Azər Turan
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
* * * Elmi ədəbiyyatda, tutaq ki, Şəmsəddin Saminin "Qamusul-alam"ında gözə çarpan Turan Əli bəyin təsnif etdiyi Turan deyildi. Məfkurə ədəbiyyatında, ideoloji müstəvidə Əli bəyə qədər turançılıq anlamı yoxdu. İlk turançı manifest olaraq bilinən "Turan" şeri 1892-ci ildə İstanbulda onun tərəfindən yazılmış, sistemli bir Turan düşüncəsini ilk dəfə tələbə Hüseynzadə Əli bəy həmin şeri ilə * meydana çıxarmışdı: * Əli bəy Hüseynzadə "Turan" şerini 1904-cü ildə yazdığı "Məktubu-məxsus"a əlavə edərək Misirdə çıxan "Türk" qəzetinə göndərsə də şeir o zaman dərc olunmamışdı. Hüseynzadə yadında qalan bu hissəni 1915-ci ildə Yusuf Akçuraya söyləmiş, o da həmin parçanı 1928-ci ildə nəşr etdirdiyi "Türkçülüyün tarixi" əsərinə daxil etmişdi. "Turan" şerini və "Məktubi-məxsus"u nəzərdə tutaraq, Yusuf Akçura etiraf edirdi ki, "Hüseynzadə Əli bəy, müsəlman türklər arasında ilk Turanidir". Əli bəyin bu şeir barədə belə bir qeydi var: "Alimi-müşarün-ileyhin məktubunu oxurkən yadıma vaxtiylə türklüyə dair yazmış olduğum qitələr gəldi. Bunları məktubuma əlavə edib zati-alinizə göndəriyorum. İstanbulda təb və nəşri mümkün olmamışdı. Qüsurlarına baxmayıb qəzetənizə dərcini layiq görürsəniz, bəndənizi 19 Sizlərsiniz, ey qövmi macar, bizlərə ihvan, Əcdadımızın müştərəkən mənşəyi Turan. Bir dindəyiz biz, həpimiz haqpərəstan, ** Mümkünmü ayırsın bizi İncil ilə Quran? Çingizləri titrətdi şu afaqı sərasər, Timurları hökm etdi şəhinşahlara yeksər. Fatihlərinə keçdi bütün kişvəri qeysər... Təkcə ədəbiyyata deyil, eyni zamanda, ictimai təfəkkürə, dünyanın ideoloji lüğətinə çağdaş anlamda sirayət etmiş Turan anlayışı, bir daha təkrar edirəm, Əli bəy Hüseynzadənin çox gənc yaşlarındaykən İstanbulda yazdığı bu şeirlə daxil oldu. * * * "Rusiyadan İstanbula gələn Əli bəy Tibbiyədə türkçülüyün əsaslarını başa salırdı. "Turan" adlı şeri panturanizm məfkurəsinin ilk təcəllisi idi". 42 (Ziya Gökalpın bu fikirlərini şərh edərkən bəzi tədqiqatçılar nə üçünsə Gökalpı Əli bəy Hüseynzadənin tələbəlik yoldaşı 43 adlandırır. Bu, yanlışdır. Bəllidir ki, Ziya Gökalp İstanbula 1895-ci ildə gəlib və Baytarlıq məktəbinə daxil olub. Əli bəy Hüseynzadə isə artıq 1895-ci ildə İstanbul Universitetini bitirmişdi. Heydərpaşa əsgəri xəstəxanasında dəri xəstəlikləri həkimi olaraq çalışırdı. Ziya Gökalp isə həmin sözləri tələbə yoldaşı haqqında bəhs edərkən deyil, İstanbul Universitetində türkçülük fikirlərinin Bakıdan gəlmiş bir tələbə tərəfindən necə təbliğ edilməsi barədə danışarkən demişdi). * * * Əli bəy İstanbul Universitetinin tələbəsi olanda — 1891-ci ildə Bodenştedtin "Ömər Xəyyam" məqaləsini Abdulla Cövdətin nəşr etdiyi "Ramazan bağçası" dərgisində çap etdirir. Henrix Heynedən "Gecələyin vapur kamarasında" şerini, Hötenin "Faust"undan bir parçanı bu illərdə o, almancadan tərcümə edib "Məlumat" məcmuəsində dərc etdirmişdi. O zaman Əli bəy 25-27 yaşlarında bir gənc idi və 27 yaşlı bir gəncin orijinaldan tərcümələrinin ədəbi keyfiyyəti göstərir ki, Səlyani həm minnətdar edərsiniz". "Alimi müşarün-ileyh" — deyə xatırlatdığı alim isə əslən yəhudi olan macar türkoloq German Vamberidir. Budapeşt Universitetinin professoru Vamberi ilk qərbli türkoloqlardandır - müəllif. ** Bu misranı Hilmi Ziya belə təqdim edir: "Bir duyğudayız biz, həpimiz haqpərəstan" — müəllif. 20 də böyük şairlik istedadına malik olduğunu hələ tələbəlik illərində büruzə vermişdi: Zinət verir asimana əncüm, İncilər ilə dolu şu dərya. Gönlümsə diyor, diyor ki, gönlüm: Var bəndə də nəcm ü dürri-sevda! ...Ey sevgilim, ey misali huri! Sən füshəti-qəlbimi qıl imla; Dəryayi, səmayi, qəibi, ruhi Həp yaxmada nari-eşqü sevda. Heynedən çevirmələr belədir. "Faust"un tərcüməsi də həmin səviyyədədir: Eyvah ki, dünyaları fikrim dolaşırkən Təqibə nə at var, nə qanad var, nə də yelkən. Fars dilindən etdiyi çevirmələr də eyni ədəbi tutumdadır: Derlər ki, könül könüldən anlar, Əsli yox imiş bu fikrin, eyvah. Könlüm qəmü-qüssədən qan ağlar, Könlün sənin andan olmaz agah. Əli bəy Hüseynzadə yunandilli poeziyanın örnəklərini də türk dilinə tərcümə etmək təcrübəsinin ilk məşqlərini hələ İstanbul darulfünununda təhsil aldığı illərdə gerçəkləşdirmişdi. Özü də Esxilin "Zəncirlənmiş Prometey"ini orijinaldan tərcümə edirdi: Sirlər kimi aləmdə bir qul olmadan, Bu iztirabı çəkmək ovladır bəna. Bəncə sitəmkararani-dəhrə bəndəlik, Bu daşlara bənd olmadan bin qat fəna. 44 Əli bəyin yaşının hələ çox erkən vaxtlarında ədəbi sahədə parlaq məziyyətlərə sahib olduğuna bu parçalardan daha mükəmməl bir tanıq (şahid) ola bilməz. Əli bəy Hüseynzadənin İstanbul Universitetində təhsil aldığı illərdə Avropa ədəbiyyatından etdiyi tərcümələr barədə ötəri danışmaq mümkün deyil. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, onun Hötedən etdiyi tərcümələr, ümumiyyətlə, türk dünyasında bu istiqamətdə gerçəkləşmiş ilk nümunəydi. Höte türk ədəbi camiasına darülfünun 21 tələbəsi Əli bəyin tərcümələri ilə daxil olurdu. Alman dahisinin Türkiyəyə daxil olması həmin tərcümələr vasitəsilə gerçəkləşirdi. * * * Hüseynzadənin "İttihad və Tərəqqi" necə quruldu?.." məqaləsindən öyrənirik ki, cəmiyyətin qurulduğu ilk illərdə Əli bəyin qaldığı otaqda istehparat qüvvələri tərəfindən yoxlama aparılacağından xəbər tutduqları gün tələbələr dolablarda olan kitablardan bəzilərini, xüsusən Mithəd Paşadan, Əli Suavidən və Namiq Kamaldan bəhs edən "Das Moderne Türkthuum" ("Modern türklük") kitabını yandırmışdılar ki, kitab Yıldız sarayı xəfiyyələrinin əlinə keçməsin. Əli bəyin kitab dolabında yalnız Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları və Molla Pənah Vaqifin Leypsiqdə nəşr edilmiş şeirlər kitabı olmuşdu. Özü isə dindirildiyi zaman istintaqa bildirmişdi ki, əsasən fəlsəfi kitabları oxuyur və başqa kitabları oxumağa vaxtı yoxdur. Əli bəy oxuduğu filosofları da xatırlatmışdı: Platon, Herbert Spenser... Onların əsərləri isə o illərdə türk dilinə tərcümə olunmamışdı... Əli bəy Hüseynzadə İstanbulda özünün Azərbaycan ləhcəsini islah etmək üçün, daha doğrusu, danışıq dilini osmanlı türkcəsinə uyğunlaşdırmaq məqsədilə müntəzəm olaraq Xalid Ziya Uşaqlıgilin romanlarını mütaliə etmişdi: "Mən qafqazlı bir türkəm. O kimi əsərləri (Uşaqlıgilin əsərlərini) dilimi düzəltmək, osmanlıcaya, bilhassə İstanbul şivəsinə alışmaq üçün * oxuyuram". 45 * * * Əli bəyin 1893-cü ildə yazdığı "Əski Tibbiyyə" şerinə istinad edib Hüseynzadənin təhsil aldığı illərdə Əsgəri-Tibbiyyənin vəziyyətini belə təsəvvür etmək olar: Burada tələbələr üçün adi bir şərait belə yaradılmayıb. Məktəbin damı yoxdur. Yataqxanadakı otaqlarının damına çadır çəkmək lazımdır, sağlamlıq üçün heç bir tədbir görülməyib. "Yer altında, qaranlıqda, rütubətdə yatar hər kəs". "Sərvət" qəzeti məhz buna görə Əsgəri-Tibbiyyəni müasir məhbəsə bənzədir. Nahar vaxtı iki saat sırada dayanmaları səbəbindən yeməyi də vaxtında yeyə bilmirlər. Adətən isə soyumuş və mikroba bulaşmış xörəklərdən yeyirlər. * T.Abdin yazır: "Bəlkə Peterburqda oxuduğu illərdə hardasa bir az Azəri türkcəsini də yadırğamış olsun gərək ki, Türkiyə türkcəsində də bəzi şeyləri yazmaqda və söyləməkdə çətinlik çəkirmiş və bunu Əliheydər Bayat da çox böyük qaynaq olan əsərində qeyd edir". Buna rəğmən, Əli bəyin özü belə yazır: "Əsgəri-Tibbiyyə tələbəsiydim. Buraya Peterburq Universitetində təhsilimi bitirdikdən sonra gəlmişdim. Qonuşurkən hənuz Azəri şivəsinin təsirindən qurtulamamışdım — hələ də tamamilə qurtulmuş deyilim ya — ləhcəmi düzəltmək üçün, arkadaşların tövsiyəsi üzərinə Uşaqizadə H.Ziyanın hekayələrini boş vaxtlarımda, diqqətlə oxuyurdum" — müəllif. 22 Ədəbxana isə yeməkxananın üst qatındadır. Nəbatat bağçası baxımsızlıqdan tarlaya çevrilib. Əli bəy və onun böyük müasirləri belə bir şəraitdə təhsil alırdılar: Bu yerdə bil ki, hürriyyət əsarətdən ibarətdir, Maarif nuru yoxdur, nuru zülmətdən ibarətdir. Tərəqqi eyləmək maziyə ricatdan ibarətdir... 46 Yalnız Əli bəyin İstanbul Darülfünununa — Əsgəri-Tibbiyyəyə daxil olması ilə Ziya Gökalpın da qeyd etdiyi kimi, tələbələr artıq çeşidli dünya coğrafiyasında yaşayan türklərin mövcudluğundan xəbərdar olurdular. Bu da Əli bəyin bioqrafiyasında misilsiz səhifədir. Sonralar türklüyün ən parlaq təmsilçiləri olacaq insanları dünya türklərinin varlığından, mədəniyyətindən xəbərdar etmək tibbiyyəli tələbə Əli bəy Hüseynzadənin qismətinə düşmüşdü. * * * Yusuf Akçura "Əli bəy, İstanbul Tibbiyyə məktəbinə Qərb fikirlərini, Qərb ədəbiyyatını, Qərb irfan və mədəniyyətini, qısası, Qərbi tanıtmaqda professorlardan çox xidmət etdi" — deyirdi. Darülfünun tələbəsi İstanbula özüylə birgə keçmiş müəllimi Mendeleyevin sistemi barədə yeni bilgilər, böyük farsşünas akademik Valentin Jukovskidən öyrəndiyi Ömər Xəyyamı Qərb filoloji üsulları ilə dəyərləndirməyin yollarını gətirmişdi. Əsgəri-Tibbiyyəli tələbələr üçün Əli bəy gerçəkdən də bir tələbə yoldaşı kimi yox, bir professor qədər qiymətliydi. Orijinalda oxuduğu müəlliflər Dante, Homer, Şekspir, Bayron... Bütövlükdə o, darülfünunda ayrıca, nadir və canlı bir kitabxana mislindəydi. Dünyadakı mədəni ünsiyyət vasitəsi olan dillərin demək olar ki, əksəriyyətini bilirdi. Qərb türkoloqlarının ən yeni tədqiqatlarından xəbərdardı. Avropanın və Şərqin siyasi çıxarlarını dəqiq təyin etmək qabiliyyətindəydi. ...Və hər dəfə də əlləri qoynunda, sakit, mütəfəkkir halıyla dostlarının üzərində bir rəsul təsiri icra edirdi. Özü də Yıldız sarayının nəzarəti altındaydı. Onun kimliyini bilirdilər. Hətta bir müddət həbsdə olmuşdu. Beləliklə, Avropa Türkiyəyə Tənzimatdan sonra, qafqazlı tələbə Əli bəyin simasında həm də Bakıdan daxil olurdu... 23 Əli bəy Hüseynzadə «İttihad və Tərəqqi» Cəmiyyətinin qurucularından biridir Əli bəy Hüseynzadənin müasirlərinə rəğmən Əli Heydər Bayat onun Türkiyənin sonrakı taleyini müəyyənləşdirən "İttihad və Tərəqqi"nin qurucularından olmadığı qənaətində israrlıdır. Hüseynzadənin ömürlüyündə çox böyük əhəmiyyət kəsb edən belə bir ciddi məqam haqqında danışarkən səbəbini izah etmədən Bayat nə üçün birmənalı şəkildə Əli bəyin "İttihad və Tərəqqi"nin təməldaşını qoyan birincilərin sırasında olmadığını iddia edib? Məsələyə aydınlıq gətirilməlidir. Əli Heydər Bayatdan fərqli olaraq Kazım Nabi Duru "İttihad və Tərəqqi xatirələrim", tarixçi Ənvər Ziya Karal "Böyük Osmanlı tarixi", Əhməd Bədəvi Kuran "İnqilab tariximiz və Jon türklər", Levis "Modern Türkiyənin qurulması", Tarik Zafər Tunaya "Türkiyədə siyasi partiyalar", Sürəyya Şövkət Aydəmir "Makedoniyadan Orta Asiyaya Ənvər Paşa", Rza Nur "Həyat və xatiratım", Nəcib Fazil Qısakürək "Ulu xaqan"... kitablarında, Hilmi Ziya Ülken isə "Türkçülüyün və türk sosializminin atası Əli Turan" adlı yazısında Əli bəyin adını "İttihad və Tərəqqi"nin qurucuları və ilk ideoloqları sırasında çəkirlər. Ənvər Ziya Karal "Böyük Osmanlı tarixi" əsərində yazırdı ki, Osmanlılar arasında bəlirən... dağınıq hürriyyət, fikir və hərəkatlarını, siyasi bir orqan olaraq təmsil etməyə qalxışan "İttihad və Tərəqqi" Cəmiyyəti olmuşdur. "Bu cəmiyyətin quruluş tarixi dəqiq olaraq bəlli deyildir. Əhməd Bədəvi Kuran "İnqilab tariximiz və Jon türklər" əsərinin 61-ci səhifəsində cəmiyyətin 1889-cu ildə, Kazım Nabi Duru isə "İttihad və Tərəqqi xatirələrim" adlı kitabında 1888-1890 tarixləri arasında qurulmuş olduğunu qeyd edir. Çevri adında birinin Misirdə "İnqilab" adlı 1909-cu ildə nəşr edilən bir risaləsində eyni konu üzərində bunlar yazılmışdır: "... bu beş arkadaş 1887-sənəsi mayısının iyirmi birinci günü, qrupdan təqribən bir saat sonra Tibb Məktəbi hamamı önündəki odun yığınları üzərinə ictima edərək... bir neçə il sonra "İttihad və Tərəqqi" adını alan "İttihadi-Osmani" Cəmiyyətinin təməlini atdılar. İki il sonra (1889) cəmiyyətin yüzü mütəcaviz əzası İbrahim Temonun təklifi ilə Ədirnəqapısı civarında toplanıb bir idarə heyəti seçdi. Cəmiyyətin qurucularından İbrahim Temoya inanmaq lazım gəlirsə, cəmiyyət 21 may 1889-cu ildə qurulmuşdur... Cəmiyyətin qurucuları Əsgəri Tibb Məktəbi öyrəncilərindən İbrahim Temo (Ohri), Abdulla Cövdət (Harput), Məhməd Rəşid (Qafqaz), Hüseynzadə Əli (Bakı), İshaq Sükutidir (Diyarbəkir). Cəmiyyətin ilk adı "Cəmiyyəti Osmaniyə" — İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti olaraq dəyərləndirilmişdir. Cəmiyyətə ilk girənlər arasında Asaf Dərviş (Paşa), Süleyman Emin (Paşa), İsmayıl Safa bəy, Naci (Paşa) kimi kimsələr olmuşdur". 47 Amma Əliheydər Bayat bunun belə olmadığını Əli bəy Hüseynzadənin "İttihad və Tərəqqi" necə quruldu? Ubeydullah əfəndinin oynadığı rollar" məqaləsinə istinad edərək isbatlamaq istəyir. Həmin məqalədə isə Əli bəyin xatırlatdıqları Əliheydər Bayatın "bəzi qaynaqlar Hüseynzadə Əli bəyin qurucular 24 arasında olduğunu yazırlarsa da, doğru deyildir" — deyə qəti hökm çıxarmasına əsas vermir. Hüseynzadə həmin məqaləsində İshaq Sükutinin onu Ubeydullah əfəndigilə aparmasından bəhs edirdi: "Sükuti: — İştə, dedi, sizə keçənlərdə bəhs etdiyim "rus nihilsti" Əli bəy. İshakın bu təqdimatından, xoşlanmadımsa da, səsimi çıxarmadım. — O nasıl şey? Həm Əli, həm rus nihilisti? — Pardon, "türk nihilsti" demək istədim. — Pah, şöylə. Bundan sonra bir az ötədən-bəridən bəhs etdik və nəhayət, söz Rusiyadakı ixtilaf və hürriyyət hərəkatlarına keçdi. Mən, Peterburq, Moskva, Kazan və s. universitetlərindəki üsyan vaqeələrini (1885-1886) anlatdım, bunların nəticəsi olaraq, tələbə arkadaşlardan bir neçə nəfərin və bu arada yaxşı bir kimyagər olan Saşa Ulyanovun (Leninin böyük qardaşıdır) necə yaxalanıb edam olunduğunu hekayə etdim. Bu münasibətlə bir az da universitet tələbələri arasındakı gizli ihtilal təşkilatından, benzinin kimyəvi rəmzi kimi, altı üzvlük qrupların ittihadından hasil olan, devrimçi geniş təşkilatlardan bəhs etdim... Bunun üzərinə Ubeydullah Əfəndi İ. Sükutiyə dönərək dedi: — Əzizim, görürsən ya. Təşkilatsız heç bir şey olmur!.. Bu söhbətdən bir neçə gün sonra, sinif otağımızda yalnız bulunduğum sırada İ. Sükuti yanıma gəldi... Nənəmdən... cib xərcliyi olaraq bir miqdar para aldığımı hardansa eşitmişdi, dedi ki: — Cəmiyyətimizə bir az para verəcəksən, səni də üzv qeyd etdik! — Nə cəmiyyət bu? — Hanı ya, keçənlərdə, Peterburq tələbələri arasındakı gizli bir ihtilal təşkilatından bəhs etmişdin! İştə biz də, bir neçə arkadaş, burada "Tərəqqi və İttihad" adı ilə, elə bir cəmiyyət təsis etdik... — Sora bilərmiyəm, kimlər var bu cəmiyyətdə?.. — Cəmiyyətin ilk üzvləri olaraq, ismləri xatirimdə qalanların başlıcaları bunlardır: dr. İbrahim Temo (indi Rumıniyadadır), diyarbəkirli mərhum dr. A. Cövdət, mərhum şair dr. Ahməd Cövdət, göz təbibi dr. İsmayıl Şükrü (indi Misirdədir), Vaşinqton səfiri B. Münirin əmisi dr. Cəmaləddin (Üsküdarda Sultantəpəsində yaşayır), Fərid Paşanın məşum dövründə intihar edən, mərhum dr, Çərkəz M. Rəşid, Berlində şəhid edilən mərhum prof. dr. Baba Şakir, Misirdə vəfat edən mərhum dr. Şərafəddin Mağmuni və bunlar haqqında yaxşı məlumat sahibi olan dr. Nəzmi (Əskişəhərlidir). Anlaşılır ki, "İttihad və Tərəqqi" Cəmiyyətinin tibbiyəllər arasında doğulub təşkilatlanmasında Ubeydullah Əfəndi mühüm bir rol... oynamışdır!.. — Pək ala, dedim Sükutiyə, cəmiyyət namina istədiyin paranı verim, yalnız rica edirəm mənim ismim bir tərəfə yazılmasın!.." 48 25 ...Əliheydər Bayatdan başqa hamı, xüsusən Əli bəyin İstanbul darülfünununda təhsil aldığı dövrün şahidləri birmənalı şəkildə qeyd edirlər ki, "İttihad və Tərəqqi"nin ilk toplantısı, cəmiyyətin ilk qığılcımları Əsgəri-Tibbiyədə şölələnmişdi. Dünyalarca məşhur olan bu cəmiyyət Əsgəri-Tibbiyənin bağçasında gözdən-könüldən uzaq bir guşədə, hamam və mətbəx üçün odun toplanan yerdə Əli bəy Hüseynzadə, İbrahim Temo, Abdulla Cövdət, İshaq Sükuti, Məhməd Rəşid tərəfindən "İttihadi-Osmani" — (Osmanlı Birliyi Cəmiyyəti) adı ilə qurulmuşdu. Əliheydər Bayat isə sadəcə gərək bu məqama diqqəti cəlb edəydi ki, "İttihad və Tərəqqi" ən əvvəl xatırlatdığımız kimi, "İttihadi-Osmani" adı ilə təsis edilmişdi. Olsun ki, Ubeydullah Əfəndinin başçılığı ilə tələbələr daha geniş sayda və miqyasda bir araya gəliblər və yaradılan təşkilata "İttihad və Tərəqqi" adını veribiər. Bu barədə Əli bəydən başqa heç kəs demək olar ki, bir kəlmə də yazmayıb. Bu, Əsgəri-Tibbiyyənin həyətində — odunluqda keçirilən yığıncaqdan sonra gerçəkləşən bir tədbirdir. İbrahim Temonun da xatirəsində cəmiyyətin ilk yığıncaqdan sonra keçirilən növbəti tədbirdə iştirak edənlərin adları çəkilir və onların siyahısında İbrahim Temo da Əli bəyin yazısında adı keçənlərdən tutaq ki, Şərafəddin Mağmunini xatırladır. Ancaq ilk təşəbbüs və cəhd Tibbiyyənin bağçasında odunluqdakı həmin söhbətdə olub. Əli bəy isə Ubeydullah Əfəndi haqqında 1938-ci ildə yazdığı həmin məqaləsində sadəcə bunu xatırlatmağa ehtiyac duymayıb. Çünki müasirlərinin də dönə-dönə dedikləri kimi, "Hüseynzadə təvazökar, sakit, mütəfəkkir" (A.Cövdət), "həlim-səlim, yumşaq təbiətli" (Ə.Ağaoğlu), "gözə çarpmadan sakit həyat yaşayan" (S.Ş.Aydəmir) bir insandı və öz tarixi xidmətləri barədə danışmaq onun üslubuna yad idi. Əslində isə "Bu səssiz-səmirsiz inqilabçının təlqinləri, irşadları sayəsində "İttihadi-Osmani" cəmiyyəti tam yeni məfkurəli cəmiyyətə çevrilmişdi" (Ziya Gökalp). Böyük düşüncə adamı Hilmi Ziyanın yazdıqları da Gökalpın dediklərinin bu baxımdan tutarlı bir təsdiqi idi: "Səssiz və göstərişsiz tövrünə rəğmən siyasi və fəlsəfi fikirləri ilə arkadaşlarına təsir etməyə başlamış, onlarla birlikdə "İttihad və Tərəqqi"nin başına keçmiş, fəqət göstərişsiz və gurultusuz mizacı onun heç bir zaman elabaşı, bir lider olmasına imkan verməmişdir". 49 Yalnız öz dəst-xətti ilə yazdığı bioqrafik qeydlərində Əli bəy "İttihad və Tərəqqi" ilə əlaqəsi barədə belə bir qısa məlumat verir: "...Bir aralıq Eyyub Səbri, Midhəd Şükrü, mərhum Ziya Gökalp, mərhum hatib Naci və sairə ilə "İttihad və Tərəqqi"nin mərkəzi ümumisi (və İstanbul mərkəzi) əzalığında bulundum — İstanbulda, Selanikdə, sonra yenə İstanbulda. Zatən "İttihad və Tərəqqi"nin ilk təşəkkülü zamanından bəri, yəni daha Tibbiyyə tələbəsi ikən, İbrahim Temo, mərhum İshaq Sükuti, mərhum Osman Cövdət, mərhum Abd. Cövdət və sairə ilə bərabər bu məzkur cəmiyyətin azasından biri idim". 50 Ubeydullah əfəndi ilə söhbətin mahiyyətinə diqqətlə fikir verin. Əli bəy ona Rusiya şəhərlərindəki tələbə üsyanlarından, geniş təşkilatlanma işlərindən danışır və Ubeydullah əfəndi dönüb İshaq Sükutiyə deyir ki, əzizim, görürsən... təşkilatsız 26 heç bir şey olmur!.. Bu halda da yenə "İttihad və Tərəqqi" Cəmiyyətinin təşkilatlanması Əli bəyin təlqinlərindən sonra gerçəkləşir. Əliheydər Bayatın bu məqamdakı tələsik yozumu bəzən, təəssüf ki, Azərbaycanda da onun yazdıqlarına istinad edilərək təsbit edilir. Əli bəy Hüseynzadəyə böyük sevgilərlə yazılmış bir əsərdə Sükutinin "Cəmiyyətimizə bir az para verəcəksən, səni də üzv qeyd etdik!" sözləri belə təqdim edilir: "Cəmiyyətimizə bir az pul verəcəksənsə, səni də üzv eləyərik". 51 Göründüyü kimi, Sükutinin dediyi və Əli bəyin xatırlatdığı ilə ikinci versiyanın arasında çox böyük və ciddi fərq var. Sükutinin söylədiklərinin yanlış təqdimatı əlibəyşünaslığın ciddi probleminə çevrilməkdədir. Başqa bir yazıda fakt belə təqdim olunur: "Ə. Hüseynzadə "İttihad və Tərəqqi" Cəmiyyətinə daxil olması hadisəsini sonralar xatırlayaraq... yazır ki, gizli cəmiyyət təşkil etmək üçün nənəsinin o zaman ona Şirvandan göndərdiyi pulu ittihadçılara kömək məqsədilə verərək, həmin cəmiyyətə üzv olmuşdur". 52 Əli bəyin məqaləsindən gətirdiyimiz sitat isə məsələni tamam başqa aspektdə dəyərləndirməyə əsas verir. Əslində təşkilatlanmasında Ubeydullah əfəndinin iştirak etdiyi cəmiyyət də, bir az sonra Atatürkün əvvəlcə Suriyada "Vətən və hürriyyət" adıyla, sonra Selanikdə "Osmanlı Hürriyyət Cəmiyyəti" adıyla qurduğu təşkilat da Əli bəyin ideyalarının davamı kimi dərk olunmalıdır. İlk qurulan "İttihadi-Osmani"dir ki, onun da qurucularından biri Əli bəy Hüseynzadədir. Xatırlatdığımız kimi, bunu müasirləri də, sonrakı dönəmin memuar müəllifləri də, ensiklopedik nəşrlər də birmənalı şəkildə yazır. Doktor Rza Nur "Həyat və xatiratım" əsərində yazırdı: "İttihad və Tərəqqi" Cəmiyyəti İshaq Sükuti, Şərafəddin Mağmuni, Arif Bəyzadə, Həsən və Əli Hüseynzadə tərəfindən ilk olaraq... tibbiyədə təşkil edilmişdir". 53 Əli bəy Hüseynzadəni "dəyərli və aydın bir elm adamı" kimi səciyyələndirən, məşrutiyyətdən sonra onun "İttihad və Tərəqqi"nin rəyasət heyətinin üzvü — (Mərkəzi Ümumi Azası) seçildiyini xatırladan Sürəyya Şövkət Aydəmir "Makedoniyadan Orta Asiyaya Ənvər Paşa" ismli kitabının 1-ci cildində yazır: "Bu vadidə ilk önəmli qrupun İstanbul Tibbiyyəsində qurulduğunu şübhəgötürməz bir gerçək olaraq təkrarlamalıyıq. Qurucu öyrəncilər belə bilinməkdədir: Makedoniyadan ohrili İbrahim Temo, arabgirli Abdullah Cövdət, diyarbəkirli İshaq Sükuti, qafqazlı Məhməd Rəşid, azərbaycanlı Hüseynzadə Əli. Bunlardan başqa konyalı Hikmət Emin və İsmayıl əfəndilərin də ilk quruculardan olduqları kəsin olmayaraq qeyd edilir". 84 Nəcib Fazil Qısakürəyin "Ulu xaqan" kitabında oxuyuruq: "Nəticədə Əbdülhəmidi düşürməyə qərar verən "İttihad və Tərəqqi"ni... 1889-cu ilin mayıs ayının 21-ci günü makedoniyalı İbrahim Temo, arabgirli Abdullah Cövdət, diyarbəkirli İshaq Sükuti, qafqazlı Məhməd Rəşid və bakılı Hüseynzadə Əli... yaradır. Ayrıca konyalı Hikmət Emin və İsmayıl İbrahim isimli iki qurucu daha 27 var... Cəmiyətin ilk ismi "İttihadi-Osmani"... Bu cəmiyyət, bildiyimiz məşhur komitənin ilk çəyirdəyidir". 55 Hilmi Ziya Ülken də bu fikirdədir: "Hüseynzadə... "İttihad və Tərəqqi"nin qurucularından və ən əski üzvlərindən biri idi". 56 "Böyük Lorousse" ensiklopediyası: "Turan Hüseynzadə Əli. Əbdülhəmid II dönəmində İttihad və Tərəqqi qurucuları sırasında yer aldı". 57 "Osmanlı Ansiklopedisi": "1889 da Askeri Tibbiyedə İshaq Sükuti, Məhmət Rəşid, Abdullah Cövdət, İbrahim Temo və Hüseynzadə Əli tərəfindən oluşdurulan çəkirdək kadro, dövlətin içinə düşdüyü kötü durumun tək sorumlusu olaraq II Abdulhəmidi görürdülər". 58 Görünür Əliheydər Bayatı tələsik hökm çıxarmağa vadar edən "İttihad və Tərəqqi" Cəmiyyətinin quruluş tarixinin müxtəlif il fərqləri ilə göstərilməsidir. Əgər Cəmiyyətin 1889-cu ildə yaradıldığı iddia olunsa, o zaman da Əli bəy Hüseynzadənin burada iştirakı mübahisəli görünməməlidir. Çünki Əli bəy Peterburq Universitetini 1889-cu ilin aprelində tamamlamışdı. "İttihad və Tərəqqi" isə mayın 21-də yaradılmışdı. Arada bir ay vaxt vardı. Digər tərəfdən, göründüyü kimi, cəmiyyətin yaradılış tarixi barədə qənaətlər də müxtəlifdir. Hər halda Əli bəy Hüseynzadənin "İttihad və Tərəqqi"nin qurucuları sırasında olmamasını söyləmək üçün heç bir ciddi dəlil yoxdur. Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|