Eynulla Mədətli
8
GİRİŞ
Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra
tariximizin bir çox problemlərini, o cümlədən mürəkkəb və keş-
məkeşli hadisələrlə dolu olan XX əsr
siyasi tariximizi yenidən
araşdırmaq və öyrənmək üçün geniş imkanlar açıldı. Ölkəmizin
beynəlxalq birliyin fəal subyektinə çevrilməsi, humanitar, elmi
və mədəni əlaqələrinnin genişlənməsi tarixi tədqiqatların daha
da dərinləşməsinə şərait yaratdı. Tarixçilərimiz ölkəmizdə və
keçmiş SSRİ məkanında indiyə qədər “tamamilə məxfi” qrifi
altında saxlanılan tarixi sənədləri üzə çıxarıb öyrənməklə yanaşı,
xarici ölkələrdə Azərbaycanın qədim, orta əsrlər və yeni dövr ta-
rixinə aid
qiymətli mənbələrlə, həmin ölkələrdə Azərbaycan ta-
rixinə həsr edilmiş əsərlərlə ətraflı tanış olmaq, onlardan bəhrə-
lənmək imkanı qazandırdılar.
Bu baxımdan, qonşu İranda Azərbaycan tarixi ilə bağlı
aparılan tədqiqatların öyrənilməsi və təhlili mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan və İran xalqlarını
uzunmüddətli ümumi tarix, dini, mədəni-mənəvi dəyərlər birləş-
dirir. Hər iki xalq bir çox əsrlər ərzində eyni imperiyaların və
dövlətlərin
tərkibində olmuş, birgə taleni yaşamışlar. Buna görə
də, Azərbaycan tarixi ilə bağlı çoxsaylı mənbələr məhz fars di-
lində yazılmış və indiyə qədər İranın müxtəlif arxivlərində, ki-
tabxanalarında, elmi mərkəzlərində saxlanılır. Onların əksəriy-
yəti müəyyən səbəblərdən müasir Azərbaycan tarixşünaslığı
üçün hələlik əlçatmaz olduğundan bu mənbələr və onlardakı
materiallarla biz həm də İran tarixçilərinin əsərləri vasitəsi ilə
tanış ola bilirik. İran tarixçilərinin Azərbaycan xalqının tarixi
keçmişi və müasir inkişaf dövrü ilə bağlı mühakimələri və fikir-
ləri bu baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Bu əsərlər Azər-
baycan tarixinin müxtəlif məsələlərinə yenidən nəzər salmağa
və dəyərləndirməyə kömək edir.
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
9
Tədqiq olunan mövzu Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi
zəruri olan mühüm problemləri sırasındadır. Belə ki, xalqımızın
etnogenezi məsələsi, XX əsr tarixinin dərindən araşdırılması,
Cənubi Azərbaycan tarixinin, o cümlədən milli-demokratik hə-
rəkatın dərindən tədqiqi həmişə öz aktuallığını qoruyub saxla-
mışdır. Ulu öndər Heydər Əliyev 1993-cü
ildə Azərbaycan Elm-
lər Akademiyasında ziyalılarla görüşündə Azərbaycan tarixinin
dərindən və obyektiv öyrənilməsi zəruriliyinə diqqəti cəlb edə-
rək göstərirdi ki, bizim tariximiz – həm qədim tariximiz, həm də
son dövrlərin,
yəni XIX, XX əsrlərin tarixi istənilən səviyyədə
yazılmayıb. Heydər Əliyev Azərbaycan tarixinin obyektiv şəkil-
də öyrənilməsi ilə bağlı tarixçilər qarşısında konkret vəzifələr
qoyaraq vurğulayırdı: “Xalqımız qədim xalqdır, böyük tarixə,
böyük mədəniyyətə malik olan xalqdır. Bu mədəniyyətimizi,
onun qədimliyini, dünya miqyasında
böyük şöhrətə malik oldu-
ğunu xalqımıza nə qədər dərindən çatdıra bilsək, bir o qədər də
xalqımızda vətənpərvərlik hissini, azərbaycanlılıq hissini yük-
səldərik. Müstəqillik dövründə torpaqlarımızı müdafiə etmək,
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün bu, çox gə-
rəklidir, lazımdır”.
1
İranda Azərbaycan tarixinə həsr edilmiş əsərlərin hərtərəfli
və dərin təhlili həm də Azərbaycan tarixinin
müxtəlif problemlə-
rinin öyrənilməsində bu əsərlərin əhəmiyyətini üzə çıxarmağa
və müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Tədqiq olunan mövzunun aktuallığı həm də siyasi-ideoloji
amillərlə şərtlənir. Müasir İran tarixşünaslığının əksər nümayən-
dələri, xüsusən paniranist mövqedən çıxış edən, fars millətçi-şo-
vinist əhval-ruhiyyəli tarixçilər Azərbaycan tarixini saxtalaşdır-
maq, bununla da Azərbaycan xalqının keçmişinə və gələcəyinə
kölgə salmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxırlar. Bu tarixçilər Azər-
1
Əliyev H. Müstəqilliyimiz əbədidir: çıxışlar, nitqlər, bəyanatlar,
müsahibə-
lər, məktublar, məruzələr, müraciətlər, fərmanlar. Iyun 1993-may 1994. I
Kitab. Bakı, Azərnəşr, 1997, s. 155-156.