Andijon mashinasozlik instituti


Ko‟rgazmali-amaliy  san‟at



Yüklə 3,89 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə55/58
tarix24.05.2020
ölçüsü3,89 Mb.
#31471
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   58
falsafa


Ko‟rgazmali-amaliy  san‟at.  Bu  san‘at  turiga  turli  materiallardan  turmushda  foydalanish  maqsadida 
yaratilgan, lekin bir paytning o‘zida estetik ehtiyojni ham qondiradigan, go‘zallik ruhini ufurib turadigan, bezaklilik 
xususiyatiga  ega  narsalar  dunyosi  kiradi.  Narsalar  dunyosi  deyishimizning  sababi  shundaki,  ko‘rgazmali-amaliy 
san‘at mohir zargar ishlagan jajji uzukdan tortib, Xiva gilami-yu, ulkan devoriy rasmlar –  pannolargacha xilma-xil 
hajm va shakllarda kompozistiya, ritm, ranginlik orqali in‘ikos etgan go‘zallikni o‘z ichiga oladi.  
Bu san‘at  turining  ko‘rinishlari shu qadar xilma-xilki,  ularni sanab chiqishning o‘zi  juda  ko‘p  vaqtni oladi. 
Ayni paytda bu ko‘rinishlar aslo bir-birining o‘rnini bosolmaydi, bir-birini takrorlaydi ham. 
Ko‘rgazmali-amaliy  san‘at  qadimdan,  mehnat  qurollari,  hunarmandchilikning  rivojlanib  borishi  bilan 
kundalik  turmush  ehtiyoji  uchun  qo‘llaniladigan  ash‘yolarni  bezash,  me‘morlik  inshootlarini  turli  naqshlar  va 
koshinlar  vositasida  go‘zallashtirish  orqali  estetik  telablarga  javob  berib  keladi.  Aynan  ana  shu    san‘at  turida 
hunarmandchilikning san‘atga aylanishi ro‘y beradi. M., aytib o‘tganimizdek, XVIII-XIX asrlardagi Buxoro-Qo‘qon 
uslubida naqshlangan go‘zal mis qumg‘onlar dastlab faqat o‘zining muayyan maqsadga xizmat qilishi bilan diqqatga 
sazovor  edi.  Lekin  hozirgi  paytda  ular  har  biri  betakror  san‘at  namunasi,  misgar  ustaning  san‘atkorlik  mahorati 
tajassum topgan ma‘naviy qadriyat tarzida idrok etiladi. Yoki yog‘och o‘ymakorligini olaylik, uni biz hozirgi paytda 
hunar emas, san‘at mahsuli tarzida qabul qilamiz. 
Ko‘rgazmali-amaliy  san‘at  turi  deganda,  yuqorida  atganimizdek,  biz  faqat  xalq  amaliy  san‘atini  
tushunmasligimiz  kerak.  Qadimlardan  bizgacha  etib  kelgan  devoriy  rasmlarni  ham  unutmasligimiz  lozim. 
Xalchayon,  Fayoztepa,  Bolalik  tepa,  Afrosiyobdan  topilgan  devoriy  tasviriy  san‘at  namunalari  o‘zining 
monumentalligi  bilan  hanuzgacha  kishini  hayratga  soladi.  Ana  shunday  an‘anaviy  san‘at  namunalarini  hozir 
zamonaviy  binolarga  tatbiq  etish  yaxshi  natijalar  berayotgani  bizga  ma‘lum.  M.,CHingiz  Ahmarovning  Navoiy 
teatri foyesi devorlariga ishlagan, B.Jalolovning «Bahor» konstert zali devorlariga ishlagan monumental ponnolari 
shunday go‘zal va ulug‘vor san‘at asarlaridir. 
Shunday  qilib,  bu  qadimiy  va  doimo  navqiron  san‘at  turi  atrofimizda,  shaharsozlikda,  oilaviy  muhitimizda 
gulzoru  manzaralar,  gulchin  peshtoqlar,  o‘ymakor  ustunlar,  devoriy  rasmlar,  me‘moriy  releflar,  uzuklaru  sirg‘alar 
                                                 
197
 Qarang: Zоhidоv P. Mе‘mоr оlami. T., Qоmus, 1996, 128 b. 

v.h. shaklida namoyon bo‘lib, o‘zining xilma-xil estetik ko‘rinishlari bilan kundalik hayotimizni go‘zallashtirishga, 
badiiy-estetik didimizning yuksalishiga hissa qo‘shib turadi. 
Haykaltaroshlik.  Eng  qadimgi,  ibtidoiy  davrlardan  boshlab  hozirgacha  haykaltaroshlik  o‘z  maqeini 
yo‘qotmay  kelayotgan  san‘at  turlaridan  biri.  Haykaltaroshlik  materiali  bo‘lib,  yumshoq  (ganch)  va  qattiq  (tosh, 
yog‘och)  substrat  xizmat  qiladi.  Lekin  haykalning  tayyor  holatida  yumshoq  materiallarning  ham  qattiqlashganini 
ko‘ramiz.  M.,  ganch,  eritilgan  mis,  brinj  avval  suyuq  (yumshoq  holida  bo‘lib,  zarur  qoliplarga)  solgandan  keyin 
qattiqlashadi. 
Bu  san‘atning  asosida  faqat  oniy,  bir  lahzalik  san‘at  tasviri  yotadi.  Haykaltarosh  tomonidan  ana  shu  eng 
muhim harakatini topish hamda unga mos nur va soyani tanlash yuksak isde‘dodni talab qiladi. Zero o‘sha tanlangan 
oniy harakt bizga avvalgi haraktlar haqida estetik tasavvur beradi va bo‘lajak harakatlarga ishora qiladi. Shu uch  – 
(o‘tgan,  hozirgi,  kelasi)    zamondagi  harakat  ifodasi  joy,  nur  va  soyaning  o‘rin  almashishi  bilan  o‘zgaradi,  ya‘ni 
haykal ma‘lum ma‘noda o‘zgacha tovlanish kasb etadi. Boshqacha qilib aytganda, haykal nur va soya o‘yini bilan 
idrok etuvchini maftun qiladi. Unda estetik hissiyot uyg‘otadi. 
Haykaltaroshlik monumental san‘at deyiladi. Chunki  ko‘pincha u katta hajmli haykallar yoki majmularni o‘z 
ichiga oladi. Ayni paytda uning kichik hajmdagi va har biri o‘ziga xos bo‘lgan holda muayyan yuzalikda shakllar 
uyg‘unligini  tashkil  etadigan  ko‘rinishlari  ham  mavjud.  Haykaltaroshlikning  birinchi  hiliga  alohida  makonni 
egallagan va har hil rakkursda tomosha qilish mumkin bulgan asarlar kiradi. Unga qadimgi Yunonistonning Rodost 
oralidan chiqqan san‘atkorlar  Agesandr,  Atenador va  Polidor yaratgan  mashhur  «Lokon»  haykallar  majmui  misol 
bo‘la  oladi.  Ikkinchi  hil  haykaltaroshlik  releflarda,  peshtoqlar  va  devorlarni  bezab  turuvchi  bo‘rtma  shakllarda, 
asosan me‘morlik san‘atiga singishib ketgan holda namoyon bo‘ladi. Masalan, buddhachilik davriga oid «Ayritom 
musiqachilari» deb shartli nomlanadigan bo‘rtma haykallar guruhi shular jumlasidan.  
Haykaltaroshlik hayvonlarni,  o‘simliklarni ham tas‘virlaydi. Lekin uning asosiy  mazmuni  –  inson va  uning 
ruhiyati. Haykaltarosh, sumba, iskana, qolib yoki lo‘mboz vositasida bizga toshdagi, yog‘ochdagi, (bironza) birinch 
yoki ganchdagi inson qiyofasini taqdim etadi. Badiiy qiyofa qanchalik jonli chiqsa, uni turli nuqtadan tomosha qilish 
imkoni qancha  keng bo‘lsa, o‘sha  asar haqiqiy  san‘at  namunasi deb qabul qilinadi.  Haykallar san‘at  asari sifatida 
bir-birini  takrorlamasligi  kerak.  Shu  bois  sho‘rolar  davrida  bir  qolipda  quyilgan,  har  bir  maydonga,  guzarlarga, 
davlat idoralari oldiga o‘rnatilgan ulug‘ rahbarning qiyofasi, bir qolipda quyilgan «dohiylar» haykallari hech qachon 
san‘at asari bo‘lolmaydi.  
Ko‘pgina  san‘at  turlarida  bo‘lganidek,  haykaltaroshlik  ham  deyarli  barcha  estetik  xususiyatlarni  namoyon 
etadi.  M.,  poytaxtdagi  Motamsaro  Ona  haykali  fojeaviylikni,  D.Qutimurodov  yog‘ochdan  ishlagan  «Qoraqalpoq 
qizi» go‘zallikni, Toshkent zilzilasiga bag‘ishlangan me‘morial – ulug‘vorlikni o‘zida in‘ikos ettiradi.              
Baxshilik  san‟ati.  Odatda  baxshilikni  estetikada  sa‘nat  turiga  kiritish  qabul  qilinmagan  va  xalq  og‘zaki 
adabiy  ijodi  sifatida  badiiy  adabiyotning  xili  deb  hisoblab  kelinadi.  Aslida  ―bunday  kamsitish‖ning  sababi  o‘zbek 
estetikasida shu paytgacha Yevropaga, to‘g‘rirog‘i, ruslarga taqlidning nihoyatda kuchli bo‘lganida. SHunday qilib, 
biz uni to‘laqonli san‘at turi deb bilamiz va buni isbotlashga harakat qilamiz. 
Baxshilik  san‘ati  asosan  Sharq  xalqlarida  mavjud,  kelib  chiqishi  qadimgi  Hindiston  bilan  bog‘liq, 
sanskritchadagi ―bhikshu‖ (qalandar, darvesh) so‘ziga borib taqaladi. Keyinchalik,‖baxshi‖, ―baxsha‖, ―baxshi‖, va 
boshqa  shakllarda  Sharq  xalqlarining  ko‘pchiligida  ustoz,  ma‘rifatchi  degan  ma‘nolarda  qo‘llanilgan.  G‘arbda  uni 
faqat  qadimgi  yunonlar  madaniyatida  ko‘rishimiz  mumkin.  Qadimgi  Hindiston  ta‘sirida  bo‘lsa  kerak,  baxshilar 
ularda  dastlab,‖aedlar‖(qo‘shiqchilar),  keyinroq  ―rapsodlar‖(qo‘shiq  to‘quvchilar)  deb  atalgan,  ular  ―Iliada‖, 
―Odessiya‖ kabi yirik epik dostonlarni torli soz jo‘rligida kuylaganlar. 
  Bizda  baxshilik  san‘ati  qadimdan  mashhur  bo‘lib  kelgan.  Ilmiy  farazlarga  ko‘ra  (V.Jarmunskiy,  H.Zarif 
v.b.), ―Alpomish‖ dostonining idlizlari Homer eposlari bilan tutashib ketgani qayd etiladi. ―Alpomish‖ ham, boshqa 
alohida  dostonlar  ham,  dostonlar  turkumlari  ham  mintaqamizda,  do‘mbira,  qo‘biz  va  dutor  jo‘rligida  kuylanadi. 
Baxshi,  xalq  dostonlarini  yodda  saqlovchi,  meyoriga  etkazib  kuylovchi,  ularning  o‘ziga  xos  variantlarini, 
versiyalarini  yaratuvchi  san‘atkor.  U,  bir  tomondan,  shoirlik  iste‘dodiga  ega  bo‘lishi  kerak,  ikkinchi  tomondan, 
mahorat bilan kuylay bilishi, ―Xudo bergan ovozga‖ ega bo‘lishi lozim. 
  Baxshilik  san‘ati  ibtidodan  bizda  sof  og‘zaki  ijod  bo‘lib  kelgan,  XIX  asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab, 
baxshilar madrasalarda tahsil ko‘rib, ba‘zi asarlarini yozma holda ham qoldirganlar. Lekin, asosan folklorshunoslar 
tomonidan dostonlar va termalar yozib olingan, hozir ham bu an‘ana ma‘lum ma‘noda davom etmoqda. Shuningdek, 
bu san‘atning yana o‘ziga  xos tomoni shundaki, unda ustoz  – shogirdlik an‘anasi qat‘iy tarzda o‘rnatilgan, doimo 
shunga  amal  qilib  kelinadi.  Natijada  biz  baxshilik  san‘atining  bir  necha  o‘ziga  xos  maktablariga  egamiz. 
M.Qo‘rg‘on  dostonchilik  maktabi,  Bulung‘ur  dostonchilik  maktabi,  Xorazm  maktabi  shular  jumlasidan.  O‘zbek 
baxshilik  san‘atida  ikki  yo‘l  bilan  dostonlar  kuylanadi.  Biri  –  Surxandaryo,  Qashqadaryo,  Samarqand  yo‘li,  unda 
doston yo terma do‘mbira jo‘rligida, ichki g‘arg‘ara ovoz bilan, ikkinchisi – Xorazm yo‘li, unda oddiy, ochiq ovoz 
orqali ijro etiladi. Baxshilik san‘atining Ergash Jumanbulbul, o‘g‘li, Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li, Po‘lkan shoir kabi ulug‘ 
namoyandalari xalq dostonchiligi namunalarini yaratganlar. Ular an‘anaviy syujet asosida o‘ziga xos go‘zal asarlar 
ijod etdilar. 
  Xalq dostonlaridagi tasvirlar, majoziylik  ko‘p hollarda  mubolag‘aga va alliterastiyaga asoslanadi, natijada 
badiiy qiyofa afsonaviylashtirilgan, mo‘‘jizaviylashtirilgan tarzda gavdalan-tiriladi. Masalan, ―Go‘ro‘g‘li‖ turkumi 
dostonlaridagi bahodirlardan biri – Hasan Ko‘lbar bir to‘yning oshini eb to‘ymaydi, murtining ichiga kalamushlar in 
qurib  tashlagan  v.h.  YOki  Amin  baxshining  o‘zbek  bahodirlariga  chaqiriqday  yangraydigan  mana  bu  mubolag‘a 
satrlarini olaylik: 

Ariq tubinda indiz, 
Daryo tubinda Qunduz, 
Tog‘larni osmonga oting
Tutday to‘kilsin yulduz


Dostonlarda ot ham asosiy qahramonlardan biri. ―Alpomish‖da Boychibor, ―Go‘ro‘g‘li‖ turkumi dostonlarida 
G‘irot  xuddi  odamlarday  tasvirlanadi.  Ayni  paytda  ularning  uchqurligi  favqulodda  va  rang-barang  o‘xshatishlar 
vositasida ta‘riflanadi. Masalan, G‘irot ―qulog‘ini qalam, dumini alam qilib‖ elib boradi. Ya‘ni G‘irot –muqaddas ot, 
uning  qulog‘i  insoniyat  uchun  muqaddas  bo‘lgan,  uchi  uchlangan  adl  qamish  qalamga,  dumi  qadimiy  popukli 
muqaddas  bayroqqa  o‘xshatiladi.  Dostonlarda  turli  badiiy  vositalarning  qo‘llanishi,  baxshining  ovozi  va 
do‘mbiraning  ohanglari  uyg‘unlashib  ketadi.  Natijada  uchqur  otning  yo‘l  bosishini  tinglovchi  nihoyatda  yaqqol 
tarzda idrok etadi. Ergash Jumanbulbul kuylagan ―Ravshan‖ dostonidagi mana bu parchaga e‘tibor qiling: 
   
 
Qulon yurmas erlardan 
   
 
Quvib o‘tib boradi. 
   
 
Bulon yurmas erlardan 
   
 
Buvib o‘tib boradi. 
   
 
Qarsoq yurmas erlardan 
   
 
Qalqib o‘tib boradi. 
   
 
Bo‘ri yurmas erlardan 
   
 
Bo‘zlab ketib boradi...
198
 
 
Bu  tasvirdagi  alliterastiyalar  (ohangdosh  tovushlar)  soz  va  ovoz  vositasida  ot  bilan  yaxlitlashib  ketgan 
chavondoz qiyofasi haqida tasavvur beradi. 
  Baxshilik  san‘atida  nasr,  nazm  shakllari,  barmoq    vaznining  turli  ko‘rinishlari  o‘z  aksini  topadi.  Ular 
go‘zallik,  ulg‘vorlik,  mo‘‘jizaviylik,  kulgililik  kabi  estetik  xususiyatlarning  yanada  bo‘rtib  ko‘zga  tashlanishini 
ta‘minlaydi. Ayni paytda bu san‘at turi maqol, matal va hikmatlarga boyligi bilan katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. 
Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingan ―Alpomish‖ dostonidagi Boysari tilidan aytilgan mana bu satrlarni haqiqiy 
hikmat namunasi desak Yanglishmaymiz:  Davlat ko‘nsa bir chibining boshiga, 
   
 
Semurg‘ qushlar salom berar qoshiga
199
 
  Baxshilik so‘z va ijro san‘atining uyg‘unligi sifatida hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. XIX-XX 
asrlarda  ustoz  borliqlarining  an‘analarini  davom  ettirgan  va  davom  ettirayotgan  ulkan  san‘atkorlar  etishib  chiqdi. 
Xorazmlik Bola baxshi, qashqadaryolik Qodir baxshi, surxandaryolik SHoberdi baxshilar shular jumlasidan. 
  Rassomlik  san‟ati.  Bu  san‘at  turi  ham  qadimdan  mavjud,  uning  dastlabki  namunalarini  qadimgi  tosh 
asridagi  g‘orlar  devoriga  ishlangan  rasmlarda  ko‘rish  mumkin.  Ularda  asosan  ov  hayvonlari  va  inson  tasviri 
berilgan. Keyinchalik tasvirda tabiat ko‘rinishlari ham aks ettira boshlangan. Dastlab ular bir yo‘lda – rangli va oq-
qora  rang  tasvir  sifatida  Sharqda  (Xitoy,  Hindiston,  musulmon  mintaqasida)  xattotlik,  kitobat  bezagi  sifatida 
taraqqiy topgan, biz ularni hozirgi zamon tili bilan minatyuralar deb ataymiz. Minatyuralar odatda rangli bo‘lgan va 
ko‘pincha  tabiat  (daraxtlar,  cho‘llar,  butoqlar)  fanidagi  inson,  qushlar,  xayvonlar  tasvirini  o‘z  ichiga  olgan  holda 
kitobdagi  mazmunning bir qismini ifodalagan, boshqacha qilib aytganda, bosma texnikasi qo‘llanila boshlangunga 
qadar ular grafika – kitobiy rasmlar vazifasini bajargan. 
  Rassomlik san‘atining yana bir ko‘rinishi qadimda saroy devorlariga ishlangan katta hajmli rangli tasvirlar 
bilan  bog‘liq.  Ularni  hozirgi  davr  pannolarining  ibtidosi  deyish  mumkin.  M.,  Afrosiyobdagi  to‘y  marosimini  aks 
ettirgan yoki Varaxshadagi hayvonlar bilan olishayotgan bahodirning tasvirlari (VII-VIII asrlar) shular jumlasidan. 
  Keyingi  paytlarda  bosma  texnikasining  vujudga  kelishi  va  san‘at  turlarining  taraqqiy  topib  borishi 
natijasida rassomlik uch turga bo‘lindi: devoriy rasmlar (ko‘rgazmali-amaliy san‘at), rangtasvir va grafika  – kitob 
bezash san‘ati. Ko‘rgazmali-amaliy san‘at turini ko‘rib o‘tganimiz uchun rangtasviri to‘xtalamiz. 
   Rangtasvir  voqelikning  san‘atkor tanlagan  nuqtayi  nazardan  mo‘yqalam  va bo‘yoqlar  vositasida  muayyan 
tekis  materialga    rasm  tarzida  tushirishdan  iborat.  Unda  rassomning  uslubi,  bo‘yoq  tanlashdagi  mahorati,  nur  va 
soyalar  o‘yini  Yangicha  kompozistion  yondashuv  kabi  san‘atkor  iste‘dodini  belgilaydigan  jihatlar  muhim 
ahamiyatga  ega.  Aynan  ana  shular  tufayli  rassom  tabiat,  jamiyat,  shaxs  hayotidagi  voqea-hodisalarning  
takrorlanmas  serjilo  manzaralarini  bizga  etkazib  beradi,  voqelikdagi  estetik  xususiyatlarni  rang  vositasida 
tasvirlaydi. Rassom bularning hammasini faqat rasm yo‘li bilangina emas, balki rasmga o‘xshash lekin aslida rasm 
bo‘lmagan havo, nur, tuman v.h. singari asarning estetik ruhini belgilab beradigan chiziq tasvirlar vositasida in‘ikos 
ettiradi.  Buning  yorqin  misoli  sifatida  iste‘dodli  o‘zbek  rassomi  V.  Oxunovning  ―Tashlandiq  odam‖asarini 
ko‘rastish mumkin. Unda rang, nur, soya fonida baland kunda va unga qo‘yilgan bosh tasviri berilgan, atrof bilan 
kunda  bir  olam,  bosh  o‘zi  bir  olam.  Diqqat  bilan  kuzastangiz,  qaysi    rankkursdan  qaramang,  kundaga  qo‘yilgan 
olamni  ko‘rasiz  va  ekzitenstiyachilar  ta‘biri  yodingizga  tushadi,  o‘z  holiga  tashlab  qo‘yilgan  olamdagi  tashlandiq 
odam.  Tasvirning  nochiziqligi,  ranglarning  kontrastlikka  asoslangan  tarzda  qorishuvi,  ko‘zi  yumilgan  bosh  va 
                                                 

 Bulbul tarоnalari. 5-tоmlik, 5-tоm. T., G‘.G‘ulоm nоmidagi Adabiyot va san‘at nashriyoti, 1973, 110-b. 
198
 Bulbul tarоnalari. 2-tоm, 534 b. 
199
 Alpоmish. T., G‘.G‘ulоm nоmidagi Adabiyot va san‘at nashriyoti, 1979 y., 13-b. 

hilpirashini hohlagan, lekin hilpirashga majoli yo‘q sochlarining tashqi olamiga ulanib ketishi ulkan bir fojeaviylik 
ruhini ufurib turadi, asarni kuzatar ekansiz, seskanganingizni ham, ho‘rsinganingizni ham sezmay qolasiz.
200
 
  Biz zamonaviy rangtasvir haqida mulohaza yuritdik. Mumtoz rangtasvir namunalarini esa muzeylarda ko‘p 
uchratgansiz.  Rembrand, Rubens,  Rafael, Botichelli, Bryullov, Surikov, Levitan, Tansiqboev,  Ahmedov,  Choriyev 
va boshqa ulug‘ rassomlar asarlari shular jumlasidan. 
  Rassomlik  san‘atining  yana  bir  ko‘rinishi  bu  grafikadir  –  ham  rasm,  ham  bosma  badiiy  asa.  M.,  taniqli 
rassomimiz M.Reyx tomonidan V. Yanning ―Chingizxon‖ romaniga ishlangan rasmlari, mashhur rus haykaltaroshi 
va  rassomi  V.Favorskiyning  Robert  Byorns  asarlariga  yog‘ochdan  o‘yib  ishlagan  gravyuralari  har  ikkisi  grafik 
asarlaridir.  Grafika  rangtasvirga  yaqin,  lekin  ayni  paytda  qat‘iy  chiziqlilik  xususiyati  egaligi  va  rangga  ko‘ra 
voqelikning  muayyan  tasvirini  aks  ettirishi  bilan  ajralib  turadi.  Ayni  paytda  u  doimo  rangtasvirdagi  asarlarga 
nisbatan  hajman  kichik  bo‘ladi.  Chunki    grafika  eng  avvalo  kitobda  nashr  etishi  uchun  mo‘ljallanadi.  SHu  bois 
undagi rangtasvir unsurlari bosma  texnikasiga moslangan bo‘ladi. O‘zbek rassomlari grafikaning nihoyatda go‘zal 
namunalarini  yaratganlar.  CH.Ahmarovning  ―Ravshan‖  dostoniga,  V.  Kaydalovning  o‘zbek  xalq  dostonlariga, 
I.Ikromovning Navoiy va Pushkin asarlari muqovalariga ishlagan rasm hamda bezaklari shular jumlasidan. 
  Rassomlik san‘atida qadimgi minatyura yana tiklanganligini ham ko‘rish mumkin. Bunga iste‘dodli grafik 
rassom  T.  Muhamedovning  o‘zbek  halq    ertaklariga  ishlangan  rasmlari,  Sh.Muxammadjonovning  ‖Mahmud 
Qoshg‘ariy‖, ―Chilangar Kova qo‘zg‘aloni‖ kabi asarlarni misol  bo‘la oladi. T.Muhamedov minatyuralarida asosan 
takrorlanmas  grafika  san‘atini  ko‘ramiz,  Sh.  Muhammadjonovni  rangtasvir,  usulida  zamonaviy  minatyurani 
boyitayotganiga  guvoh  bo‘lamiz.  T.Muhamedov  asosan  kulgilikka,  Sh.Muhammadjonov  esa  ko‘proq  go‘zallik  va 
ulug‘vorlikka e‘tiborni qaratadi. 
  Xullas,  rassomlik  ―qarimaydigan‖  san‘at  turi  sifatida  har  bir  zamonda  o‘z  imkoniyatlarini  kengaytirib 
borayotgan katta tarbiyaviy ahamiyatini susaytirmagan faol estetik faoliyatdir. 
  Musiqa.  Agar  rassomlik  san‘atida  deylik  uning  manzara  janridagi  Levitanning  mashhur  ―Qarag‘ayzor‖ 
asari  ko‘z  oldimizda  muayyan  ma‘noda  tugallangan  rangtasvir  sifatida  namoyon  bo‘lsa,  musiqa  asari,  m., 
Betxovenning ―Oydin sonata‖si yoki Hoji Abdulazizning ―Guluzorim‖ kuyi ohanglar vositasida tinglash jarayonida 
chizilayotgan  rangtasvirdir.  Ya‘ni  rangtasvir  badiiy  mazmundagi  markazni  in‘ikos  ettirgan  holda  ibtido  bilan 
intihonni  tasavvurimizga  havola  qilsa,  musiqada  ibtido,  markaz  va  intiho  asarning  o‘zida  mujassam  bo‘ladi.  SHu 
bois  rassomlik  san‘atini  ranglar  musiqasi,  musiqani  esa  tovushlar  tasviri  deyish  mumkin.  Ayni  paytda  musiqa 
rassomlikdagi  yoki  badiiy  adabiyotdagi  aniq  yo  muayyan  tasvirlash  imkoniga  ega  emas,  lekin  u  ohangdor  tovush 
orqali inson qalbiga  kuchli ta‘sir ko‘rsatish, uning ruhini qisqa vaqt ichida o‘zgartirish qudratiga ega. Bu jihatdan 
unga teng keladigan san‘at turi yo‘q. Shu sababli musiqadagi ―musiqiylik‖ tushunchasi barcha san‘at turlari uchun 
yuksak mahorat  ma‘nosini anglatadi. M., she‘riyatdagi musiqiylik, nasrdagi musiqiylik, me‘morlik – qotib qolgan 
musiqa, ranglar musiqasi v.h. 
  Musiqa  san‘ati  keskin  farqlanadigan  milliylik  va  mintaqaviylik  xususiyatiga  ega.  Xususan,  G‘arb  bilan 
Sharq  musiqasida  intonastiya,  ohang,  ijro  uslublari  va  usullari,  musiqiy  asboblarning  xar  xilligi  yaqqol  ko‘zga 
tashlanadi.  To‘g‘ri,  g‘arbliklar  va  Sharqliklar  odam  sifatida  bir-biriga  (ichki  dunyosi  nuqtayi  nazaridan)  muayyan 
o‘xshashliklarga  ega  bo‘lganidek, ularning  musiqasida, ijro asboblarida qay  ma‘nodadir umumiylik bor. M., ba‘zi 
franstuz,  olmon  xalq  qo‘shiqlari    bilan  o‘zbek  xalq  qo‘shiqlari  orasida  intanastion  o‘xshash  jihatlarni,  fortapiyano 
bilan  chang,  g‘ichchak  bilan  skripka,  nay  bilan  fleyta  v.b.  musiqiy  asboblarda  umumiy  tomonlarni  uchratamiz. 
Lekin,  ayni  paytda  biz  Mostart  asarlari  bilan  Hoji  Abdulaziz  asarlari  orasidagi  katta  farqni  darhol  anglab 
etmasligimiz  mumkin  emas.  Chunki    musiqa  pardalar  pastu  balandligiga  asoslangan,  oddiy  tovushga  qaraganda 
uzoq davom etadigan ohangdor tovush vositasida inson ichki dunyosini ifodalaydi. Eng avvalo ana shu ichki dunyo 
inson  millatini,  mentalitetini  belgilaydi,  uning  tashqi  ko‘rinishidagi  farqlar  ham  ayni  o‘sha  ichki  dunyo  bilan 
bog‘liq. Shu sababli musiqani millatning qalbi deb atashlari bejiz emas. M. F.Verdinelning ―Jiz‖ operasini tomosha 
qilib  o‘tirgan  oddiy  o‘zbek  dehqoni  ―Nima  bu  oddiy  gapni  qo‘shiqqa  o‘xshatib,  uning  ustiga  juda  baland  ovozda 
aytadi‖, deb hayron bo‘ladi va uni rasmona estetik idrok eta olmaydi. Ammo o‘sha dehqon Sulaymon YUdakovning 
―Maysaraning  ishi»  operasini  har  gal  Toshkentga  kelganda  jon  qulog‘i  bilan,  maza  qilib  eshitib,  tomosha  qiladi. 
Unga  oddiy  gapni  qo‘shiq  qilib  aytilishi  ham,  ovozlardagi  intonastiya  ham  erish  tuyulmaydi,  bularni  u  sezmaydi 
ham  asarni  estetik  zavq  bilan  idrok  etadi.  Chunki    ―Jizel‖  –  Yevropa  mentalitetining  italyan  kishisining  qalbiga, 
‖Maysaraning ishi‖ o‘zbekning qalbiga mos milliy ohanglar uyg‘unligi bilan murojaat qiladi. 
  Biroq,  musiqa  mohiyatan  umuminsoniy  tabiatga  ega,  qaysi  millatga  taalluqli  bo‘lishidan  qat‘i  nazar, 
musiqa tarjima qilinmaydi, rassomlik san‘atiga o‘xshab, uning tili – bitta. Faqat o‘sha tilni tushunish uchun har bir 
millat o‘z estetik tarbiyasini yuksak darajasiga ko‘tarishi, estetik didini ilmiy-amaliy asosida shakllantirishi lozim. 
Nima  uchun  Muhiddin  Qoriyoqubov  XX  asrning  30-yillarida,  Munojot  Yo‘lchieva  90-yillarida  Parij  konstert 
zallarida  bergan  konstertlariga  ko‘pchilikka  chipta  etishmagan,  zalga  kirganlar  esa  ularni  bir  mo‘‘jizaday 
tinglashgan, konstert so‘ngida deyarli yarim soat tik turib qarsaklar bilan olqishlashgan. Demak, hali bizning estetik 
tarbiyamiz, didimiz franstuzlarga qaraganda ancha past. SHuning uchun ham biz Yevropa musiqa san‘at durdonasini 
ham rosmana idrok etolmaymiz. Vaholanki, jahonda  barcha sohada integrastiyalashuv jarayoni jadal sur‘atlar bilan 
bormoqda.  O‘zbek  estetikasining  vazifasi  ana  shu  jarayonda  millatimizning  to‘laqonli  ishtirokini  ta‘minlashga 
xizmat qilishdir. 
                                                 
200
Qarang. ―San‘at‖jurnali, 1991 y, 5-sоnidagi zarvaraq.  

Musiqa san‘atida qo‘shiq janrining o‘rni  alohida uni ba‘zan qo‘shiqchilik san‘ati ham deb atashadi. Chunki  
aynan  qo‘shiq,  ohangdor  inson  ovozi  musiqaning  vujudga  kelishida  ulkan  rol  o‘ynagan.  Aynan  qo‘shiq  ohangga 
solingan so‘zlar orqali millat  tarix-dn, xalqning ijodiylik qobiliyatidan bizga  xabar beradi.  Eng go‘zal,  eng badiiy 
yuksak xalq she‘rlari qo‘shiqlar matni sifatida yuzaga kelgan. Masalan: 
Andijonda o‘t yoqsam, 
O‘shda tutun. 
Bu dunyoda bormikan 
Bag‘ri butun. 
 
Bu dunyoda bo‘lsa agar 
Bag‘ri butun, 
Qog‘ozdan hazon yasang, 
Guldan – o‘tin. 
Bu  satrlardagi  o‘xshatishlarni,  majoziylikni,  ohangga  solingan  inson  qismatining  badiiy  qiyofasini  hech  bir 
buyuk san‘atkorda uchratolmaysiz. Buni faqat xalq dahosigina  yaratishi mumkin. Ayni paytda  muayyan shoirning 
sheoriy matniga bastakorlar tomonidan maxsus kuy bastalash asosida ham qo‘shiqlar vujudga keladi. Ularning eng 
yaxshilari mumtozlik maqomini oladi. Qo‘shiq janri ko‘rinishlarga boyligi bilan ham alohida ajralib turadi: tarixiy 
qo‘shiqlar, marosim qo‘shiqlari,  laparlar, lirik qo‘shiqlar siyosiy qo‘shiqlar, ariyalar, intermeststolar. v.h. 
Musiqaning  turlari    va  janrlari  juda  ko‘p:  xalq  musiqasi,  mumtoz  musiqa,  simfonik  musiqa,  vokal,  musiqa 
v.h.  Biroq  u  qaysi  janrda  bo‘lmasin,  Y.Baxning  organ  uchun  yozilgan  xorallarimi,  «CHo‘li  Iroq»  kuyimi, 
SHopenning  etyudimi,  Tarkanning  qo‘shig‘imi  –  hammasi  inson  hissiyotlarini  tarbiyalashda,  ularni  hayvonlikdan 
insoniylikka  ko‘tarishda  va  bu  hissiyotlarni  noziklashtirishda  muhim  ahamiyatga  ega.  Zero  musiqa  inson    qalbini 
hilmlashtiruvchi, yumshatuvchi eng kuchli estetik omildir. 
Yüklə 3,89 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   58




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin