ABĠd tahġRLĠ

 
 
 
 
 
 
«Ədəbiyyat qəzeti», 23 noyabr 2001 
 
 
 
Azadlık yolundan vesikalar 
 
20 yüzyılın sonları dünya tarihinde olduğu kadar Türk tarihi və Türk milleti 
için  de  çok  önemli  degişikliklere  sebep  olmuştur.  Yıkılmaz  denilen  demirperde 
ülkesi  Sovyetler  Birliğinin  1990-ların  başında  dağılması  neticesinde,  bir  anda 
bağımsız  Türk  devletlerinin  sayısı  çoğalıvermiştir.  Bugüne  kadar  bu  devletlerle 
ilgili  muhtelif  çalışmalar  yapılmıştır.  Şüphesiz  bundan  sonra  da  bu  çalışmalar 
devam edeceği gibi, zaman zaman biz de bunlar hakkında yazılar yazmaya qayret 
edeceğiz. 
Bu  yazımızda,  uzun  zamandır  okuyamadığımız,  okuyunca  da  bir  hayli 
etkilendigimiz Sözle Yarananlar, Sözü Yaşadanlar (Abid Tahirli, Bakı, 2001) adlı 
eserden  bahsedecegiz.  Azerbaycan  tarihinin  genç  araştırıcılarından  olan  Abid 
Tahirlinin,  1980-lerin  sonlarından  itibaren  Azerbaycanın  bağımsızlığı  uğrunda 
verilen  mücadelenin  degişik  yönlerini  ele  alarak  meydana  getirdigi  eseri  dört 
bölümden oluşmaktadır. 
Eserin en önemli bölümü birinci fasıl olup, milli hareket, milli ideologiya ve 
matbuat adını taşımaktadır. Bu faslın ilk makalesi olan Milli Azadlıq harekatı ve 
Odlar  Yurdu  qazeti  adlı  bölüm  adeta,  1988-1991  yılları  arasında,  Azerbaycan 
Türklerinin  İstiklal  için  verdikleri  mücadelenin  özeti  mahiyetindedir.  Burada, 
Azadlık  meydanına  çıkış,  oradakı  faaliyetler  ve  netice  degerlendirilmiştir.  Yine, 
gerek dönemin mücadele adamlarının ortaya koydukları faaliyetler və en önemlisi, 
Azadlık  hareketinin  başarısında  Odlar  Yurdu  qazetesi  degerlendirilerken 
vurgulanan  şu  cümle  bir  nevi  özettir:  Milli  Azadlık  hareketini  canlı  bir 

 
342 
orqanizmaya  benzetirsek,  Odlar  Yurdunu  ona  qida  veren  orqanlardan  biri  olarak 
hesaplamalıyız.  Çünkü  bu  qazete,  1918  yılı  ile  1988  yılları  arasında  bir  manevi 
köprü  oluşturup  alaka  kurdu,  halkın  milli  şüurunun  uyanması  için  çok  büyük 
hizmet  gördü.  Gazetenin  sahifelerinde,  ana  dili,  tarihimizden  yapraklar, 
Azerbaycan  edebiyatı  gibi  konulardakı  yazıları  ile,  okuyucuya  kendi  tarihi, 
medeniyeti  və  edebiyatı  ile  alaka  kurmaya,  onunla  öğünmeye,  onu  korumaya  ve 
zenginleştirmeye çağırırdı. 
Aynı  bölümde  yer  alan,  Difai  tecavüz ve terörden  müdafie  başlıklı  makale 
ise,  Azerbaycanda  1905  yılı  sonrası  başlayan  ve  Ermenilerin  bir  soykırıma 
dönüştürdükleri  katliamlara  karşı  mücadele  etmek  maksadı  ile  kurulan  Difai 
Partisine ayrılmıştır. Yazar özellikle Sovyet dönemi kaynaklarında ve Azerbaycan 
Sovet  Ansiklopedisinde,  bu  partinin  kurulması,  mücadelesi,  proğramı  ile  ilgili 
hususlarda  yer  olmamasının  garezden  kaynaklandığını ifade  etmesi  ve bu hususta 
yapılan çalışmalara dair yazdıkları da yine takdire şayandır. 
Eserin  ikinci  bölümü  müsahibeler  mübahiseler  adını  taşımaktadır. 
Faaliyetsizlik  milli  hıyanettir  başlığı  altında,  Ebulfez  Elçibey,  Şirmemmed 
Hüseyinov,  Sabir  Rüstemhanlı,  Süleyman  Rehimov,  Cihangir  Kahramov,  Hamit 
Araslı,  Azize  Caferzade,  Yahya  Memmedov,  Merahim  Ferzelibeyov  ve  Emine 
Dilbazi  ile  yapılan  görüşmelerden  oluşmaktadır.  Burada,  Sovyet  döneminde 
yaşanan  olaylar  ve  Azerbaycan  Türklerinin  istiklal  ateşi  ile  yanan  bağırları 
üzerinde sönmeyen hürriyet ateşi değerlendirilmektedir. 
Eserin  üçüncü  faslı,  Tedkikatlar  ve  Tedkikatçılar  adını  taşımakta  olub, 
burada da Azerbaycan medeniyetine katkısı olanlara dair yazılan eserler hakkında 
bilgi  bulunmaktadır.  Bunlar  arasında  İlyas  Efendiyev,  Elmeddin  Elibeyzadenin 
Kitabi-Dede Korkut, Ceyhun Hacıbeyli ve Hüseyin Ahmedov hakkında bilgiler yer 
almaktadır. 
Dördüncü ve son fası lise, Son ucu ölümlü dünya adını taşımakta olup, yazar 
babasının hatırasına atfetmiştir. 
Genel  olarak  bakıldığında,  eserin  özellikle  ilk  iki  bölümünde  yer  alan 
bilgiler,  1991  yılında  Azerbaycan  Türklerinin  istiklalını  kazanmaları  öncesi 
verdikleri  mücadeleyi  ve  bu  mücadelenin  kahramanlarının  ortaya  koydukları 
başarılar  birinci  el  kaynak  ve  tanıdık  simalardan  toplanan  bilgiler  işığında 
verilmiştir.  Gelecekte,  yakın  dönem  Azerbaycan  tarihi  konusunda  araştırma 
yapmak isteyenlerin ve bu dönemde ortaya konulan Türklük mücadelesini merak 
edenlerin hararetle okuyacakları bir kitaptır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
           Sebahattin ġimĢir 
 
 
 
 
 
«Orkun», türkçü dergi, 82 sayı, ocak 2005. 
 
 
 
 
 
 
 

 
343 
Mühacirlərimizin publisistikası tədqiqat obyekti kimi 
 
Ötən  əsrin  80-90-cı  illərindən  başlanan  azadlıq  hərəkatı  və  nəhayət, 
qazanılmış  müstəqillik  bir  çox  mətləblərlə  yanaşı,  mühacir  sözünün  üstündən  də 
qara pərdəni götürdü. Vətən yaxın-uzaq ellərə səpələnmiş, zamanın, fələyin hökmü 
ilə  dərbədər  edilmiş,  «satqın»,  «xain»  adı  ilə  damğalanmış  övladlarını  aramağa, 
axtarmağa  başladı.  Kimlər  yox  idi  onların  arasında:  ürəyi  daim  Vətənlə  birgə 
döyünən, yad ellərdə, torpaqlarda Azərbaycan adını uca tutan, ona qovuşmaq üçün 
ideya, söz savaşına qoşulan minlər, milyonlar. 
Təbii  ki,  uzun  illər  müxtəlif  ölkələrdə  məskunlaşan  həmvətənlərimizin 
özünüifadəsi,  azərbaycançılıq  ideyalarının  qorunması  üçün  ən  dəyərli  vasitə 
mətbuat  olmuşdur.  Təsadüfi  deyil  ki,  Azərbaycan  mühacirətinin  görkəmli 
simalarından  Məmmədəmin  Rəsulzadə,  Ceyhun  bəy  Hacıbəyli,  Mirzə  Bala 
Məmmədzadə  və  başqaları  öz  mübarizələrini  təsis  və  nəşr  etdirdikləri  mətbu 
orqanları  vasitəsilə  həyata  keçirirdilər.  Bununla  da  onlar  milli  jurnalistikamızın 
yeni – mühacirət mətbuatı qolunu yaratdılar.
 
Artıq bir neçə ildir ki, tədqiqatçı-jurnalist Abid Tahirli milli mətbuatımızın 
mühacir  qanadının  tədqiqi  ilə  məşğuldur  və  onun  əldə  etdiyi  faktlar,  nümunələr, 
apardığı  araşdırmalar  bu  gün  sanballı  bir  monoqrafiyanın  meydana  çıxmasına 
səbəb  olmuşdur.  «Azərbaycan  mühacirət  mətbuatında  publisistika  (1921-1991)» 
adlanan  bu  monoqrafiya  bir  neçə  fəsildən  ibarətdir.  Əsərdə  «Yeni  Qafqasya», 
«Azəri türk», «Odlu yurd», «Qurtuluş», «İstiqlal», «Azərbaycan» (Ankara), «Türk 
yolu»,  «Azərbaycan»  (Münhen),  «Qafqaz  almanaxı»,  «Azər»,  «Qafqasya»  və  s. 
kimi  mətbu  orqanlarda  dərc  olunmuş  müxtəlif  mövzulu  publisistik  materiallardan 
istifadə  olunmuşdur.  Dövlət  və  şəxsi  arxivlərdə  saxlanılan  sənədlər,  mühacirət 
mətbuatı ilə bağlı digər materiallara istinad edilmişdir. 
A.Tahirli bu monoqrafiyası ilə milli mühacirətin yaranmasına, keçdiyi tarixi 
yola  nəzər  salmış,  mühacirət  jurnalistikası  və  mətbuatının  yaranmasını,  inkişaf 
mərhələlərini  tədqiq  etmiş,  publisistik  materialları  mövzu,  ideya,  dil-üslub, 
sənətkarlıq baxımından dəyərləndirmiş, bu nümunələr əsasında  müəlliflərin irsini, 
onların  yaradıcılıq  yolunu  öyrənmiş,  qiymətləndirmişdir.  Yeri  gəlmişkən  qeyd 
edək ki, Bakı Dövlət Universiteti jurnalistika fakültəsinin elmi şurasının qərarı ilə 
nəşr  olunan  bu  monoqrafiya  eyni  zamanda  gələcək  jurnalistlər  üçün  sanballı  bir 
dərs vəsaitidir. 
Bu  əsərdəki  maraqlı  məqamlardan  biri  də  ondan  ibarətdir  ki,  tədqiqatçı 
dolğun,  tutarlı  faktlara  istinad  edərək,  mühacirət  mətbuatı  tarixinin  «Yeni 
Qafqasiya» ilə yox, «Molla Nəsrəddin» jurnalının Təbriz nömrələri ilə başlandığını 
diqqətə çatdırır. 
Əsər  barədə  öz  fikirlərini  bildirən  mərhum  filologiya  elmləri  doktoru, 
professor  Xeyrulla  Məmmədov  monoqrafiyanı  geniş  təhlil  etdikdən  sonra,  haqlı 
olaraq  bu  qərara  gəlir  ki,  bu  elmi-tədqiqat  işini  cəsarətlə  sahənin  lokomotivi 
adlandırmaq  olar.  Çünki  tədqiqatçılarımız  arasında  bu  mövzuya  məhz  A.Tahirli 
daha dərindən və konseptual yanaşmışdır. 

 
344 
Ömrünün  50-ci  baharını  arxada  qoyan  Abid  müəllim  uzun  illər  mühacirət 
mövzusu  ilə  məşğul  olmuş  və  sözügedən  monoqrafiya  da  onun  doktorluq  işinin 
mövzusudur.  İnanırıq  ki,  Abid  Tahirli  gələcəkdə  Azərbaycan  mühacirlərinin 
həyatına, fəaliyyətinə dair daha geniş tədqiqat işləri aparacaq, dünyaya səpələnmiş 
milli-mənəvi dəyərlərimizin ruhən Vətənə dönməsinə xidmət edəcəkdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mətanət AĞAYEVA 
 
 
 
 
 
 
 
 
       «Xalq qəzeti» 
 
 
 
 
 
 
 
 
      29 yanvar 2006 
 
 
 
VətəndaĢ ömrü, mühacir ömrü 
 
Abid Tahirlinin ad gününə 
 
 
Yaz ağzıydı, lap indiki kimi. Qəbələnin qışdan oyanış vaxtıydı. Erkən gələn 
baharın isti nəfəsi hər yerdə duyulurdu. Nohurqışlaqda elə bil daş da çiçəkləmişdi, 
yarpız,  quşəppəyi,  cin-cilim,  kəkotu  rənginə  boyanmışdı.  Düz-dünya  növbəti 
yazını  yaşamağa  başlamışdı.  «Abid,  indi  bildim,  həftə  səkkiz,  mən  doqquz,  niyə 
kəndə üz tutursan. Həqiqətən əsl yaşamalı yerdi. Bu yaşıla bürünmüş düzəngah da, 
Qoşa qayanın arasından dil kimi uzanan çəhrayı duman da, narıncıya çalan qayalıq 
da,  ətrafdakı  təbii  göllər  də,  məxmər  çəmənliklər  də,  sıx  bitmiş  pöhrəlik  də.  Bizi 
isladan,  torpağın  köksünü  tərpədən  bu  yağışın  da  ləzzəti  özgədi».  Bu  sözləri 
ehmalca  Abidin  qulağına  pıçıldadım  və  dədə-baba  ocağına  –  Nohurqışlaqdakı 
həyətlərində  armud  ağacının  altına  qısıldıq.  Armud  ağacı,  mən  və  Abid  Tahirli 
dərdləşdik,  dünyanın  bircə  yaz  gününü  Nohurqışlaqda  heç  bir  naz-nemətə 
dəyişmədik… 
«Bu  şabalıdı  babam  əkib,  cevizi  atam.  Palıd  yəqin  öz-özünə  bitib,  heyva 
ağacları da eləcə, alça kolları o qədər sıxdı, maşallah, aralarından su keçmir. Çox 
təəssüf ki, insan hərisliklə yalnız ağac-uğacın meyvəsinə «aşiq»di, di gəl, meşənin 
pıçıltısını eşitmək istəyən yoxdu, cökənin ətriyyatını ciyərinə çəkən yoxdu, vələsin, 
cevizin nəğməsinə hayıl-mayıl olan yoxdu» - dedin Abid və həmin anda bir filosof 
təsiri  bağışladın…  «Həftədə  bir  dəfə  çatdırmayanda,  iki  həftədən  bir  özümü 
Nohurqışlağa yetirirəm. Mən burdan təmizlik, saflıq götürürəm. Bir içim su mənim 
üçün tükənməz  enerji  mənbəyidir.  Bir  də  axı uşaqlar dədə-baba  yurdlarını  görür, 
oda-ocağa bağlanırlar» - sakit-sakit söylədiklərinə əlavə elədin. 
Aradan  6-7  il  ötüb,  bəlkə  də  heç  nə  mənim  sənin  qulağına  astaca 
pıçıldamağım,  nə  sənin  o  zaman  heyran-heyran  söylədiklərin  yadından  çıxıb. 
Ancaq yenə yazdı, şair demişkən, «bu yaz özgə yazdı», bu yaz həm də sənin ömür 
baharına  50  rəqəmi  yazdı!  Qorxursan  50-dən?  Qorxma,  qardaş!  Əllini  ötmək 
xoşbəxtlikdi,  keçən  il  bu  bəxtəvərlik  mənə  nəsib  oldu  və  mən  ustufca  çevrilib 
arxaya baxdım, gördüm, bu yuvarlaq rəqəm elə bütöv ömrün yaz müjdəçisidi! Bir 

 
345 
də  zor-xoş  qapıya  gələni  qovmazlar  ki,  nə  olsun,  gəlişi  azca  gözlənilməzdir. 
Bineyi-qədimdən dünyanın gərdişi və vərdişi belədir, qardaş! 
 
Ağır günün dostu olduq 
 
XX  əsr,  doxsanıncı  illərin  başlanğıcı…  Qarabağ  uğrunda  ölüm-dirim 
mücadiləsi,  üstəgəl,  can  verən  sovet  faşizminin  Bakıda  törətdiyi  «20  Yanvar» 
faciəsi…  Deyirlər, dərd  adamları birləşdirir, yaxınlaşdırır. Özü  də  özgə dərd  yox, 
doğma dərd, doğma nisgil. 
 
İçimdə bir sarımtıl 
çiçək kimi açdı dərd. 
Gördüm ana döşündən 
süd əmməyib, açdı dərd. 
 
O  ağır  günlərdə  tez-tez  görüşdük,  əlimiz  qardaş  harayına  çatmayanda, 
ünümüz  Qarabağ  müharibəsinə  yetməyəndə,  bir-birimizə  həyan  durduq,  millətin 
qəlbinin  içindən  tikan  çıxaran  məqalələr  yazdıq,  çap  etdirdik.  Sən  o  zaman 
«Vətən»  cəmiyyətində  –  «Odlar  yurdu»  qəzeti  redaksiyasında  qələminlə  külüng 
çalırdın!  Çünki  o  zamankı  senzorlu  sovet  mətbuatı  cümlələrimizi  kəsib-doğrayır, 
sətiraltı  sözləri  pozur,  namusla-qeyrətlə  qələmə  alınan  mətnlərin  başına  it  oyunu 
açırdı. İki  əlifbalı «Odlar yurdu» nisbətən sərbəst idi. Və o da  yadımdadı ki, sən 
hərdən  Avropa  ölkələrinə  «Vətən»  cəmiyyətinin  xəttilə  səyahətə  çıxırdın, 
yurddaşlarımızla  ilk  ünsiyyət  tellərini  qururdun,  yad  məmləkətlərə  Azərbaycan 
həqiqətlərini çatdırırdın: daha bəziləri kimi «həm ziyarət, həm ticarət» deyib, pal-
paltar,  zər-ziba  axtarmırdın,  küçələrə  düşmürdün,  tacir  dükanlarını  ələk-vələk 
etmirdin… 
Və  bir  gün  Vaqif  Bəhmənli  ilə  sən  təklif  etdiniz  ki,  gəlib  mən  də  «Odlar 
yurdu»  qəzetində  çalışım  (o  zaman  Vaqif  qəzetinin  baş  redaktoruydu).  Eyni 
kollektivin  üzvü  olduq.  Hər  gün  yazdıq-pozduq,  qəzetin  səviyyəsini  qaldırdıq, 
xalqımızın  böhranlı  günlərinə  acıdıq,  milli  dirçəlişin,  oyanışın  təravətindən  zövq 
aldıq,  cəbhədən  gələn  qara  xəbərlər  isə  qəlbimizi  qana  döndərdi,  kefimizə  soğan 
doğradı. 
Budur,  Xocalı  soyqırımı.  Sənin  kabinetində  büzüşüb  için-için  ağladığını 
gördüm,  mən  də  hönkürdüm.  Bizim  göz  yaşımız  «Vətən»in  dörd  divarına  və 
döşəməyə  hopdu,  çünki  Vətənin bir  parçası tar-mar  edilmiş,  evlər  bayquş ulayan 
xarabazara  çevrilmiş,  adamlar  bütünlüklə  qırılmışdı.  Bu  dərd  bizi  bir  köynək  də 
doğmalaşdırdı,  axı  həmin  axşam  göz  yaşlarımız  da  birləşdi,  eyniləşdi,  bir-birinə 
qovuşan axar sular kimi. 
 
Və sonra şair demişkən «qonşu olduq bu dünyada» 
 
Görünür insanın iradəsindən asılı olmayan elə zəruri qanunauyğunluqlar var, 
mütləq baş verir. Bakının, Yeni Yasamal yaşayış sahəsində hər ikimiz eyni binada 

 
346 
mənzil  aldıq.  Nə  sənin  bundan  xəbərin  oldu,  nə  mənim.  Təsadüfən  görüşdük  və 
xəbər tutduq. İkimiz də sevindik bu tale qismətinə. 
Sən  də  altı  saylı  binaya  tez  köçənlərdən  oldun,  mən  də.  Övladlarımız  bir-
birini  tanıdı.  Heç  geniş  təmirə  ehtiyac  qalmadı.  Çünki  Bakıda  evsizlik  bizi 
bezikdirmişdi, kirəkeş yaşadığımız məhəllələrin sayı-hesabı yox idi. Xoşbəxtlikdən 
bəxtimiz gətirmişdi. Binamızda xeyli tanınmış ziyalı mənzil almışdı; görkəmli şair 
Famil  Mehdi  (mənzili  oğluna  verdi),  publisist  Məhəmməd  Baharlı,  şairlərdən 
Zəlimxan  Yaqub,  Məmməd  Kazım,  professor  Nizaməddin  Şəmsizadə,  filologiya 
elmləri  doktoru  Zaman  Əsgərli,  mərhum  iqtisadçı  Cavanşir  Hüseynov,  tarixçi 
Mübariz Əmirov, tibb elmləri doktoru Şakir Musayev və s. 
Atalar sözüdü: «Uzaq qohumdan yaxın qonşu yaxşıdır». Mən deyərdim, lap 
ən  yaxın  qohumun  özündən  də,  həmişə,  hər  gün  ünsiyyət  saxladığın,  könül 
bağladığın insan qiymətlidi. Sən bunu sonra əməllərinlə sübuta yetirdin, yaxşı od 
qonşusu  oldun.  Halal  bir  ocaqdan  çıxdığını  qabiliyyətinlə,  səxavətinlə, 
mədəniyyətinlə  təsdiqlədin.  İndi  hamı  başına  and  içir.  Həyətin  «sakinlərindən 
eşidəndə «Abid qızıl oğlandı, yaxşı insandı», - ürəyim dağa dönür. 
…Şəlalə  və  Günay  kimi  gözəl-göyçək  qızlar  böyütdün,  onların  hər  cür 
qayğısına qaldın. Sonbeşik Həmid Xanı ərköyünlüyə öyrətmədin. Bir ayağın işdə, 
bir  ayağın  kitabxanada,  bir  ayağın  da  müəllimlik  etdiyin  tədris  ocağında  oldu. 
Hərdən  mənə  gileylənirdin  də:  «Vaxt  tapmaq  müşkül  məsələyə  dönüb,  bilmirəm, 
necə çatdırım. Hökumət işi, yazı-pozu, ailə-məişət qayğısı, digər adsız problemlər. 
Başımı qaşımağa vaxtım olmur». 
Vallah, Abid, əzizim, indi hər kişinin hövsələsi çatmır kitabxanaya getsin, ya 
toz  basmış  arxiv  eşələsin.  «Əldən  düşmüş»  köhnə  kitabları  vərəqləsin,  müxtəlif 
əlyazmalara «dirilik» versin, onları ziyalı qayğısıyla oxusun, tədqiqatçı sayğısıyla 
araşdırsın.  Ömrünü  həm  məsul  dövlət  qulluğuna  sərf  eləsin,  həm  də  tələbə 
auditoriyasında  keçirsin.  Mətbuat  tariximizin  keşməkeşli,  sanballı,  möhtəşəm  bir 
dövrünün mənzərəsini yaratsın, bu haqda məqalələr yazsın, kitab nəşr etdirsin. 
Dalbadal beş kitabın nəşr olundu. Elə bildin daha beş övladın dünyaya gəldi. 
Filologiya  elmləri  doktoru,  professor  Xeyrulla  Məmmədov  əməyini 
«fədakarlıq»,  folklorşünas-alim  Məhərrəm  Qasımlı  «elm  aləminə  müraciət, 
səyahət»  adlandırdı.
 
«Sözlə  yarananlar,  sözü  yaşadanlar»  (Əbilov,  Zeynalov  və 
oğulları,  Bakı,  2001),  «Azərbaycan  mühacirəti»  (Bakı  –  «Tural-Ə»  Nəşriyyat-
Poliqrafiya  Mərkəzi  –  2001),  «Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı»  («QAPP-
Poliqraf», Bakı – 2002), «Deyilən söz yadigardır» (Bakı, «Azərbaycan» nəşriyyatı, 
2003), «Azərbaycan mühacirət mətbuatı» (II hissə, Bakı, «Ozan», 2003). Sən sözlə 
ovundun, sözə tapındın, sözlə nəfəs dərdin və ilk kitabına yazdığın müqəddimədə 
yaratdığını  böyük  Allahın  adına  bağladın:  «Müsəlmanların  müqəddəs  kitabı 
Qurani-Kərimin  Əl-Bəqərə  surəsinin  (İnək)  117-ci  ayəsində  deyilir  ki,  göyləri  və 
yeri icad edən, yoxdan yaradan Odur. Bir işin yaranmasını istədiyi zaman ona – O 
işə yalnız: «Ol» - deyər, o da fövrən olar. Deməli, bəşər övladı da daxil olmaqla, 
onun  gördükləri  və  görmədikləri,  duyduqları  və  duymadıqları,  dərk  etdikləri  və 
etmədikləri,  toxunduqları  və  toxunmadıqları,  eşitdikləri  və  eşitdirmədikləri  nə 
varsa, hamısı «ol» sözü ilə yaranmışdır». Doğrudur, qardaş, qələm işi – Tanrı işidi, 
insan yalnız müqəddəs icraçıdı! 

 
347 
Bu  da  Məhərrəm  Qasımlının  sənin  kitablarının  birində  yazdığı  «Mən  eldən 
ayrılmazdım»  ön  sözündən  parça:  Fakt  və  hadisəni  məharətli  mənalandırmaq, 
informasiyanın  orijinal  cizgilər,  qeyri-adi  maneralar,  özünəməxsus  publisist 
gedişlərlə  təqdim  etmək,  yazılarının  təsirli  alınmasında  və  oxucu  qəlbinə  yol 
tapmasında  sirli  bir  açarıydı.  Sonralar  o,  mühacirəti  təkcə  jurnalist  marağı 
səviyyəsində  deyil,  həm  də  sırf  elmi  əsaslarla  öyrənməyə  başladı.  Azərbaycan 
mühacirətinin  nəhəng  simalarından  olan  Ceyhun  Hacıbəylinin  irsini  araşdıraraq 
namizədlik dissertasiyası da müdafiə etdi». Bilirik ki, doktorluq işin də hazırdı, bu 
gün-sabahlıqdı, çap növbəsi gözləyən yeni əsərlərin də var. 
Abid  Tahirli  həm  də  özünün  əsl  bəndəlik  missiyasını  şərəflə  yerinə  yetirir: 
xeyirxah  insandır,  hər  kəsə  kömək  əlini  uzadandı,  məclis  adamı,  dərd  adamıdır, 
sözü havadan tutmağı bacarandı. Ancaq mən nə qədər gəlişi gözəl kəlmələr Abidin 
ünvanına işlətsəm də, onun özünün elmdə, ədəbiyyatda ayrıca «mühacir ömrünü» 
fərqləndirsəm də, yenə şəxsiyyət kimi portretini tamamlaya bilmədim. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ağacəfər HƏSƏNLĠ 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Humanitar» qəzeti, 
 
 
 
 
 
 
 
 
            20 aprel 2005 
 
 
ABĠD TAHĠRLĠ – 50  
 
Hörmətli Abid müəllim! 
Sizi  –  tanınmış  ədəbiyyatşünasımızı,  yazıçı  və  publisistimizi  anadan 
olmanızın  50  illiyi  münasibətilə  ürəkdən  təbrik  edirik.  Hələ  orta  məktəbdə 
oxuduğunuz illərdən sizin imzanız mətbuat aləmində tanınıb. IX sinifdə oxuyarkən 
«Sinoptiklər»  hekayənizlə  «Azərbaycan  pioneri»  jurnalının  keçirdiyi  Respublika 
yaradıcılıq  müsabiqəsinin  qalibi  olmusunuz.  Bu  yol  sizi  Azərbaycan  Dövlət 
Universitetinə gətirib. Jurnalistika fakültəsini bitirmisiniz. 
Vaxtilə  tanınmış  qəzetlərdən  biri  olan  «Odlar  yurdu»  qəzetindəki 
fəaliyyətiniz  indi  də  oxucuların  yaddaşındadır.  Siz  həmin  qəzetdə  müxbir,  məsul 
katib, redaktor müavini vəzifələrində çalışarkən böyük təcrübə məktəbi keçmisiniz. 
Mühacir mətbuatı mövzusuna ciddi marağınız da həmin illərdən başlayıb. «Ceyhun 
Hacıbəylinin həyat və yaradıcılığı» mövzusunda namizədlik dissertasiyanız da bu 
marağın  təzahürüdür.  Sizin  tərtibinizlə  C.Hacıbəylinin  «Hacı  Kərim»  povesti, 
«Dədə  Qorqud»,  «Dədə  Qorqud  aliliyi»  kitabları,  Tofiq  Vəndamlının  «Qandal 
qolda  nə  yazım»,  görkəmli  sənətkarımız  İlyas  Əfəndiyev  haqqında  «Sən  həmişə 
bizimləsən»  adlı  xatirələr  topluları  və  s.  kimi  kitablar  nəşrə  hazırlanmışdır. 
Azərbaycan  mətbuat  tarixi  ilə  bağlı  araşdırmalarınız  böyük  maraq  doğurur.  Bu 
günlər  həmin  silsilədən  «Azərbaycan  mühacirət  mətbuatında  publisistika  (1921-
1991)» fundamental tədqiqat əsəriniz işıq üzü görmüşdür. Bu mövzuda yazdığınız 
doktorluq  işi  müdafiəyə  buraxılmışdır.  Bundan  əvvəl  isə  sizin  «Azərbaycan 
mühacirəti», «Sözlə yarananlar, sözü yaşadanlar», «Deyilən söz yadigardır», «İlyas 
Əfəndiyevin  publisistikası»  və  iki  hissədən  ibarət  «Azərbaycan  mühacirət 

 
348 
mətbuatı»  adlı  kitablarınız  çapdan  çıxmışdır. Bir  neçə  kitabınız  da  nəşrə  hazırdır. 
Siz  Azərbaycan  Jurnalistlər  Birliyinin  H.Zərdabi  adına  mükafatına  layiq 
görülmüsünüz.  Azərbaycan  Respublikası  Nazirlər  Kabinetində  məsul  vəzifədə 
çalışırsınız. Birinci dərəcə dövlət qulluqçususunuz. 
Hörmətli Abid müəllim! 
Sizi  bir  daha  yubileyiniz  münasibətilə  təbrik  edir,  uzun  ömür,  cansağlığı, 
yaradıcılıq uğurları arzulayırıq. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
     Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təbriki 
 
 
 
 
 
 
«Ədəbiyyat qəzeti», 2 dekabr 2005. 
 
 
 
Azərbaycan mühacirət mətbuatının  
yorulmaz tədqiqatçısı 
 
Ötən  əsrin  əvvəllərində  sürətlə  inkişaf  edib  formalaşan  Azərbaycan 
demokratik  mətbuatının  bir  çox  ənənələri,  istiqlalçılıq,  yurdsevərlik,  haqsevərlik 
kimi  xüsusiyyətləri  mühacir  soydaşlarımızın  müxtəlif  ölkələrdə  nəşr  etdirdikləri 
dövri  nəşrlərdə  yaşadılmış,  davam  etdirilmişdir.  Şərti  olaraq  1921-1991-ci  illəri 
əhatə edən və «Azərbaycan mühacirət mətbuatı» adlandırılan bu zəngin irs ölkəmiz 
dövlət  müstəqilliyi  qazandıqdan  sonra  milli  jurnalistikamızın  dəyərli  bir  sahəsi 
kimi öyrənilməkdədir. 
Tədqiqatçı-jurnalist,  filologiya  elmləri  doktoru  Abid  Tahirli  bu  sahədə 
yorulmaz fəaliyyəti ilə XX əsr Azərbaycan mühacirətinin Vətəndə tanıdılmasına və 
mühacir  mətbuatımızın  araşdırılmasına  sanballı  töhfə  vermişdir.  Həmkarımız  öz 
tədqiqatlarını  silsilə  kitablar  şəklində  vaxtaşırı  oxuculara  çatdırmış,  mühacirət 
tariximizlə  bağlı  boşluğu  doldurmağa  çalışmışdır.  A.Tahirlinin  bu  yaxınlarda  işıq 
üzü  görmüş  «Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı  (1921-1991)»  soraq  kitabı  xaricdə 
işıq  üzü  görmüş  anadilli  dövri  nəşrlər  barədə  müasirlərimizdə  dolğun  təsəvvür 
yaradır. 
Kitabın  əvvəlində  müəllif,  haqlı  olaraq,  mühacirət  mətbuatımızı  milli 
jurnalistikamızın  tərkib  hissəsi,  mübariz  bir  istiqaməti  kimi  təqdim  edir.  Bu 
mətbuatın  ideya-sənətkarlıq  qaynağı  olaraq,  alim  demokratik  jurnalistikamızın 
meydana  gəlməsi  və  öz  ənənələrini  yaratması  prosesinə  nəzər  salır.  Sonrakı 
fəsillərdə  tədqiqatçı  mühacirət  mətbuatının  tarixi  barədə  illər  boyu  əldə  etdiyi, 
sistemləşdirdiyi  materialları  şərh  edir,  xaricdə  yaranmış  publisistikamızın  mövzu 
və peşəkarlıq xüsusiyyətləri barədə mülahizələrini açıqlayır. 
İstiqlal mücadiləsi tarixində mühacirət mətbuatının yeri və rolu, bu nəşrlərin 
yaradıcıları  və  xarici  müəllifləri  də  kitabda  əksini  tapmışdır.  Əlavə  bölmədə 
verilmiş  materiallar  mühacirət  mətbuatı  barədə  çağdaş  oxucuların  təsəvvürlərini 
tamamlayan maraqlı illüstrasiya və mətnləri əhatə edir. Sovet rejiminin mühacirətə 
qarşı  ideoloji  mövqeyini  əks  etdirən  bəzi  sənədlər  və  müəllifin  mövzu  ilə  bağlı 
tədqiqatları barədə məlumat da kitaba əlavə edilib. 

 
349 
Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı  haqqında  belə  mükəmməl  bir  kitab  Abid 
Tahirlinin  ixtisasca  jurnalist  olmasından  və  uzun  illərdən  bəri  milli  diaspor 
hərəkatımızla  sıx  bağlılığından  qaynaqlanır.  Elmi-təcrübi  fəaliyyətində  bu  iki 
sahəni üzvi surətdə əlaqələndirən tədqiqatçı jurnalistin ömür yolu gərəkli axtarış və 
tapıntılarla müşayiət olunub. Artıq otuz beş ilə yaxındır ki, o söz cəbhəsindədir. 
Abid Tahirli Qəbələ rayonunun Nohurqışlaq kəndində anadan olub. 1980-ci 
ildə  Bakı  Dövlət  Universitetinin  jurnalistika  fakültəsini  bitirib.  1988-ci  ildən 
«Vətən» Cəmiyyətinin orqanı olan «Odlar yurdu» qəzetində müxbir, məsul katib, 
redaktor  müavini  vəzifəsində  çalışıb.  1992-93-cü  illərdə  «Vətən»  Cəmiyyətində 
Avropa  və  Amerika  ölkələri  şöbəsinin  müdiri  kimi  fəaliyyət  göstərib.  1993-cü 
ildən  Azərbaycan  Respublikası  Nazirlər  Kabinetinin  məsul  işçisidir.  Birinci 
dərəcəli  dövlət  qulluqçusudur.  H.Zərdabi  və  C.Məmmədquluzadə  mükafatlarına 
layiq görülüb. Yazıçılar və Jurnalistlər  birliklərinin üzvüdür. 
Abid  Tahirli  hələ  şagird  ikən  «Qalibiyyət»  (Qəbələ  rayon  qəzeti)  və 
«Azərbaycan  pioneri»  qəzetləri  ilə  yaxından  əməkdaşlıq  edib.  «Azərbaycan 
pioneri» jurnalının elan etdiyi Respublika yaradıcılıq müsabiqəsində «Sinoptiklər» 
hekayəsi ilə çıxış edib və müsabiqənin qalib sayılıb. Oğlunun bu peşəyə həvəsinin 
ötəri olmadığını görən Həmid kişinin nəsihəti belə olub: «Bala, sən elə bir peşənin 
arxasınca  gedirsən  ki,  deyəcəyin  və  yazacağın  hər  bir  sözün  sahibi  olmalısan!» 
Həmid baba özü də sözünün ağası olan kişilərdən idi. Elmə – təhsilə böyük maraq 
göstərirdi.  Zəkasına  və  yaddaşına  güvənən  Həmid  baba  50  yaşından  sonra  qısa 
müddətdə  ərəb-latın  əlifbasını,  türk  dilini  mükəmməl  öyrənmişdi  və  «Quran»ı 
sərbəst  oxuyurdu.  Əfəndi  adı  qazanmışdı,  xeyirxahlığı,  müdrikliyi  ilə  böyük 
hörmət-izzət  sahibi  idi.  Sariyə  ana  ilə  Həmid  Əfəndi  on  uşaq  böyüdüb,  tərbiyə 
etmişdilər.  Övladları  həkim,  müəllim,  iqtisadçı,  jurnalist  kimi  şərəfli  peşə  sahibi 
olublar. 
1989-1990-cı  illər  Azərbaycan  xalqının  tarixində  və  taleyində  həlledici 
məqamlar  idi.  Milli  şüurun,  özünüdərkin  oyanışı  ilə  bağlı,  xalqımıza  qarşı  edilən 
haqsızlıqları  dünyaya  çatdırmaq  üçün  Abid  müəllim  də  sözə  meydan  verdi.  O, 
«Vətən»  Cəmiyyətinin  xətti  ilə  Avropa  ölkələrinə  səyahətə  çıxıb  –  Türkiyədə, 
Belçikada, İsveçdə, Hollandiyada, İranda ilk üz tutduğu əsas ünvanlar kitabxanalar, 
arxivlər,  muzeylər,  redaksiyalar  olub.  Tarixi  keçmişimizə  dair  zəngin  arxiv 
materialları  və  sənədlər  toplayıb.  Hər  yerdə  Azərbaycan  həqiqətlərini  yayıb, 
xaricdə  yaşayan  soydaşlarımızın  taleyi  ilə,  onların  fəaliyyəti  ilə  yaxından 
maraqlanıb.  Bu  axtarışlar  çox  keçmədən  onun  yaradıcılığının  əsas  mövzusuna 
çevrilib. 
Bir  vaxtlar  Salman  Mümtaz,  qulam  Məmmədli  və  başqa  arxivşünaslara 
həsəd aparan Abid müəllim onların ənənəsini yaşadır və davam etdirir. Həyatının 
mənasını xalqına, Vətəninə xidmətdə görən və bütün fəaliyyətini bu müqəddəs işə 
həsr  edən  tədqiqatçı  onlarca  mühacir  soydaşımızın  yaradıcılığına,  taleyinə  işıq 
salıb. Azərbaycan mühacirət mətbuatının sanballı araşdırıcısı kimi uğurlar qazanıb. 
Mühacirətdə  çap  edilən  hər  bir  qəzetin,  jurnalın,  kitabın  nəşr  tarixi,  məramı, 
mövzusu,  naşiri,  yazarları,  dil-üslubu,  sənətkarlıq  xüsusiyyətləri  barədə  ətraflı 
araşdırmalar aparıb, onları təhlil edib. Zəngin qaynaqlar, gərgin axtarışlar əsasında 

 
350 
toplanan  materiallar  bir-birindən  maraqlı,  sanballı,  dəyərli  tədqiqat  əsərlərinə 
çevrilib. 
«Azərbaycan mühacirəti» (2001), «Azərbaycan mühacirət mətbuatı» I hissə 
(2002), «Azərbaycan mühacirət mətbuatı» II hissə (2003), «Azərbaycan mühacirət 
mətbuatında  publisistika»  (2005)  və  barəsində  söz  açdığımız  «Azərbaycan 
mühacirət  mətbuatı»  kitabları  bu  baxımdan  ciddi  bir  boşluğu  doldurur. 
Həmkarımız tədqiqatlarla yanaşı, müəllimlik fəaliyyətini də davam etdirir. 
A.Tahirlinin namizədlik dissertasiyasının mövzusu da mühacirət tariximizlə 
bağlıdır.  Azərbaycan  mətbuat  tarixində  silinməz  iz  qoyan  Ceyhun  Hacıbəylinin 
həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş bu işi elmi rəhbəri professor Yaşar Qarayev 
«doktorluq  işinə  bərabərdir»  deyərək,  yüksək  qiymətləndirib.  Professor  Xeyrulla 
Məmmədov  isə  Abid  Tahirlini  mühacirət  mövzusunun  tədqiqinin  lokomotivi 
adlandırıb. Abid müəllim «Azərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika (1921-
1991)»  mövzusunda  doktorluq  dissertasiyasını  da  uğurla  müdafiə  edib.  O,  beş 
yüzdən  çox  publisistik  və  elmi  məqalənin  müəllifidir.  «Sözlə  yarananlar,  sözü 
yaşadanlar»  (2001),  «Deyilən  söz  yadigardır»  (2003),  «İlyas  Əfəndiyevin 
publisistikası» (2005) kitabları onu oxuculara istedadlı publisist kimi tanıdıb. 
Tədqiqatçı  barədə  xarici  ölkələrin  mətbuatında  yetərincə  materiallar  çap 
olunub.  Respublikanın  görkəmli  alimlərindən  Yaşar  Qarayev,  Bəkir  Nəbiyev, 
Nizami Cəfərov, Hüseyn Əhmədov, Xeyrulla Məmmədov, Şamil Qurbanov, Şamil 
Vəliyev,  Nizaməddin  Şəmsizadə,  Məhərrəm  Qasımlı,  Nizami  Məmmədov,  Vaqif 
Sultanlı,  Xaləddin  İbrahimli,  Cahangir  Məmmədli,  İsmayıl  Vəliyev,  Qulu 
Məhərrəmli, Nazif Qəhrəmanlı, Aydın Dadaşov və başqaları onun elmi-publisistik 
yaradıcılığı barədə söhbət açıblar. 
Abid  müəllimi  neçə  illərdi  tanıyıram.  Ondakı  elmi-pedaqoji  təcrübəyə, 
tükənməz  yaradıcılıq  həvəsinə,  tələbələrə  fərdi  yanaşmaq  qabiliyyətinə  heyran 
qalmışam.  Abid  Tahirli  tədqiqatçı  alim,  təcrübəli  pedaqoq,  yaxşı  dost,  nümunəvi 
ailə başçısı, xalqımıza başucalığı gətirən ziyalıdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
    Qərənfil DÜNYAMĠNQIZI