  Z.  Tağıyevin  birləşmiş 
fabriklərinin  kontoru»,  əsasən,  hərbi  sifarişləri  yerinə  yetirmişdi.  Təkcə  1915-ci 
ildə  cəbhənin  ehtiyacları  üçün  4  milyon  metr  bez  və  300  milyon  metr  parusin 
göndərilmişdi. 
Gön-dəri istehsalı yüngül sənayenin daim yüksələn sahəsi idi. Maldarlığın 
geniş yayılması, aşı maddələrinin bolluğu dabbaqlıq üçün əlverişli şərait yaradırdı. 

20 
 
1900-cü  ildə  Azərbaycanda  160-a  qədər  gön-dəri  istehsal  müəssisəsi—
dabbaqxana  vardı.  Gön-dəri  istehsalının  əsas  mərkəzləri  Nuxa,  Şamaxı, 
Yelizavetpol, Bakı, Naxçıvan, Şuşa şəhərləri idi. Bəzi iri kəndlərdə də dabbaqxana 
olurdu. 
Gön-dəri  istehsalında  Nuxa  və  Şamaxı  qəzaları  xüsusilə  fərqlənirdi.  Bu 
qəzalarda  110-na  yaxın  dabbaqxana,  o  cümlədən  Nuxa  və  Şamaxı  şəhərlərinin 
hərəsində 35 dabbaqxana vardı. 
Tələbatın  durmadan  artması  ilə  əlaqədar  olaraq,  gön-dəri  müəssisələri 
genişlənib zavodlara çevrildi, məhsul istehsalı xeyli artdı. 1913-cü ildə təkcə Nuxa 
şəhərində  hərəsində  orta  hesabla  30-dan  artıq  fəhlənin  çalışdığı  50  zavod  vardı. 
Həmin  il  Nuxa  qəzasında  olan  70  zavod  70  min  pud  gön-dəri  məmulatı  istehsal 
etmişdi. 
Sənayenin yüksəlişi  illərində Azərbaycan və Rusiyanın gön-dəri istehsalı 
müəssisələrinə hər il orta hesabla 600 min ədəddən çox xam dəri satılırdı. 
Müharibə illərində hərbi sifarişlərlə əlaqədar olaraq, gön-dəri məmulatına 
tələbat  son  dərəcə  artdı.  Bu,  gön-dəri  müəssisələrinin  çox  sürətlə  genişlənməsinə 
səbəb  oldu.  1915-ci  ildə  Nuxa  qəzasında  gön-dəri  zavodlarının  sayı  (70  zavod) 
dəyişməz  qaldığı  halda,  onların  hərəsində  orta  hesabla  58  nəfər,  bəzilərində  isə 
hətta 100 və daha çox fəhlə işləmişdir. 
Gön-dəri  məmulatının  çoxalmasına  baxmayaraq,  hərbi  sifarişlərin 
1
/
3
 
hissəsi  güclə  yerinə  yetirilirdi.  Ona  görə  hökumət  yerlərdə  bu  məmulatın  dövlət 
tədarükü ilə məşğul olan komissiyalar yaratdı. 
Əsrin əvvəlindən keçən 15 il ərzində gön-dəri sənayesində fəhlələrin sayı 
7 dəfədən çox, məhsul hasilatı isə daha çox artmışdı. 
Bakı,  Şamaxı,  Yelizavetpol,  Şuşa,  Şəki  şəhərlərində  sabun  bişirilirdi. 
Sabunbişirmə  müəssisələri  kiçik  idi  və  hərəsində  2—3,  bəzən  bir  nəfər  çalışırdı. 
Azərbaycanda yüzdən artıq fəhləsi olan 18 sabunbişirmə müəssisəsi vardı. 
Yeyinti  sənayesi:  Taxıl  məhsulları  emalı  əsas  istehsal  sahəsi  idi.  İri 
unüyutmə  və    çəltiktəmizləmə  müəssisələri  Bakı  şəhərində  yerləşirdi.  XX  əsrin 
əvvəllərində  burada  15  unüyütmə  və  çəltiktəmizləmə  müəssisəsi  vardı.  Ağabala 
Quliyevə  məxsus  dəyirman  ən  iri  emal  müəssisələrindən  idi.  1912-ci  ildə  H.  Z. 
Tağıyevin  iri  unüyütmə  dəyirmanı  işə  düşdü.  Bu  müəssisələrdə  buxarın  gücü  ilə 
hərəkətə gətirilən mühərriklər, əzmə dəzgahları və qazanlardan istifadə edilirdi. 
1917-ci ildə dəyirman fəhlələrinin sayı 620 nəfər olmuşdur. 
Azərbaycanın qəzalarında buxarla işləyən onlarca dəyirman vardı. Çox da 
böyük olmayan bu müəssisələrdə bir neçə adam işləyirdi. Suyun gücü ilə hərəkətə 
gətirilən dəyirman və dinglərdən də geniş istifadə olunurdu. 
Balıq və balıq məhsulları əhalinin əsas qida maddələrindən idi. 
Əvvəllər  Azərbaycanda  balıq  çay  və  göllərdən  tutulurdu.  Dəniz 
balıqçılığında ilk vətəgə 1898-ci ildə meydana gəlmişdi. 

21 
 
Vətəgələr  dövlətin  ixtiyarında  olub,  üç  ildən  bir,  1912-ci  ildən  isə  altı 
ildən  bir  hərrac  yolu  ilə  icarəyə  verilirdi.  Vətəgələrin  icarəyə  verilməsindən 
xəzinənin  orta  illik  gəliri  1,6  milyon  manata  çatırdı.  Kür  çayı  boyunca  yerləşən 
vətəgələr  içərisində  Bankə  xüsusilə  fərqlənirdi.  1901-ci  ildə  Bankə  artıq  üç  min 
nəfərdən çox əhalisi olan qəsəbəyə çevrilmişdi. Burada iyirmi min pud balıq tutan 
soyuducu,  buz  zavodu,  çəllək  emalatxanası  tikilmiş,  vətəgələrarası  telefon  xətti 
çəkilmiş, ovlanan balığı Kür çayı üstündəki sahil körpüsündən emal müəssisələrinə 
tez daşımaq üçün darxətli dəmir yol salınmış, elektrik stansiyası, su anbarı qülləsi, 
sabunbişirmə və konserv zavodları və s. inşa edilmişdi. 
1900-cü  ildə  Bakı—Petrovsk  dəmir  yolunun  işə  düşməsi  dənizsahili 
vətəgələrin  salınmasına  güclü  təkan  verdi.  Həmin  il  Bakı  quberniyasının  dəniz 
sahilində  cəmi  9  vətəgə  vardısa,  1906-cı  ildə  onların  sayı  iyirmi  dəfədən  çox 
artaraq, 200-ə çatdı. 
Vətəgə sahiblərinin çoxu—35 nəfəri rus idi. Onlar, əsasən, Həştərxandan 
gəlmişdilər. 9 nəfər azərbaycanlı vətəgəçi sahibkar vardı. 
Rusiyada tutulan balığın 60 faizini Xəzər dənizi, Xəzərdə ovlanan balığın 
isə 
1
/
3
-ni  Azərbaycan  verirdi.  Azərbaycanın  çayları,  habelə  Xəzər  dənizi  ən 
qiymətli  sayılan  nərə  balığı  növlərinin  zənginliyinə  görə  dünyada  birinci  yeri 
tuturdu.  Burada  hər il  yüz  minlərlə pud  «qırmızı» adlandırılan  əla növ  balıqlar—
nərə,  uzunburun,  ağbalıq,  qayabalığı  və  strelyad  ovlanırdı.  Lakin  ən  çox  siyənək 
balığı tutulurdu. 
Emal  müəssisələrində  balıqdan  müxtəlif  məhsullar:  hisə  qoyulmuş  və 
qurudulmuş balıqlar, konservlər, balıq yağı, kürü, o dövrdə əla sayılan yapışqan və 
sair hazırlanırdı. 
Bakı  vətəgələrinə  yiyələnmək  üstündə  kapitalistlər  arasında  qızğın 
mübarizə gedirdi. H. Z. Tağıyev, Musa Nağıyev və başqa azərbaycanlı kapitalistlər 
hərraclar  zamanı  daha  yüksək  qiymətlər  təklif  etməklə,  vətəgələrin  xeyli hissəsini 
öz əllərinə keçirdilər. H. Z. Tağıyev Xəzərin Dəvəçi—Yalama hissəsində, xüsusən 
Dağıstan sahillərində vətəgələrin böyük  əksəriyyətinə sahib oldu. Onun balıqçılıq 
təsərrüfatına 30 vətəgə daxil idi. 
Balıqçılıq təsərrüfatlarının texniki təchizatı müntəzəm olaraq yaxşılaşırdı. 
İri vətəgələrə elektrik və telefon xətləri çəkilir, onlarda buxarın  gücündən istifadə 
olunurdu. Burada buz istehsal edən zavodlar, daş çənlər, anbarlar, çəlləkqayırma və 
emal müəssisələri, sahilyanalma körpüləri tikilir, bəzən darxətli dəmir yolu çəkilir, 
habelə balıqçı qəsəbələri salınırdı. 
Azərbaycanın balıq  sənayesi güclü donanmaya malik idi. 1912-ci ildə bu 
donanmanın tərkibində yükgötürmə gücü 1,7 milyon pud olan irili-xırdalı 6 minə 
yaxın gəmi, o cümlədən 90-dan artıq matorlu barkas vardı. 
1913-cü  ildə  Azərbaycanda  13  milyon  puda  yaxın  balıq  və  balıq 
məhsulları  hasil  edilmişdi.  Bu,  əsrin  əvvəlində  olduğundan  təqribən  beş  dəfə  çox 

22 
 
idi.  Həmin  il təqribən  450 min  ədəd  qırmızı növ  balıq  ovlanaraq, 40  min  puddan 
çox qara kürü alınmışdı. 
Bu  dövrdə  balıq  sənayesi  müəssisələrində  40  min nəfərdən artıq  fəhlə  və 
qulluqçu işləyirdi. Onların arasında balıq məhsulları hazırlamaqla məşğul olanların 
yarıdan çoxunu-4 min nəfərini qadınlar təşkil edirdi. 
Balıq  və  balıq  məhsullarının 
4
/
5
  hissəsindən  çoxu  Rusiyaya  aparılırdı. 
Məhsulun bir hissəsi oradan xarici ölkələrə göndərilirdi. 
Birinci  dünya  müharibəsi  illərində  balıqçılıq  təsərrüfatları  xeyli  gerilədi. 
1916-cı  ildə  balıqçılıq  və  balıq  məhsulları  hasilatı  1913-cü  ilə  nisbətən  40  faiz 
azaldı,  balıqçılıq  donanması  isə  20  faiz  ixtisar  edildi.  İxracat  son  dərəcədə 
məhdudlaşdı. 
Balıq və balıq məhsullarının, balıq ovu ləvazimatının qiyməti xeyli qalxdı. 
1916-cı ildən balıq sənayesi müəssisələri əsasən dövlət sifarişlərini yerinə 
yetirirdilər. 
Azərbaycanın  balıq  sənayesi  ilk  çağlarından  kapitalist  əsasları  üzərində 
qurulmuşdu. Ayrı-ayrı şirkətlərə (ticarət evlərinə) məxsus olan balıq  vətəgələrində 
muzdlu əməkdən istifadə edilirdi. 
Çoxlu  qazanc  gətirən  balıqçılıq  təsərrüfatları  sürətlə  genişlənir  və  güclü 
rəqabət  meydanına  çevrilirdi.  Vətəgələrin  vaxtaşırı  hərraca  qoyulması  qaydası  da 
bu vətəgələrin daha güclü rəqiblərin əlinə keçməsinə imkan verirdi. Nəticədə, xeyli 
xırda vətəgə sahibi tədricən müflisləşib aradan çıxır, yaxud iri kapitalistlərdən asılı  
vəziyyətə düşürdü. 
Balıq  sənayesində  istehsalın  sürətlə  təmərküzləşməsi  bir  sıra  iri 
şirkətlərin, səhmdar cəmiyyətlərinin, inhisar birliklərinin yaranmasına səbəb oldu. 
1909-cu  ildə  bir  neçə  balıq  sənayeçisi  öz  aralarında  sindikat  müqaviləsi 
bağlayaraq «Zaqafqaziya balıq sənayesi» şirkətini təsis etdilər. Onlar özlərinin çay 
və  göllərdəki  vətəgələrini  bu  şirkətin  ixtiyarına  verdi,  balıq  və  balıq  məhsulları 
satışı  üzərində  inhisar  qiyməti  qoydular.  İkinci  belə  inhisar  birliyi  dəniz 
balıqçılığında  yarandı.  «Sila»  Xəzər  balıq  sənayesi  şirkətində  sindikat  müqaviləsi 
əsasında  birləşən  iri  vətəgəçi  kapitalistlər  dənizdə  ovlanan  balıq  və  balıq 
məhsullarına  istədikləri  satış  qiyməti  qoymaqla  özlərinin  rəqiblərini  sıxışdırır, 
onların məhsulunu dəyər-dəyməzinə alıb, sonradan baha qiymətə satırdılar. 
Balıqçılıqda  səhmdar  cəmiyyətlərinin  təşkilinə  hələ  XX  əsrin  lap 
əvvəllərində  başlanılsa  da,  bu  cəmiyyətlər, əsasən,  sənayenin  yüksəlişi  dövründə, 
xüsusən  birinci  dünya  müharibəsi  illərində  formalaşmış  və  istehsalatda  həlledici 
mövqelər tutmuşlar. 
Ən  iri  səhmdar  cəmiyyətləri  1913-cü  ildə  təşkil  edilmiş  «Rıbak»  balıq 
sənayesi  və  ticarəti  cəmiyyəti»  və  1916-cı  ildə  təşkil  edilmiş  «Kaspi—Tağıyev 
balıq  sənayesi  cəmiyyəti»  idi.  Bu  səhmdar  cəmiyyətləri  bir  sıra  şirkətləri  öz 
nəzarəti  altına  alaraq,  xüsusən,  dəniz  balıqçılığında  hakim  rol  oynayırdılar. 
Müharibə  illərində  cəbhə  üçün  işləyən  «Kaspi—Tağıyev»  və  «Rıbak»  səhmdar 

23 
 
cəmiyyətləri  balıq  və  balıq  məhsullarının  istehsalı  və  satışını  öz  inhisarına  almış 
başlıca birliklər idi. 
Otuzdan  artıq  balıqçılıq  şirkətinin  və  çoxlu  fərdi-ailə  müəssisələrinin 
mövcudluğu  şəraitində  balıq  sənayesinə  qoyulmuş  kapitalın  2/3  hissəsi  —  16 
milyon manata qədəri təkcə 7 səhmdar cəmiyyətin payına düşürdü. Balıq və balıq 
məhsulları hasilatında  iri  şirkətlərin,  xüsusilə  bir neçə  səhmdar  cəmiyyətin hakim 
mövqe tutması sənayenin bu  sahəsində kapitalist istehsal münasibətlərinin yüksək 
inkişaf etdiyini göstərirdi. 
ġərabçılıq  müəssisələri,  əsasən,  üzümçülüyün  daha  geniş  yayıldığı 
Yelizavetpol, Şuşa, Göyçay və Şamaxı qəzalarında cəmləşmişdi. 
Təmizlənmiş  spirt  və  konyak  spirti  istehsal  edən  zavodlar  istisna 
olunmaqla, şərab emalı müəssisələrinin əksəriyyəti kiçik idi. 
1913-cü  ildə  1300-dən  bir  qədər  çox  şərab  zavodu,  o  cümlədən  7 
təmizlənmiş spirt və 7 konyak spirti çəkən zavod vardı. 
Həmin  dövrdə  şərab  istehsalı  əsrin  əvvəllərinə  nisbətən  üç  dəfə 
çoxalmışdı. Təkcə çaxır istehsalı 4 milyon vedrədən artıq idi. 
Birinci  dünya  müharibəsi  ərəfəsində  şərabçılıq  müəssisələrində  5500-ə 
yaxın fəhlə işləyirdi. 
Şərab məhsullarının çoxu Rusiyanın şəhərlərinə göndərilirdi. 
Birinci  dünya  müharibəsi illərində  şərabçılıq  sənayesi  sürətlə  geriləməyə 
başladı. Hələ müharibənin ilk iki ili ərzində Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında 
şərabçılıq  müəssisələrinin  850-si  (65  faizi)  bağlandı,  istehsal  8  dəfədən  də  çox 
aşağı düşdü. 
Əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  4  pivə  zavodu  vardı.  Onların  ən 
böyükləri Bakının Zığ və Forer qardaşlarının Yelenendorf kəndindəki zavodlar idi. 
Sonralar  zavodların  gücü  və  sayı  artdı,  pivə  istehsalı  20  dəfəyədək  çoxaldı.  Pivə 
yalnız yerli təlabatı ödəyirdi. 1913-cü ildə pivə istehsalı ilə 340 nəfərə qədər adam 
məşğul olurdu. Onların 300 nəfəri Bakının payına düşürdü. 
Azərbaycanda  şərabçılığın  inkişafı  burada  kapitalist  istehsalının 
möhkəmlənməsi prosesi ilə yanaşı gedirdi. Hələ əsrin əvvəllərində şərabçılıqda bir 
neçə şirkət və bir səhmdar cəmiyyəti fəaliyyət göstərirdi. 
1903-cü  ildə  şirkətlərdən  birinin  Ucardakı  şərab-spirt  zavodu  Bakı 
quberniyasında hasil edilən spirtin 40 faizini vermişdi. 
1904-cü  ildə  Şamaxı  tacirləri  «Ağrıyev  qardaşları»  şirkətinin  Şamaxı 
qəzasından  başqa,  Kürdəmirdə,  Ucarda,  həmçinin  Gürcüstanda,  Səmərqənddə, 
Buxarada şərab zavodları vardı. 
Ən  iri  şərabçılıq  şirkəti  «Forer  qardaşları»  ticarət  evi  idi.  Yelizavetpol 
quberniyasında, əsasən, alman koloniyalarında müxtəlif növ istehsalatlarla məşğul 
olan  Forer  qardaşlarının  Yelizavetpol  şəhərində,  Alabaşlıda,  Sadıllıda  və  başqa 
yerlərdə müasir avadanlıqla təchiz edilmiş şərab-spirt zavodları, zirzəmiləri, çəllək 
zavodu, habelə 12 vaqon yerləşən xüsusi dəmir yol platforması vardı. Şirkətin 10-

24 
 
dan  çox  şəhərdə  ticarət  şöbəsi  açılmışdı.  Onun  istehsal  etdiyi  əla  növ  şərablar 
dünya sərgilərində onlarca qızıl medal almışdı. 
Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində 10 iri şirkət, xeyli xırda ticarət evi və 
iki  səhmdar  cəmiyyəti  fəaliyyət  göstərirdi.  Müharibə  illərində  daha  3  səhmdar 
cəmiyyəti  təsis  edildi.  Bu  cəmiyyətlər,  başlıca  olaraq,  neft  və  başqa  sənaye 
sahələrində toplanmış kapitalın müdaxiləsi yolu ilə yaradılmışdı. 
1916-cı ildə Almaniya ilə müharibə vəziyyətindən istifadə edərək, «Forer 
qardaşları» və «Hummel qardaşları» şirkətlərinin keçmiş mülkləri əsasında «Cənub 
şərabçılığı» və «Zaqafqaziya  şərabçılığı» səhmdar cəmiyyətləri yaradıldı. Üçüncü 
səhmdar cəmiyyəti Təhməzov və onun şəriklərinə məxsus idi. 
Hər üç cəmiyyətin idarə heyəti Yelizavetpolda yerləşirdi. Güclü maddi və 
maliyyə  imkanlarına  malik  olub,  banklar  tərəfindən  müdafiə  edilən  səhmdar 
cəmiyyətləri  Azərbaycanın  şərabçılıq sənayesində  mühüm rol oynayırdılar. 
Tütün  əhalinin  çox  tələb  etdiyi  məmulat  növü  idi.  XX  əsrdə  tütünün 
sənaye istehsalı xeyli genişləndi. Papiros hazırlanması sürətlə artdı. 
Ən  böyük  tütün  fabrikləri  Bakıda  yerləşirdi.  Mirzəbekyans  qardaşlarına    
məxsus fabrik nəinki Azərbaycanda, həmçinin bütün Zaqafqaziyada ən iri müəssisə 
idi.  Burada  700  nəfərdən  çox  fəhlə  işləyirdi.  Fabrikdə  orta  hesabla  ildə  20  min 
puda  yaxın  tütün  emal  edilir,  200  min  ədəddən  çox  papiros  hazırlanırdı.    Qalan  
fabriklər  nisbətən kiçik olub, hərəsində yüzədək, bəzən bir az artıq fəhlə işləyirdi. 
Şəhərdə  papiros  gilizi  istehsal  edən  üç  kiçik  fabrik  vardı.  1914-cü  ilin  sonunda    
Azərbaycanın  qəzalarında  200  nəfərdən  artıq  fəhləsi  olan  8  tənbəki  (maxorka) 
fabriki  vardı.  Onların  3-ü  Nuxada,  3-ü  Şamaxıda,  1-i  Yelizavetpolda,  1-i    
Ağdaşda  idi.  Şamaxıdakı  iki  fabrik  nisbətən  böyük  olub,  hərəsində  50-60  fəhlə 
işləyirdi. 
Xam  tütün  yerli  fabriklərdə  emal  edilir  və  doğranmış  halda  Rusiyaya 
göndərilirdi. 
Birinci dünya müharibəsi illərində tütün məmulatına tələbatın artması ilə 
əlaqədar olaraq istehsal xeyli çoxaldı. 1916-cı ildə təkcə Şamaxının tütün fabrikləri 
10  min  puda  yaxın  məmulat  hazırladı.  Müharibə  illərində  tütün  fabrikləri  cəbhə 
üçün  işlədiyinə  görə  əhalinin  tütün  məmulatı  ilə  təminatı  xeyli  pisləşdi,  onun   
qiyməti bir neçə dəfə qalxdı. 
XX  əsrin  əvvəllərində  dünyanın  bütün  ölkələrində  biyan  kökünə  böyük 
ehtiyac  vardı.  Rusiyada  bu  qiymətli  bitkinin  əsas  vətəni  Azərbaycan  idi. 
İmperiyada  biyan  kökü  emal  edən  7  zavodun  4-ü  burada  yerləşirdi.  Biyan 
kökündən  alınmış  cövhərdən  əsasən  yeyinti  sənayesində  əczaçılıqda,  sarı,  sarı-
qonur rəngli parçaların istehsalında istifadə olunurdu. 
1902-ci  ildə  Amerika  və  ingilis  kapitalistləri  Azərbaycanda  biyan  kökü 
emal edən bütün müəssisələri: Yelizavetpol, Kürdəmir, Ləki və Ucardakı zavodları 
öz  əllərinə  keçirərək  şirkət  yaratdılar.  1906-cı  ildə  həmin  şirkət  Azərbaycanda 

25 
 
biyan  kökü  toplanışı  və  emalını  öz  inhisarına  alan  Amerika-İngiltərə  səhmdar 
cəmiyyətinə çevrildi. 
Azərbaycanda orta illik yaş biyan kökü toplanışı 4,5 milyon puda bərabər 
idi. (Biyan quruyandan sonra öz çəkisinin yarıdan çoxunu itirir). Biyan kökü emal 
edən müəssisələrdə  250 nəfərdən artıq fəhlə çalışırdı. 
Rusiyada  biyan  məmulatının  çox  az  hissəsindən  istifadə  edilir,  o,  əsasən 
ixrac  olunurdu.  Birinci  dünya  müharibəsi  illərində  Azərbaycanda  biyan  kökü 
toplanışı xeyli azaldı. 
Əsrin əvvəllərində çiyid yağı istehsalına başlandı. 
Pambıq təmizlənərkən məhsulun 
2
/
3
 hissəsi çiyidə çıxırdı. 
1902-ci  ildə  Ləkidə  ilk  və  yeganə  çiyid  yağı  istehsal  edən  zavod  işə 
düşdü.  1906-cı  ildə  Ləki  yağ  zavodu  əsasında  «Qafqaz  yağ  zavodu»  səhmdar 
cəmiyyəti  təsis  edildi.  Cəmiyyətin  əsas  kapitalı  250  min  manat  idi.  Onun  idarə 
heyəti Bakıda yerləşirdi. 
Ləki yağ zavodunda pambıqtəmizləmə zavodlarında alınan çiyidin yalnız 
25-30  faizi  emal  edilirdi.  1913-cü ildə zavodda  400  min  pud  çiyid  emal  edilərək, 
50 min puddan çox yağ, 172 min pud jmıx alınmışdı. 
Jmıxın, emal edilməmiş çiyidin böyük hissəsi Rusiyaya və xarici ölkələrə 
aparılırdı. 
1915-ci    ildə  yeni  təsis  edilmiş  «Pambıq  və  yağ  səhmdar  cəmiyyəti» 
«Qafqaz yağ zavodu»nun bütün səhmlərini alaraq, onu öz əlinə keçirdi. 
Müharibə illərində hərbi sifarişlərlə əlaqədar olaraq zavodda istehsal xeyli 
çoxaldı. 
Ümumiyyətlə,  yüngül  və  yeyinti  sənaye  sahələrində  kustar  istehsalından 
fabrik-zavod  istehsalına  keçilməsi  əmək  məhsuldarlığının  xeyli  artmasına  səbəb 
olmuşdu. 
İstehsalın  sürətlə  təmərküzləşməsi  nəticəsində,  müharibəqabağı  və 
müharibə  illərində  yüngül  və  yeyinti  sənaye  sahələrində  hələ  2  minə  yaxın  fərdi 
müəssisənin  fəaliyyət  göstərdiyi  bir  vaxtda,  110  şirkət,  ələlxüsus  30  səhmdar 
cəmiyyəti məhsul buraxılışında üstün mövqe tuturdu. 
Kustar  istehsalı:  Sənayenin  inkişafı  kustar  istehsalına  güclü  zərbə   
vurdu. Bununla belə, kustar sənət növləri hələ özlərinin əvvəlki mövqelərini az-çox 
saxlayırdı. Bunlardan biri xalçaçılıq idi. 
XX  əsrin  əvvəllərində  Zaqafqaziyada  xalça  istehsalının  3/4  hissəsi 
Azərbaycanda cəmləşmişdi. Burada toxunan xalça və xalılar çoxdan dünya şöhrəti 
qazanmışdı. 
Xalçaçılığın  əsas  mərkəzi  Şuşa,  Quba,  Yelizavetpol,  Bakı,  Cavanşir 
qəzaları  idi.  Qəzaların  kəndlərində  bir-birindən  yaraşıqlı  yüksək  keyfiyyətli  xalça 
və xalılar toxunurdu. Lənkəran qəzası kilim istehsalında məşhur idi. 
Xalça toxumaq tamamilə qadın sənəti olub, bütün işlər əllə görülürdü. 

26 
 
Xalçaçılıq  bəzi  qəzalarda  çox  geniş  yayılmışdı.  Məsələn,  1912-ci  ildə 
Quba qəzasında olan 111 kənddən 97-sində 40 min nəfər xalça toxumaqla məşğul 
idi.  Quba  xalçaları  xarici  ölkələrdə  təşkil  edilən  sərgilərdə  dəfələrlə  nümayiş 
etdirilmişdi.  Hətta,  1913-cü  ildə  Berlin  sərgisinə  xalçalarla  bərabər  tamaşaçıları 
xalçatoxuma  sənəti  ilə  tanış  etmək  üçün  Qubadan  iki  xalçaçı  qadın  da 
göndərilmişdi. 
Xalçaçılıqda  istehsalın  yüzlərlə  kənddə  minlərlə  evə  səpələnməsi  xalça 
sənayesinin təmərküzləşməsinə,  burada  kapitalist əsaslarının  qərarlaşmasına mane 
olurdu. 
Azərbaycanda  xalçaçılıqla  250-300  min  adam  məşğul  idi.  Onların 
təqribən 40 min nəfərini peşəkar toxucular təşkil edirdi. 
Kustar  istehsalında  misgərlik  mühüm  rol  oynayırdı.  1913-cü  ildə  mis 
qablar  istehsalı  ilə  2  mindən  artıq  adam  məşğul  olurdu.  Onlardan  600  nəfərdən 
çoxu usta, qalanları isə usta əlaltısı idi. Miskərlik əsasən Lahıcda cəmləşmişdi. 
Ġpək parça emalı, az da olsa, davam etdirilirdi. Nuxa, Şuşa, Yelizavetpol, 
Ordubad,  Şamaxı  şəhərlərində  və  bəzi  kəndlərdə,  xüsusən  Basqalda  kustar  yolla 
ipəktoxuma geniş yayılmışdı. 
1912-1913-cu illərdə Basqal kəndində 1400 ipəktoxuma dəzgahı olan 900 
sahibkar  sənətkar  vardı.  Onlar  500  muzdlu  ustanın  və  203 usta  şagirdinin  köməyi 
ilə ildə 1,8 milyon ədəd kələğayı toxuyurdular. 
Həmin  dövrdə  Yelizavetpolda  olan  15  kustar  ipək  parça  emalı 
müəssisəsində 200 dəzgah vardı. Burada 500 usta və usta şagirdi çalışırdı. 
Yundan  müxtəlif  məmulatlar  hazırlanırdı.  Hasil  edilən  yunun  yarıdan 
çoxu  yerli  kustar  sənətkarlar  tərəfindən  işlədilirdi.  Şuşada  və  Qazaxda  toxunan 
mahud parça fabrik məmulatından heç də geri qalmırdı. 
Azərbaycanda  boyaqçılıq,  dulusçuluq,  keçəçilik,  zərgərlik,  xəzçilik, 
dərzilik,  papaqçılıq  və  s.  onlarca  başqa  kustar istehsal  sahəsi  vardı. Təkcə  Bakıda 
yüzdən çox dülgərlik, iyirmidən çox çəlləkqayırma emalatxanası işləyirdi. 
1913-cü  ildə  Azərbaycanın  kustar  sənayesində  150-200  min  adam 
çalışırdı.  Onlardan  64  min  nəfərə  qədəri  sahibkar  sənətkar,  qalanları  isə  muzdlu 
fəhlə idi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

27