ABĠd tahġRLĠ

 
Qarşıladığı  50-ci  yaşının  az  qala  yarısını  mühacirət  probleminə  həsr 
etdiyi elmi-publisistik yaradıcılığı və nəhayət onun qələmə aldığı bu monoqrafiya 
dediklərimizi təsdiqləyir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bayram Ağayev 
 
 
 
 
 
 
          filologiya elmləri namizədi 
 
 
 
 
 
 
       “Kredo” qəzeti, 11 iyun 2005 
 
 
Məhəbbətlə oxuduğum kitablar 
 
Azərbaycan  Beynəlxalq  Universitetində  çalışdığım  90  gün  ərzində 
keçirdiyim fərəh hisslərindən ikisi müəllim yoldaşım Abid Tahirli ilə bağlı oldu. O, 
mənə  əvvəlcə  «Azərbaycan  mühacirəti»,  sonra  isə  «Sözlə  yarananlar,  sözü 
yaşadanlar» kitablarını hədiyyə etdi. Bu kitablarını başqa müəllimlərin, tələbələrin 
də  əlində  gördüm.  Yəqin  ki,  oxuyacaqlar.  Hər  halda,  oxusalar  qazanacaqlar, 
məlumatları,  bilikləri  artacaq.  Mən  də  bu  kitabları  öz  kitabım  kimi,  məhəbbətlə 
oxudum.  Bəli,  kitabı  təkcə  maraqla  yox,  həm  də  məhəbbətlə  oxuyurlar.  Bunun 
üçün bircə şərt var: kitab gərək KİTAB olsun! Taleyin hökmünə bax, həmin gün 
mənə  başqa  bir  «kitab»da  bağışladılar.  Rəvayət  idi,  nə  idi,  bilmədim.  Bircə  onu 
bilirəm  ki,  yüz  belə  «kitabın»  çıxsın,  adına  müəllif  deməyəcəklər. 
Müqayisəyəgəlməz  kitabları  müqayisə  etdiyim  üçün  bəlkə  də  sevimli  Abid 

 
335 
müəllim məndən inciyəcək. Bəlkə də incimədi, çünki biz həm də tələbə yoldaşıyıq, 
o, mənim səmimiyyətimə inanır. Bilir ki, söz ki, gəldi, deyəcəm. Çünki söylədiyim 
həmişə həqiqət olur. 
Abid Tahirlini çoxdan, tələbəlik illərindən tanıyıram. «Vətən» Cəmiyyətində 
fəaliyyəti  gözlərim  önündən  keçir,  «Odlar  Yurdu»  qəzetini  çox  vaxt  elə  ona  görə 
alıb oxumuşam, bəzi nömrələrini indi də saxlayıram. Dissertasiya müdafiə etdiyini, 
filologiya  elmləri  namizədi  olduğunu  da  bilmirdim.  Bildim,  sevindim.  Əslində, 
mənim  aləmimdə  Abid  Tahirli  dissertasiya  yazdı-yazmadı,  öz  elmi-publisistik 
fəaliyyəti  ilə  xalqımızın  çox  görkəmli  simaları  ilə  müqayisə  oluna  bilər.  Bu  fikrə 
şübhə  ilə  yanaşanların  «Azərbaycan  mühacirəti»  və  «Sözlə  yarananlar,  sözü 
yaşadanlar»  kitablarını  oxumaları  kifayətdir.  Ümumiyyətlə,  yaxşı  jurnalist  olmaq 
böyük  şərəfdirsə,  tədqiqatçı-jurnalist  olmaq  xoşbəxtlikdir.  Mən,  bəlkə  də, 
jurnalistikada  müəyyən  iz  qoymuşam,  amma  bu  xoşbəxtliyə  yetişə  bilməmişəm. 
Abid  Tahirli  ikiqat  xoşbəxt  qələm  sahibidir.  Ona  görə  ki,  o,  həm  də  müəllimdir, 
tələbələri var. Mən həmin tələbələrə həm Abid müəllimdən öyrənməyi, həm də onu 
qorumağı  tövsiyə  edirəm.  Söz-sözü  çəkdi,  hiss  etmədən  Abid  Tahirlinin 
kitablarından çox özündən söhbət açdım. Əslində, belə həssas, qüdrətli müəlliflərin 
kitabları  elə  onun  özüdür.  Mən  də  belə  hesab  edirəm  ki,  Abid  müəllim  hər  gün 
mənim əziz qonağımdır. Bir stəkan çay süzürəm, eynəyimi gözümə taxıram, əlimi 
kitab  rəfinə  uzadıram,  «Sözlə  yarananlar, sözü  yaşadanlar»  kitabını  götürürəm  və 
…Abid müəllimlə söhbətə başlayıram: 
- Yadındamı, dostum, sən Belçikadan qayıdanda yolunu «Səhər» qəzetindən 
salmışdın, ilk təəssüratlarını mənimlə bölüşmüşdün… 
Tələbə  dostum,  jurnalist  həmkarım,  müəllim  yoldaşım  Abid  Tahirli 
gülümsünür,  kitabın  növbəti  səhifəsi  çevrilir,  söhbət  uzanır…  Müxtəlif  ölkələrin, 
ictimai-siyasi xadimlərin, mühacirətdə əbədiyyətə qovuşan Vətən oğullarının adları 
çəkilir.  Sonra  Süleyman  Rəhimov,  Elçin,  Əzizə  Cəfərzadə,  Əminə  Dilbazi,  Sabir 
Rüstəmxanlı, Yəhya Məmmədov, Həmid Araslı, Şirməmməd Hüseynov, Cahangir 
Qəhrəmanov və başqaları söhbətə qoşulurlar. Ev qonaqla dolur. Bu qədər hörmətli 
qonağı kim arzulamaz ki? 
Abid Tahirlinin kitablarının qüdrəti onları bizə, sizə, hər bir oxucunun evinə 
toplamaq, dünyasını çoxdan dəyişmiş adamlarla ünsiyyət yaratmaq bacarığındadır. 
Heç bilmirəm, deyim, ya deməyim? Yox, deyəcəm: Abid Tahirlinin bu gözəl 
kitabları  ilə  bağlı  bir  arzum  ürəyimdə  qaldı.  Tələbələrimlə  birgə  nümunəvi 
auditoriya – yaradıcılıq mərkəzi yaratmaq qərarına gəldik. İlk tədbirlərimizdən biri 
də  Abid  müəllimin  kitablarının  təqdimetmə  mərasiminin,  müzakirəsinin 
keçirilməsi idi. Qismət olmadı… 
Şübhə etmirəm ki, Abid Tahirli bizi yeni kitabları ilə sevindirəcək. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Məzahir Süleymanzadə 
 
 
 
 
 
 
         «Səhər» qəzeti 28 dekabr 2001 
 
 
 
 

 
336 
Milli azadlığa aparan yol 
 
Bu  yaxınlarda  «525-ci  qəzet»də  dərc  edilən  «Milli  azadlıq  hərəkatı  və 
«Odlar  yurdu»  qəzeti»  adlı  məqalə  məni  ötən  illərə  qaytardı.  «Bakı»  axşam 
qəzetinin  əsas  şöbəsinə  rəhbərlik  etdiyim  uzun  illər  ərzində  «Odlar  yurdu»nu 
çıxaranlarla təmasda olmuş, sənətimizlə bağlı onlara məsləhətlər vermişəm. O vaxt 
qəzeti müntəzəm izləsəm də, onun bu səviyyədə göstərdiyi xidmət mənə o qədər də 
məlum deyildi. Filologiya elmləri namizədi Abid Tahirlinin sözügedən məqaləsini 
oxuyandan  sonra  qəzetə  də,  onu  yaradan  qələm  dostlarıma  da  rəğbətim  daha  da 
artdı. Bu məqalənin işıq üzü görməsini sizin də uğurunuz hesab edirəm, hörmətli 
525-ci qəzetçilər! 
Məqalədə  diqqətimi  çəkən  daha  bir  vacib  məsələ  barədə  də  fikrimi 
oxucularla bölüşmək istəyirəm. Xalq yazıçısı Elçini çoxdan tanıyıram.  Respublika 
əhəmiyyətli  toplantılarda  dəfələrlə  cəsarətli  çıxışlarını  dinləmişəm,  amma  onun 
milli  azadlıq  hərəkatında  bu  qədər  əməyi  olduğunu  bilmirdim,  bunu  A.Tahirlinin 
məqaləsindən öyrəndim. 
Elə soydaşlarımız var ki, meydan hərəkatı zamanı bir-iki dəfə çıxış etməklə 
özünü zəmanənin qəhrəmanı sayır,  milli azadlıq hərəkatına misilsiz töhfələr bəxş 
etməsi ilə öyünür. Lakin milli şüurun dirçəldilməsinə, əsrlərdən bəri istiqlaliyyətə 
qovuşmağa  can  atan,  bu  məqsəd  naminə  açıq-gizli  iş  aparan  vətənpərvərlərin 
mübarizəsinə inandırıcı sözü və şəxsi nümunəsi ilə yardımçı olan şəxsiyyətlər bir 
növ kölgədə qalıb. Məqaləni oxuduqdan sonra bu qənaətə gəldim: Elçin məhz belə 
şəxsiyyətlərdəndir.  Görün,  «Odlar  yurdu»nun  bir  letuçkasında  o,  nə  deyib: 
«Bilirəm ki, senzura var, Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi nəzarət edir, lakin dövr 
dəyərlərimizin  doğru,  düzgün  qiymətləndirilməsini  tələb  edir».  Həmin  illərdə 
rəhbər  işçinin  nəinki  belə  mülahizəni  yığıncaqda  söyləməsi,  hətta  kiməsə  deməsi 
böyük cəsarət tələb edirdi. 
Yaxud  qanlı  yanvar  hadisələrindən  sonra,  hərbi  senzuranın  Azərbaycanda 
tüğyan etdiyi bir vaxtda Elçin Əfəndiyevin rəhbərlik etdiyi «Vətən» Cəmiyyətində 
yerləşdirilən  teleks  vasitəsilə  görülən  işlərə  nəzər  yetirək.  Hadisə  olan  gündən 
Bakıda  baş  verənlər  barədə  dünyanın  müxtəlif  guşələrinə  həmin  telekslə 
məlumatlar  ötürülürdü.  Qafqaz  Müsəlmanları  İdarəsinin  sədri  Allahşükür 
Paşazadənin SSRİ prezidenti Qorbaçova ünvanlandırdığı məşhur ittiham-müraciət 
məhz «Vətən» Cəmiyyəti vasitəsilə planetin bir sıra ölkələrinə yayılıb. AXC sədri 
Ə.Elçibəy  buradakı  teleks  vasitəsilə  Türkiyə  jurnalistlərinə  müsahibə  vermək 
xahişi  ilə  Elçinə  müraciət  etmişdi.  Fövqəladə  vəziyyət  olmasına  baxmayaraq,  o, 
razılıq  vermişdi.  Belə  bir  riskə  isə  xalqını  qəlbən  sevən,  milli  azadlıq  hərəkatına 
bütün  varlığı  ilə  kömək  etməyə  hazır  olan,  bu  amal  naminə  heç  bir 
məhrumiyyətdən qorxmayan adam gedə bilərdi. 
Əlbəttə,  bütün  bunlar  təbii  idi.  1987-ci  ilin  dekabrında  «Vətən» 
Cəmiyyətinin filarmoniyada keçirilən təsis konfransında Elçinin dediyi sözlər indi 
də 
yadımdadır:  «Biz  milli  şüurun  formalaşmasına  çalışmalı,  milli 
mədəniyyətimizin əldə etdiyi uğurların yüksək təbliğ tribunasından yayılması, ana 
dilinin daha geniş işləməsi və mənimsənilməsi üçün fəaliyyət göstərməliyik». 

 
337 
Qəlbi xalqımızın səadəti naminə çırpınan qələm yoldaşlarıma, eləcə də xalq 
yazıçısı Elçinə bu müqəddəs işdə yeni-yeni uğurlar diləyirəm. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Əliabbas Əlimədətoğlu 
 
 
 
 
                          Azərbaycan Respublikasının Əməkdar   
                                                        jurnalisti 
 
 
 
 
 
 
   «525-ci qəzet», 26 dekabr 2000. 
 
 
 
Mühacirət mətbuatımızın tarixinə dair maraqlı mənbə 
 
Mühacirət  mətbuatı,  o  cümlədən  mühacirət  ədəbiyyatı  və  publisistikasının 
yorulmaz  tədqiqatçısı  filologiya  elmləri  doktoru  Abid  Tahirli  ömrünün  və 
araşdırıcılıq  fəaliyyətinin  iyirmi  ildən  çoxunu  mədəniyyətimizin  öyrənilməsinə 
həsr  edib.  Bu  sahəyə  həsr  etdiyi  çoxsaylı  qəzet,  jurnal  və  müxtəlif  məcmuələrdə 
çıxmış  yüzlərlə  sanballı  və  rəngarəng  məqalələrlə  yanaşı,  müəllifin  bir-birinin 
ardınca «Azərbaycan mühacirəti», «Sözlə yarananlar, sözü yaşadanlar», iki hissəlik 
«Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı»,  «Azərbaycan  mühacirət  mətbuatında 
publisistika (1921-1991)» kimi gərgin əməyin bəhrəsi olan kitabları işıq üzü görüb. 
Abid Tahirlinin əvvəlki kitablarının fundamental istiqamətini davam etdirən 
və  bu  yaxınlarda  «Çinar-Çap»  nəşriyyatında  işıq  üzü  görmüş  «Azərbaycan 
mühacirət  mətbuatı  (1921-1991)»  məlumat-soraq  kitabı  öz  orijinallığı,  struktur-
kompozisiya və məzmun mündəricəsi ilə fərqlənir. 
A.Tahirli  bu  kitabında  nəinki  mühacirət  mətbuatının  mühüm  məsələlərini 
nəzərdən  keçirir,  həm  də  oxucu  və  tədqiqatçıların  diqqətini  bu  sahədə  həllini 
gözləyən  olduqca  ciddi  problemlərə  yönəldir.  Onun  fikrincə,  Azərbaycan 
mühacirət  mətbuatının  tarixi,  mühacirət nəşrləri, qəzet və  jurnallar,  onların naşir, 
redaktor  və  mühərrirləri,  toxunduqları  problemlərdən  qaynaqlanmaqla  xeyli 
tədqiqat  əsərləri  işləyib  jurnalistikamıza  bəxş  etmək  olar.  Bu  sıradan 
M.Ə.Rəsulzadə,  M.B.Məmmədzadə,  C.Hacıbəyli,  Ə.Cəfəroğlu,  S.Rüstəmbəyli, 
M.Şeyxzamanlı, 
M.Y.Mehdiyev, 
F.Daryal, 
H.Baykara, 
M.Altunbay, 
Ə.B.Yurdsevər,  S.Təkinər,  H.Münşi  və  başqalarının  publisistikası  ayrı-ayrılıqda 
ciddi tədqiqat obyekti ola bilər. 
Bütün  bu  məsələlərin  yerli-yataqlı  çözülməsinə  isə,  yenə  də  müəllifin 
qənaətinə  görə,  Bakı  Dövlət  Universitetinin  Mətbuat  tarixi  kafedrası  yanında 
mətbuat tarixinin tədqiqi ilə bağlı yaradılacaq Mərkəz kömək edə bilər. 
Abid  Tahirlinin  təqdim  etdiyi  məlumat-soraq  kitabının  bir  cəhəti  haqqında 
da danışmağı zəruri hesab edirik. Bu, onun kitabda çoxsaylı illüstrativ materialdan 
uğurla istifadə etmə və onu müvafiq ardıcıllıqla vermə bacarığıdır. 
«Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı  (1921-1991)»  məlumat-soraq  kitabı  dörd 
qeyri-proporsional  bölmədən  ibarətdir.  Müəllif  kitabın  birinci  –  «Azərbaycan 
mətbuatının bir parçası – mühacirət mətbuatı» bölməsində «Mühacirət mətbuatının 

 
338 
tarixinə  dair»,  «Mühacirət  publisistikası:  problemlər  və  vəzifələr»,  «Mühacirət 
nəşrləri  haqqında  ümumi  məlumat»,  «İstiqlal  mücadiləsi  tarixində  mühacirət 
mətbuatının yeri və rolu», «Mətbu orqanlar», «Mühacirət mətbuatının yaradıcıları 
və  əməkdaşlarının,  eləcə  də  mühacir  nəşrlərdə  çıxış  edən  digər  müəlliflərin 
siyahısı»  kimi  maraqlı  məsələləri  diqqət  mərkəzində  saxlayır.  Qeyd  edək  ki, 
bölmənin  özü  həcmcə  kiçik  olsa  da,  sanbalı  baxımından  yüksək 
dəyərləndirilməlidir.  Çünki  burada  müəllif  mühacirət  irsinin  tərkibi  və  həm  də 
Azərbaycan  mətbuatının  tam  hissəsi  kimi  nəzərdən  keçirir.  Daha  sonra  o,  haqlı 
olaraq  göstərir  ki,  mühacirət  mətbuatını  tədqiq  etmədən,  bütövlükdə  Azərbaycan 
mətbuatının  ümumi  səviyyəsi  haqqında  dolğun  təsəvvür  yaratmaq  da  mümkün 
deyil.  Bəlkə  də  müəllifin  yuxarıda  göstərilənlərə  belə  fundamental  nöqteyi-
nəzərdən  yanaşması  təqdim  olunmuş  məlumat-soraq  kitabının  əhəmiyyətini  bir 
qədər  də  artırır.  Maraqlı  haldır  ki,  kitabla  tanış  olduqca  A.Tahirlinin  onu 
maraqlandıran obyekti nə qədər dərindən və mükəmməl bildiyinin şahidi olursan. 
Mühacirət ədəbiyyatı, mühacirət publisistikası və mühacirət mətbuatı haqqında biz 
özümüz  xeyli  dərəcədə  informasiya  və  biliklərə  yiyələnmiş  olsaq  da,  təqdim 
olunmuş  kitab  sözün  həqiqi  mənasında  bu  sahədə  olan  bilgilərimizi 
dolğunlaşdırmaq  və  tamlaşdırmaq  baxımından  maraqlı  mənbə  kimi 
dəyərləndirilməlidir. 
Abid Tahirli kitabın «Mühacirət nəşrləri barədə ümumi məlumat» hissəsində 
məlumat  verir  ki,  1923-cü  ildə  «Yeni  Qafqasya»  İstanbulda    nəşrə  başlamasına 
baxmayaraq,  1927-ci  ildə  Sovet  hökumətinin  Türkiyəyə  təzyiqlərindən  sonra  öz 
fəaliyyətini  dayandırsa  da, sonralar başqa  ad  altında  çapdan  çıxıb. Bundan  başqa, 
İstanbulda XX əsrin 20-30-cu illərində Azərbaycan mühacirlərinin bir sıra mətbu 
orqanları  nəşr  olunurdu.  Onların  sırasında  «Azəri-türk»,  «Yaşıl  yaprak»,  «Odlu 
yurd»,  «Bildiriş»  və  digərləri  vardı.  Adları  çəkilən  və  digər  qəzet-jurnallarla 
F.Köprülüzadə,  A.Battal,  Ə.Z.Validi,  A.İshaki,  X.Nemətulla,  X.Xasməmmədli, 
S.Əhməd, 
M.N.Türkəqul, 
M.B.Məmmədzadə, 
M.Ergin, 
M.Vəkilli, 
N.Şeyxzamanlı, M.Ə.Rəsulzadə, S.Təkinər, S.Rüstəmbəyli kimi tanınmış xadimlər 
əməkdaşlıq ediblər. Elə bu hissədəcə A.Tahirli sonrakı dövrlərdə (XX əsrin 90-cı 
illərində  bu  fəaliyyət  daha  da  güclənib)  «Azərbaycan  türkləri»,  «Xəzər»,  «Araz», 
«Azərbaycan»,  «Aydınlıq»,  «Odlar  ölkəsi»,  «Ana  dili»,  «Savalan»,  «Dədə 
Qorqud»,  «Azərros»,  «Azərbaycan  media»,  «Yurd»,  «İnam»,  «Millət»,  «Qolos 
Azerbaydjana»,  «Araz»  və  digər  qəzet  və  jurnalların  mühacirət  mətbuatımızın 
özünəməxsus  simasının  formalaşmasında  və  inkişafında  mühüm  rol  oynadığını 
xüsusi şəkildə vurğulayıb. 
Məlumat-soraq  kitabının  altıncı  paraqrafında  Abid  Tahirli  göstərir  ki, 
Azərbaycan  mühacirlərinin  ideal,  əqidə,  məslək  tərcümanı  olan  mühacirət 
mətbuatının  xalqımızın  istiqlal  mübarizəsində  əvəzsiz  xidməti  vardır  və  bu  faktı 
danmaq  insafsızlıq  olardı.  Elə  buradaca  müəllif  Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı 
tarixində «Yeni Qafqasya»nın xüsusi yeri olduğunu qeyd edir və bu mətbu orqanın 
sonrakıların təşəkkülü, formalaşması və inkişafındakı rolunu önə çəkir. 
…A.Tahirlinin  «Azərbaycan  mühacirət  mətbuatı  (1921-1991)»  məlumat-
soraq  kitabında  əvvəlkilərdən  fərqli  olaraq  oxuculara  mühacirət  mətbuatının 
yaradıcıları  və  əməkdaşlarının,  eləcə  də  mühacir  nəşrlərdə  çıxış  edən  digər 

 
339 
müəlliflərin  siyahısında  83  soyad  təqdim  edib.  Onların  bu  şəkildə  verilməsi 
mühacirət mətbuatımızla maraqlananlar üçün gərəkli bir yardımçı rolunu oynayır. 
Abid  Tahirlini  –  mühacirət  mətbuatımızın  tanınmış,  yorulmaz  və  istedadlı 
araşdırıcısını  jurnalistikamıza  bəxş  etdiyi  bu  əsər  münasibətilə  təbrik  edir,  ona 
orijinallığı və vacibliyilə seçilən sahədə böyük uğurlar diləyirik. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
       Nizami TAĞISOY 
 
 
 
 
 
 
filologiya elmləri doktoru, professor 
      “525-ci qəzet”, 27 dekabr 2007
 
 
 
 
Azərbaycan mühacirətinin tarixi yolu 
 
Abid Tahirli: Azərbaycan mühacirəti. Bakı, Tural-Ə Nəşriyyat Poliqrafiya 
Mərkəzi, 2001. 
 
 
Azərbaycan  mühacirətinin  tarixi  iki  yüz  illə  ölçülür.  Bu  problemlə  məşğul 
olan əksər araşdırıcılar ölkədən ilkin mühacir axınlarının Azərbaycan torpaqlarının 
Rusiya 
ilə 
İran  arasında  bağlanmış  «Gülüstan»  və  «Türkmənçay» 
müqavilələrindən 
sonra 
başlandığı 
fikrində 
şərikdirlər. 
Azərbaycan 
mühacirşünaslığı fənni isə hələ çox cavandır, yalnız ölkəmiz dövlət müstəqilliyini 
əldə etdikdən sonra təşəkkül tapa bilmişdir. Amma buradaca qeyd etmək gərəkdir 
ki, ciddi uğurları var. Əgər ilkin mərhələdə bu sahədə çalışanlar ötən yüz il ərzində 
yaranmış  zəngin  mühacirət  irsimizi  görkəmli  ictimai-siyasi  xadimlərimiz, 
ədiblərimiz alimlərimizin əsərlərini Vətəndə tanıtmaq qayğısına qalır, onların həyat 
və  yaradıcılığına  daha  çox  diqqət  yetirirdilərsə,  artıq  mühacirşünaslığa  dair 
ümumiləşdirici əsərlər də ərsəyə gəlməkdədir. Uzun illər bu sahənin, eyni zamanda 
öyrənilməsi  və  nəzəri  məsələləri  ilə  məşğul  olmuş  Abid  Tahirlinin  «Azərbaycan 
mühacirləri (tarixi, mətbuatı, mədəniyyət mərkəzləri)» kitabı bunun bir faktıdır. 
Kitabın  birinci  bölməsi  məhz  adında  aktuallaşmış  problemləri  araşdırır. 
«Mühacirət tarixinə bir nəzər» məqaləsində problem bu sahədə mövcud digər fikir 
və mülahizələrlə polemika və qarşılıqlı analiz çərçivəsində nəzərdən keçirilir. Belə 
bir  qənaət  hasil  olunur  ki,  «hər  mühacirət  dalğasının  özünəməxsus  spesifik 
xüsusiyyəti,  tarixi  şəraiti  və  səbəbləri  olduğundan,  onun  hər  bir  dəstəyinə  fərdi 
yanaşılmalıdır».  Məhz  bu  kontekstdə  son  yüz  ilin  Azərbaycan  mühacirətinin  beş 
dövr  daxilində  daha  əsaslı  təsnifatına  cəhd  olunur:  1905-1907-ci  illərdən  sonra, 
1915-1920-ci illərdən sonra, 1920-1930-cu illərdə, II Dünya müharibəsindən sonra, 
1970-1980-ci illərin cənub mühacirəti. 
Əgər  birinci  məqalədə  Azərbaycan  mühacirlərinin  tarixən  gördüyü  işlər 
yığcam  şəkildə  ümumiləşdirilirsə,  «Mədəniyyət  mərkəzləri»  yazısında  siyasi  və 
kültür mühacirətimizin 1980-ci illərin sonu – 1990-cı illərin əvvəlləri üçün gerçək 
vəziyyət,  fəaliyyət  səciyyəsi  ayrı-ayrı  ölkələrin  nümunəsində  təfərrüatlı  şərh 

 
340 
olunur.  «Mətbuat»  məqaləsində  isə  milli  mühacirətin  fəaliyyətində  önəmli  yer 
tutan  bu  sahənin  tarixi  və  bu  gününə  işıq  salınır,  əhəmiyyəti  və  problemləri  üzə 
çıxarılır. 
Kitabın  «Portretlər»  adlanan  ikinci  bölməsi  oxucunu  çağdaş  Azərbaycan 
mühacirətinin canlı mənzərəsi ilə tanış etmək niyyəti güdür. Abid Tahirli tanınmış 
jurnalistlərimizdəndir  və  tale  elə  gətirib  ki,  onun  bir  jurnalist  kimi 
məşhurlaşmasında  neçə  illər  çalışdığı  «Vətən»  cəmiyyəti,  «Odlar  yurdu»  qəzeti 
bilavasitə  rol  oynayıb.  1987-ci  ildə  yaranmış  cəmiyyətin  xaricdə  yaşayan 
həmvətənlərimizlə birbaşa, intensiv əlaqələr yaradılmasında rolu, fəaliyyəti bu gün 
artıq yaxın tariximizin bir səhifəsinə çevrilmişdir. Bu mövzuda əsasən 1988-1993-
cü illərdə mətbuatda dərc olunmuş çoxlu sayda müsahibə, oçerk, portret, icmal və 
şərhlərini  kitaba  daxil  etməklə  müəllif  nəinki  həmin  dövrdə  Vətənlə  mədəniyyət 
körpüsü qurmağa çalışan mühacir soydaşlarımızın yaddaqalan portretini oxuculara 
təqdim  etmiş  olur,  eləcə  də  «Vətən»  cəmiyyətinin  bu  mərhələdəki  tarixi  işini 
yazıya  gətirir.
 
Bir  çox  epizodlarla  yanaşı,  o  zaman  cəmiyyətin  sədri  kimi  gərgin 
fəaliyyət aparmış yazıçı Elçinlə «Beynə qida, gözə nur, dizə qüvvət» adlı söhbət də 
məhz bunun faktıdır. 
Onlar  –  Türkiyədə,  Avropada,  Amerikada,  Yaxın  Şərqdə  yaşayan 
məşhurlarımız,  Vətən  eşqi,  xiffəti,  Vətən  ruhu,  Vətən  adıyla  iş  görüb,  bir  araya 
gəlmək,  fəaliyyət  göstərmək  istəyən  mühacir  soydaşlarımız  kimlərdir?  Rəssamlar 
Davud  və  Əyyub  İmdadiyan  qardaşları,  İbrahim  Əhrari,  Fransa  kommunisti 
İbadulla  Əlimzadə,  fotoreportyor  Rza  Diqqəti,  professorlar  Qulamrza  Səbri 
Təbrizi,  Şapur  Ənsari,  İren  Melikoff,  naşir  İldırım  Dağyeli,  Azərbaycanın 
YUNESKO  təmsilçisi  Ramiz  Abutalıbov,  həkim  Nurəddin  Qərəvi, şair-tədqiqatçı 
Əbdüllətif  Bəndəroğlu,  yazıçı  Ümm-Ül-Banin,  onlarla  başqaları;  bir  çoxlarının 
fəaliyyəti bu gün də göz qabağında diqqət çəkir. Bəziləri haqqında bu gün kifayət 
qədər  məlumat  olmadığından  kitabın  oyatdığı  xatirələr  məxsusi  əhəmiyyət  kəsb 
edir. 
Abid  Tahirlinin  «Azərbaycan  mühacirəti»  kitabı  ən  yaxın  tarix  də  əks 
olunmaqla,  əsas  etibarilə  tarixi  mövzudadır.  Bu  baxımdan  kitabdakı  problem-
yazılar  məxsusi  diqqət  cəlb  edir.  Bunlardan  bəziləri  –  «Azərbaycan  mədəniyyət 
mərkəzlərinin İstanbulda keçirilən (1-3 noyabr 1990-cı il) beynəlxalq qurultayında 
məruzə» və bunun iziylə yazılmış «Qurultay qurtardı, lakin…», 1997-ci ildə dünya 
azərbaycanlılarının  Los-Ancelesdə  keçirilən  konqresinin  iziylə  qələmə  alınmış 
«Cəhdlər  niyə  boşa  çıxır,  yaxud  boş  cəhdlər  kimə  lazımdır»  məqalələri  birbaşa 
tarixin içindən yazılmışdır və milli mühacirətin ağrılı həqiqətlərini üzə çıxarır. Belə 
ki, ən yaxın tariximiz də göstərir ki, Azərbaycan mühacirətinin tarixi uzun olsa da, 
başlıca  problemi  –  milli  birlik,  həmrəylik,  vahid  bir  məqsəd  ətrafında  birləşib 
milləti  təmsil  etmək  amalı  aktual  olaraq  qalır.
 
Başqa  bir  yazı  isə  2001-ci  ildə 
qələmə  alınmışdır  və  «Mühacirət  mövzusunda  yazarkən…»  adlanır.  Burada 
müəllif  Azərbaycan  mühacirəti  barədə  yazan  səriştəsiz  qələm  əhlinin  asanca 
«diaspor»,  «lobbi»,  «lobbiçilik»  kimi  terminləri  işlətməsinə  təəccüb  ifadə  edir, 
gerçək həqiqətlərin daha acı, milli mühacirətin məzmununun mürəkkəb olduğunu 
göstərir. 

 
341 
Həqiqətən  də,  bu  günlər  şahidi  olduğumuz  Dünya  Azərbaycanlılarının  I 
qurultayı milli diaspor probleminin aktuallığını irəli sürdü, tarixdə ilk dəfə olaraq, 
dünya  azərbaycanlılarını  vahid  bir  ideya  –  azərbaycançılıq  ideologiyası  ətrafında 
bir yerə yığa bildi. Bizdə milli diaspor hərəkatının fəallaşması yalnız 1993-cü ildən 
sonra başlayır.  Azərbaycan  dövlətinin  dəstək  və səyləri nəticəsində  dünyanın  hər 
yerində  yaşayan  azərbaycanlı  icmalarının  təşkilatlanması,  bir  araya  gəlməsi, 
fəaliyyətini  genişləndirməsi  soydaşlarımızın  son  halda  tarixi  Vətənə,  I  qurultaya 
toplaşmaları ilə sonuclandı. 
Dünya  Azərbaycanlılarının  I  qurultayı  milli  diasporumuzun  problemlərinə 
aydınlıq  gətirməklə,  eyni  zamanda  çoxsaylı,  müxtəlif  tərkibli  Azərbaycan 
mühacirətinin  milli  birlik  ideyasını  irəli sürdü,  gələcək  həyat  və  fəaliyyət  yoluna 
işıq  saldı.  İnanıram  ki,  Azərbaycan  mühacirətinin  bu  yeni  səhifələri  Abid 
Tahirlinin  mühacirət  tariximizin  şərəfli  yoluna  həsr  olunmuş  sanballı  kitabının 
növbəti nəşrlərində əksini tapacaqdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
       T.ƏLĠġANOĞLU