Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Eynulla Mədətli
12 əsrlərdə türkləşdiklərini, Güneydə və Quzeydə yaşayan azərbay- canlıların müxtəlif etnik köklərə malik olduğunu, Güneydə heç zaman milli-siyasi hərəkatların olmadığını və ya bu hərəkatların yalnız xaricdən qaynaqlandığını iddia edirlər. Rəsmi dairələr bu- nunla güneylilərin milli şüurunun artmasının, öz milli hüquqları uğrunda mübarizəyə qalxmalarının, onların Quzey Azərbayca- nın demokratik, bütöv və inkişaf etmiş cəmiyyətinə meyil etmə- lərinin qarşısını almağa çalışırlar. İran tarixşünaslığında Azərbaycanın siyasi tarixinin öyrə- nilməsinin əsası XX əsrin 20-ci illərində, bu ölkədə Pəhləvi reji- minin bərqərar olmasından sonra qoyulmuşdur. Əslində elə müasir İran tarixşünaslığı da məhz bu illərdən təşəkkül taparaq inkişaf etməyə başlamışdır. Ancaq hələ XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Şimali Azərbaycan mətbuatında İranda Azərbaycan türklərinin həyatından bəhs edən yazılar işıq üzü görməyə başlamışdı. Tam əminliklə söyləmək olar ki, İran ictimai fikrində Azərbaycan, Azərbaycan türkləri ilə bağlı təşəkkül tapmağa başlayan müxtəlif təmayüllü meyillərə ilk reaksiya verən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşdur. Onun Məşrutə hərəkatı dövründə İrandan yazdığı "İran məktubları" adlı silsilə məqalələləri və 1910-cu illərdə yazdığı “İran türkləri” əsəri Güney Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatını, Məşrutə hərə- katında rolunu öyrənmək baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 1 Bu əsərlər bu gün də Cənubi Azərbaycan haqqında mühüm tarixi araşdırma kimi öz dəyərini itirməmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasından sonra İran siyasi dairələrinin, mətbuatının, ayrı-ayrı müəlliflərin Azər- baycan tarixi, coğrafiyası, Azərbaycan türklərinin mənşəyi ilə bağlı qərəzli yazılarına və bəyanatlarına ilk əsaslandırılmış reak- siyanı da M.Ə.Rəsulzadə vermişdir. Onun 1918-1919-cu illlərdə 1 Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. I cild 1903-1909, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəş- riyyatı, 1992, s.119-120; Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. II cild. 1909-1914, Bakı, Şirvannəşr, 2001, s.108-137. Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında 13 “Azərbaycan”, “İstiqlal” qəzetlərində bu məqsədlə yazılmış mə- qalələrində İran müəlliflərinin qərəzli yazılarına tutarlı cavablar verilmişdi. 1 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra təq- ribən XX əsrin 40-cı illərinin ortalarına qədər (Cənubi Azərbay- canda “21 Azər” hərəkatına qədər) İran tarixşünaslığının tənqi- dinə həsr edilmiş əsərlərə demək olar ki, rast gəlinmir. Bunun əsas səbəblərindən biri, zənnimizcə, Sovet tarixşünaslarının qar- şısında əsas vəzifə kimi mühacir siyasi xadimlərin fəaliyyətinin, onların əsərlərinin “antisovet mahiyyətinin” ifşa edilməsi vəzifə- sinin qoyulması idi. Bu baxımdan Azərbaycan da istisna təşkil etmirdi. Bununla yanaşı, 20-ci illərdə SSRİ-də Cənubi Azərbay- canda inqilabi hərəkata dair ilk məqalələr çıxmağa başlayırdı. 2 II Dünya müharibəsi illərində Azərbaycan mətbuatında Cənubi Azərbaycanla bağlı ilk məqalələr işıq üzü görməyə baş- layır. Xüsusən Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə demokratik hərəkatın qələbəsi Şimali Azərbaycanda Azərbaycanın cənubun- da yaşayan həmvətənlərin tarixinə, mədəniyyətinə, siyasi və iq- tisadi vəziyyətinə marağın artmasına səbəb oldu. Lakin bu ma- raq ilk vaxtlar yalnız müxtəlif qəzet səhifələrində çıxan məqalə- lərlə məhdudlaşırdı. 40-cı illərdən başlayaraq Şimali Azərbay- canda Cənubi Azərbaycanın tarixi və müasir vəziyyəti haqqında ilk kiçik həcmli əsərlər yazılmağa başlandı ki, bu əsərlərin müəllifləri İranda Azərbaycanın tarixinin saxtalaşdırılması ilə bağlı öz tənqidi fikirlərini də bildirirdilər. Bu sırada ilk növbədə Azərbaycan yazıçısı M. İbrahimovun Cənubi Azərbaycanda mil- 1 Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan paytaxtı, “İstiqlal” məcmuəsi, 1919, 28 may, №1; Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. V cild, Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2014, s. 214- 232, 280-281,296, 298-299, 307-308, 312-323, 388-395, 456-457; Rəsulza- də M.Ə. İran və biz, “Azərbaycan”, 1919, 8 nisan, aprel, № 152; “İstiqlal” məcmuəsi, 1919, 28 may, №1. 2 Вишнеградова А. Революционное движение в Иранском Азербай- джане // «Новый мир», 1922, № 2; Ильинский Г. «Шейх Мухаммед Хиябани// Революционный Восток», № 6( 28), 1934 |