ABĠd tahġRLĠ

 
Atamın  dostları 
 
* * * 
 
 
Çeşidli  dostluqlar  vardır:  yol,  məktəb,  həyat  dostluğu,  əyləncə,  səyahət, 
qumar dostluğu, qara gün, yaxşı gün, siyasət, fikir, ideal dostluğu! 
Bir  insan ömrü  boyunca  bu dostlardan  bir  və  ya  bir  neçəsini  tapa  bilər.  Bu 
bir nəsibdir, onlar bir-birlərini mütləq tapacaqlar, bir yerdə olmaları sanki əzəldən 
qərarlaşmışdır.  Yenə  hər  insanın  taleyinə  bu  dostlardan  kədərlər,  fəlakətlər, 
xəyanətlər, nankorluqlar, yaxşılıqlar, alicənablıqlar yazılmışdır. Gözlərimizi əbədi 
yummadan bir saat əvvəl bütün həyatımızı xatırlamaq mümkün olsaydı, bu həyatın 
dostluqlardan,  yaxşı  və  puç  xatirələrdən  ibarət  olduğunu  anlaya  bilərdik.  Mən  də 
indi  atamın  dostlarını  onun  həyatının  bir  parçası,  telləri  kimi  görürəm.  Onların 
əksəri vəfat etmiş, qalanları da kim bilir, harada öz ölümlərini gözləyirlər,  bəziləri 
ilə ara-sıra rastlaşıram: küçələrdə özlərini göstərməmək üçün divar dibindən keçib 
gedirlər. 
Vaxtı ilə küçələrə, meydanlara sığmayan onlarmı idi?! Səsləri, qəhqəhələri, 
hiddətləri,  qəzəbləri  üfüqləri  bürüyən  qəhrəmanlar  onlarmı  idi?!  Ən  yaraşıqlı,  ən 
şux, ən gözəl, ən zəki, ən bəsirətli olduqlarını aləmə car çəkən onlarmı idi?! İndi 
gəlinlərinin, kürəkənlərinin, nəvələrinin, məhəllə uşaqlarının ətrafında bir oyuncaq 
kimidirlər.  Fürsət  düşəndə  özlərini  təqdim  etmək,  yaxud  etdirmək  imkanı  olsa,  o 
zaman qarşısında sabiq baş nazir, sabiq nazir, sabiq millət vəkili, sabiq səfir, sabiq 
müşavir  olduqlarını  xatırlatmağa  çalışırlar,  bitib-tükənməyən  xatirələrlə 
qarşılarındakılara  necə  təsir  etdiklərini  fərsiz,  yorğun  gözləri  ilə  anlamağa 
çalışırlar… 

 
107 
Ah  həyat!  Səfil,  gülünc,  həzin  mənzərələrlə  dolu  qəribə  macəra!  Dünyaya 
kənardan  baxan  şüurlu  bir  varlıq  nə  görə  bilər?  Bir  qarmaqarışıqlıq,  bir-birinin 
yanında  gah  gülən,  gah  ağlayan  insanlar!  Doğumlarla  ölümlər  eyni  anda  olur! 
Səbəbsiz davalar, səbəbsiz səadətlər, səbəbsiz kədərlər… 
Nifrət  etdiyimiz  üçün  öldüyünə  sevindiyimiz  insanın,  onu  sevsəydik, 
arxasından  ağlayacaqdıq.  Nə  üçün  onu  sevirik,  nə  üçün  ona  nifrət  edirik?!  Bizə 
etdiyi pislik onu xoşbəxt etmişsə, ona düşmən kəsilməyə haqqımız çatırmı?! 
Atamın  dostları  kimlərdir?  İlk  gənclik  çağlarından  tanıdığı,  siyasi  həyatda 
qarşılaşdığı,  ixtiyar  illərini  bir  yerdə  keçirdiyi  bir  çox  insanlar!  Onların  hamısını 
uşaqlıqdan  tanıyıram.  Üzərimdəki  təsirləri,  izləri  ta  o  zamandan  başlayır.  İndi 
onları  düşünərkən,  görürəm  ki,  rəsmi  mahiyyətindən,  sifətlərindən  ayrıldıqdan 
sonra insan heç bir zaman yox olmur, ölmür. Onu ailə, cəmiyyət, millət içində pis 
insan kimi tanıdan səbəblər toplum içindəki mövqelərindən doğur. Qocalıqdan, ailə 
başçılığından  ta  dövlət  rəhbərliyinə  qədər  cəmiyyətin  verdiyi  bütün  rəsmi  adlar 
insanın taleyində özü haqda yaxşı, yaxud pis hökmlərin sıralanmasına səbəb olur. 
Atamın fikir adamı və filosof dostlarından biri deyir ki, nazir kürsüsü firon 
kürsüsüdür. Oraya mələk və ya Musa əyləşdiyi zaman firona çevrilir. 
Bunu  söyləyən  insan  indi  gözlərimin  önünə  gəlir:  alçaq  boylu  və  şişman 
vücudunu  bir  çətinliklə  iki  yana  sallana-sallana  çəkirdi.  O,  siyasi  və  əsgər 
diktatorların  Dövlət  gəmisini  qarşılıqlı  ehtirasların  yaratdığı  tarazlıq  sayəsində 
sürdükləri  bir  dövrdə  öz  sahəsinin  tək  diktatoru  idi.  İstanbul  Universitetindəki 
kürsüsündə necə danışırdısa, mənsub olduğu partiyanın mərkəzi təşkilatında da elə 
danışırdı: sakit, bir qaydada, saf, tələffüzü yerində olan dil, etirazı qəbul etməyən, 
özününkündən başqa fikirlərin yanlış olduğunun hökmünü əvvəlcədən verən insan. 
Onu yalnız əmr vermək, yol göstərmək üçün ağzını açan bir sfinksə və ya bir 
Buddaya bənzətmək mümkündür. Sükut içində hakimliyi təmsil edən bir heykəl də 
sayıla bilərdi. Türk cəmiyyətini Qərbli olmağa təşviq edən bu mürşid işini Şərqli 
bir  şeyx  metodu,  zehniyyəti  və  ruhu  ilə  görürdü.  Onun  ruh  və  düşüncə  tərzi  ilə 
inanışları  arasındakı  təzad  fikirlərinin  azmasına  səbəb  olur.  Özünə  aid  olmayan 
«Qərb  mədəniyyətindən,  Türk  millətindən,  İslam  ümmətindən  olmaq»  ideyasını 
təlqin  edərkən,  Qərb  mədəniyyətinin  təməli  olan  insan  haqq  və  azadlıqlarını 
dövlətin mütləq nəzarəti altında olmasını tərəddüd etmədən «haqq yox, vəzifə var» 
- deyə qışqırırdı! 
Onun qədər cəmiyyətə təsir edə bilən insanlar azdır. Lakin cəmiyyət içində, 
cəmiyyət üçün bu qədər mühüm olan bu adamın öz ailəsi içində bir kölgədən fərqi 
yoxdur.  Şikəst  bir  qadın,  onun  doğduğu  və  atalarına  bənzəyən  qızlar!  Mürşid  üç 
uşaq  və  bir  qadının  arasında  birinin  şıltaqlığından  digərinkinə  qaçmaqdan  halsız 
qaldığı zaman dincəlmək  üçün bir yer döşəyindən başqa bir şey tapa bilmirdi. Bu 
döşəyin üstü, eyni zamanda, yazılarını yazdığı, kitablarını oxuduğu yerdi. 
Evin içində bu kölgə  mələyin zaman-zaman çox çətin, hiddət böhranları da 
olurdu.  Bunlardan  birini  xatırladıqca,  indi  də  heyrətlə  gülməkdən  özümü  saxlaya 
bilmirəm.  Ankarada, Keçiörəndə qonşu  idik.  Evlərimiz  arasında  məsafə  300  metr 
olardı.  Bir  səhər  bağın  içində  fəryadlar  yüksəldi.  Gördüyümüz  mənzərə:  öndə 
mütəfəkkirin  uşağı,  iri  yarıqarabəniz  Urfalı  «yetişin,  bəy  məni  öldürür»  -  deyə 
qışqıraraq qaçır, mürşid də ayaqyalın, əlində çəlik onu qovur. 

 
108 
Mürşidin  arvadı  ondan  bir  neçə  il  sonra  vəfat  etdi.  Ölümündən  bir  qədər 
əvvəl məni, ailəmizin digər üzvlərini yanına çağırdı. Hamımıza tək-tək nəzər salıb 
qəribə  bir  tərzdə  gülümsədi,  bir  an  gözlərini  yumub  fikrə  daldı.  Sonra  qəfildən 
gözlərini açdı və ərinin adını söyləyərək qışqırdı: «Gəldi, gəldi. Məni çağırır. Xeyr, 
mən sənin yanına gəlmək istəmirəm»… 
Maltada  birgə  keçirdikləri  uzun  əsarət  həyatında  mürşidin  ruh  sükunətini, 
durğunluğunu  anladan  səhifələr  atamın  bu  illərə  aid  xatirələrinin  gözəl 
parçalarındandır.  Mütəfəkkir  həbsxananın  bir  küncündə  vaxtı  ilə  hökumətdə 
mənsəb  sahibi  olan  əsirlərə  səbir,  sükunət,  hüquqlarından  imtina  etmək  dərsi 
deyirdi.  Mürşid  danışanda  hər  kəs  sakitcə  onu  dinləyir,  dərsin  sonunda  onu 
dinləyənlər  bu  ağır  əsarət  həyatına  bir  neçə  gün  də  dözə  bilmək  üçün  ruhlarında, 
qəlblərində imkan və güc toplayırdı. 
Mürşid  dövrünün  sahib  olduğu  qüdrətə  rəğmən  ən  sadə  yaşayan 
insanlarından biri idi. Ortabab evi öz görkəmini heç vaxt dəyişmədi. Lakin mürşid 
ictimai  əxlaq  sahəsində,  dərslərinin  xaricinə  qətiyyən  çıxmır,  partiyasının  bir  sıra 
ikinci,  üçüncü  dərəcəli  adamlarının  göstərdiyi  şəxsi  mənfəət  ehtirasları  qarşısında 
səssiz-səmirsiz qalırdı. Onun bu sükutu dövrünün əsgər, mülki diktatorları üçün də 
davam  edirdi.  «Gözlərimi  yumaram,  vəzifəmi  yerinə  yetirərəm»  deyimini  mütləq 
bir intizam və itaət əmri şəklində ən əvvəl öz üzərində tətbiq edirdi. 
Bu  sətirlərim  heç  bir  zaman  filosof  mürşidi  Birinci  Dünya  Müharibəsi 
dövründəki  davranışına  görə  tənqid  deyildir.  Sadəcə  həyatının  bir  dövründəki 
görünüşünü  yazıram.  O,  illərdən  uzaqlaşdıqca  hadisələr,  hərəkətlər,  sözlər 
sahiblərinin məqsədlərini tam ifadə edən mənalarını alır. Əslində, insanın şəxsi və 
ictimai  həyatında  səbəb,  əlaqə  və  ya  şahid  olduğu  bütün  hadisələr  eyni  dəyişməz 
qanuna  tabedir.  Bunların  həqiqi  dəyəri,  əmələ  gətirdikləri  dedi-qodular, 
dalğalanmalar  bitdikdən,  silindikdən,  sakitliyə  qovuşduqdan,  bir  sözlə  zamanın 
təmizləyici əli təsirini göstərdikdən sonra bəlli olur. 
İndi  soruşuram:  əgər  mürşid  üzərinə  düşən  vəzifəni  gözlərini  yumaraq 
yerinə  yetirməsəydi,  ətrafının  doğru-yalan  müxtəlif  rəvayətləri,  yolsuzluqları, 
fenaları ilə məşğul olaraq onları düzəltməyə çalışsaydı, istəyinə çata biləcəkdimi? 
Yox!  Bu  təqdirdə  böyük  mənfəət  çəkişmələrinin  ortasına  atılacaq,  mücadilədə 
bəlkə də ən yaxın dostlarından belə xəyanət görəcəkdi. O zaman da əsl vəzifəsini 
yerinə  yetirə  bilməyəcəkdi.  O,  türk  millətini  Qərb  mədəniyyətinə  qovuşdurmaq 
üçün yollar axtarırdı. Bu yollar tapıldıqdan sonra ona tuşlanan pisliklər öz-özünə 
yox olacaq. 
Tarixi bir həqiqəti etiraf etmək lazımdır. Bəlkə də, mürşidin elə düşünməsi, 
belə  hərəkət  etməsi  sayəsindədir  ki,  «İttihad  və  tərəqqi»  dövrünün  elm,  sənət, 
düşüncə sahiblərindən fərqli mövqeyə yüksəlmişdir. Fikir və qənaətləri ilə «İttihad 
və  tərəqqi»nin  düşməni  sayılan  şairlər,  filosoflar,  yazıçılar  mürşidin  və  rəhbərlik 
etdiyi  «Yeni  Məcmuə»nin  ətrafında  toplana  bilmişdilər,  yanında  səmimi  və  əmin 
sığınma  yeri  tapmışdılar.  Gənc  istedadlar  onun  açdığı  qapıdan  şöhrət  dünyasına 
daxil oldular. Şerdə əruzdan hecaya, səhnədə ortabab oyundan həqiqi teatra keçid, 
tarixdə Osmanlıdan öncə türk millətinin varlığını qəbul, dində Quranın tərcüməsi, 
batil, yalan, etiqadlar ilə mücadilə, islahat hərəkatları bütünlüklə onun rəhbərliyi ilə 
oldu.  Dövrünün  ən  böyük,  ən  əzəmətli  siyasi  şəxsiyyətləri  mürşidi  gördükləri 

 
109 
zaman  kiçik  uşaq  kimi  əllərini  öpür,  öpdüklərini  də  hər  kəsə  nümayiş  etdirməyə 
çalışırdılar. 
Yenə  bəlkə  də  mürşidin  elə  düşünməsi,  belə  hərəkət  etməsi  sayəsində 
«İttihad  və  tərəqqi»  zamanında  yaradılmış  ictimai  hərəkatların  şərəfini  siyasət 
adamları  öz  adlarına  çıxarmaq  istəklərini  üzə  çıxara  bilmədilər  və  bunlar  bir 
dövrün, bir partiyanın əsəri olaraq qaldılar. 
Maltadan  –  sürgündən  sərbəst  buraxıldıqdan  sonra  Ankaraya  gəldi.  Ankara 
ittihadçıları əsarətdən milli heysiyyət düşüncəsinə görə qurtarmışdı, lakin onlardan 
ehtiyatlanırdı.  Anadoluya  gələn  digərləri  kimi  mürşidə  də  çox  gülər  üz 
göstərməyərək,  doğulduğu  yerdə,  Diyarbəkirdə  yerləşməsini  tövsiyə  etdi. 
Milliyyətçilik, Qərb dünyası, geri və irəli cəmiyyət məsələlərinin beynində bir-bir 
gizli,  lakin  çox  diqqətçəkən  anlayışlar  halında  ilk  dəfə  bildirdiyi  bir  ortaçağ 
şəhərinə,  indi  adı  bütün  türk  dünyasında  tanınmış  alim  kimi  dönürdü.  Bu  dönüş 
onun  həyatında  yeni  bir  mərhələnin  başlanğıcıdır.  Diyarbəkir  və  ətrafı  şeyxlər, 
müəllimlər, dərəbəylər diyarı idi. O da bu şeyxlər, hətta dərəbəylər arasında həqiqi 
bir şeyx kimi öz oturacağı yeri görürdü.  Onun postu ceylan dərisi yox, bir məcmuə 
olacaqdı: şəhərdəki yeganə daşbasma mətbəəsində çap olunacaq əl içi boyda, adı 
boyuna  uyğun  bir  məcmuə,  «Kiçik  məcmuə!»  O  bu  məcmuədə  çökmüş  Osmanlı 
imperiyasının  yerinə  gələcək  yeni  türk  dövlətinin  ideoloji  rəhbərliyinə  cəsarətlə 
başlayacaqdı. Buna nail olmaq üçün yenə də eyni səmimiyyətlə, vaxtı ilə «İttihad 
və tərəqqi» Partiyasının digər liderlərinə qarşı seçdiyi iş prinsipini təkrar etməkdən 
çəkinmədi.  Milli  mücadilənin  başçılarını  bir-bir  qəhrəman  kimi  qəbul  və  elan 
etdikdən sonra əsl vəzifəsinə qoyuldu. 
Burada  bir  məqama  işarə  vurmaq  yerinə  düşər:  mürşid  türk  millətinin  hər 
zaman  qəhrəmanlara  heyran  olduğunu,  onların  ətrafında  və  arxasınca  cahanın 
fəthinə  çıxdığını,  bütün  türk  tarixinin  də  beləcə  keçdiyini  düşünürdü.  Məşrutə 
inqilabından sonra imperiyanı yalnız bir qəhrəman qurtara bilərdi. O halda Ənvər 
bir qəhrəman olmalı idi. Onu tərəddüdsüz qəhrəman kimi tərənnüm etdi. İmperiya  
yıxıldı.  İndi  türk  milləti  yeni  bir  qəhrəmana  möhtacdır.  Bu  da  Mustafa  Kamal 
olacaqdı.  Ənvər  üçün  yazdığı  şeirləri  eynən  Mustafa  Kamal  üçün  də  təkrarladı. 
Ona  dövlət,  cəmiyyət,  fərd,  vətəndaş  olaraq  türk  millətini  Qərb  mədəniyyəti 
səviyyəsinə  gətirmək  yollarını  göstərəcəkdi.  Diyarbəkirdə  çıxarmağa  başladığı 
«Kiçik məcmuə»nin də vəzifəsi elə bu idi. Məcmuəni araşdırın, latın hərflərindən 
say  adlarına  qədər,  dövlət  anlayışından  türk  dilinin  sadələşdirilməsinə  qədər, 
sonralar  Atatürkün  bir-bir  gerçəkləşdiyi  islahatların  nəzəri  izahlarını  məqalələr 
şəklində  orada  tapacaqsınız.  Mürşid  bu  işi  görərkən  «İslam  ümmətindən,  Türk 
millətindən,  Qərb  mədəniyyətindən  olmaq»  düsturunun  «İslam  ümmətindən 
olmaq»  hissəsinə  «diqqətsizlik»  göstərmiş,  fikirləri  türkün  islamaqədərki  tarixinə 
yönəltmək  niyyətilə  Xilafətin  artıq  türk  milləti  üçün  əhəmiyyətini,  mənasını 
getdikcə  itirən  bir  müəssisə  halına  gəldiyi  düşüncəsini  qeyri-müəyyən  bir  şəkildə 
ortaya atmışdı. 
O,  bütün  müddəalarında  əski  türk  tarixini,  tezislərinin  mənbələrini  tapmaq, 
təqdim etmək üçün hər vasitəyə əl atırdı. Lakin bu elmi qüsur sayıla bilməz. Türk 
millətçiliyini oyandırmaq, türkü bütün şərtlərlə həqiqi bir millət halında dirçəltmək 
üçün  18-ci  əsrdə  Napoleon  istilalarına  qarşı  Alman  milli  şüurunun  oyanması 

 
110 
məqsədi  ilə  German  tarixini  təhrifdən  qorxmayan  Alman  mütəfəkkirləri  kimi 
hərəkət  edirdi.  «Kiçik  məcmuə»nin  yazıları  Ankara  və  İstanbul  qəzet  və 
məcmuələrinin  bəzilərində  olduğu  kimi  dərc  edilir,  məqalələrin  təsiri  bu  yolla 
məmləkətin ziyalı mühitinə yayılırdı. 
Milli  mücadilə  qazanıldı.  Artıq  İttihadçılardan  çəkinmək  üçün  səbəb 
qalmamışdı.  Bir  çoxları  kimi  mürşidi  də  Ankarada  vəzifəyə,  Maarif  Vəkalətində 
qurulan  və  üzvləri  arasında  Ağaoğlu  Əhməd,  Samih  Rifat  kimi  keçmiş  dostları 
olan  Təlim  və  Tərbiyə  Heyəti  Rəisliyinə  dəvət  etdilər.  «Hakimiyyəti  Milliyə» 
qəzeti  də  öz  sütunlarını  ona  açdı.  Bu  sütunlarda  «Kiçik  məcmuə»də  toxunduğu 
mövzuları  bir  az  da  genişləndirdi.  İndi  «Türk  dövlətinin  əsasları  nə  olmalıdır» 
problemi üzərində işləyirdi. Bu mövzuda ortaya atdığı fikirlərin tam tərsini Əhməd 
Ağaoğlu  eyni qəzetin sütunlarında müdafiə edirdi. Mürşidə görə yeni dövlət hər 
şeyin  əsası  olmalıdır.  Onun  fikrincə,  milli  iqtisadiyyatı  da  əsgərlik  kimi,  «Tibb 
məktəbi»,  «Mülkiyə  məktəbi»  kimi  dövlət  yaratmalıdır.  Sistemin  daha  sonra 
Konstitusiyada  rəsmən  qəbul  ediləcək  adını  da  «Dövlətçilik»  qoymuşdu. 
Ə.Ağaoğlu  isə  yeni  dövlətin  tamamilə  liberal  prinsiplər  üzərində  qurulması 
tərəfdarı  idi  və  yazırdı  ki,  türk  millətinin  Qərb  mədəniyyətinə  yetişməsinin  tək 
çarəsi  bu  mədəniyyəti  yaratmış  sərbəst  təşəbbüs  prinsipinin  səmimiyyətlə 
qəbulundan  ibarətdir.  Ona  görə  də  fərdin  haqları  dövlətdən  öncə  vardır.  Dövlətin 
vəzifəsi bu haqları mühafizə və müdafiə etməkdir. 
Bu  iki  tezis,  bu  iki  dost  Xalq  Partiyasının  proqramını  və  yeni  dövlətin 
Konstitusiyasını  hazırlamaq  üçün  Qazinin  başçılığı  ilə  toplanan  heyətdə  də 
toqquşdular.  Orada  da  mürşidin  tezisi  qazandı  və  tətbiq  edildi.  Lakin  sonralar 
tədricən iflasa uğradı. 
İkinci Böyük Millət Məclisinə Diyarbəkirdən millət vəkili seçildi. Lakin bu 
yeni  siyasi  həyatına  həvəssiz  başladı.  Özündə  qəribə,  yaşı  ilə  uyğun  olmayan 
maddi,  mənəvi  yorğunluqlar  hiss  edir,  bəzən  günlərcə  sürən  şiddətli  baş 
ağrılarından  göz  açmırdı.  Daim  hərəkətsiz  idi.  Hər  dəfə  danışmağa  başlayanadək 
aramsız  tərləyirdi.  Onu  bu  halda  görənlər  onun  məşhur  adam  olduğuna  qətiyyən 
inanmazdılar.  Lakin  elə  ki,  danışmağa  başladı,  dinləyənlər  onun  dodaqlarından 
süzülən  dadlı  bir  səsin  cazibəsindən  saatlara  çıxa  bilməzdilər.  Lakin  bu  dəfə  səs 
boğuq çıxır, fikirlərini pərişanlığa qədər gedən bir dalğınlıqla güclə anlada bilirdi. 
Atatürk  mürşidin  şərəfinə  verdiyi  bir  ziyafətdən  çıxarkən  «bütün  əsərləri,  o 
məqalələri yazan həqiqətənmi bu adammı?» - deyə soruşmuşdu. 
Nə  baş  verirdi?  Mürşidin  ruhunda,  beynində  böyük  bir  dəyişiklikmi  əmələ 
gəlmişdi?  Hələ  çox  gənc  idi.  Böyük  bir  məmləkətin  fikir  aləmində  peyğəmbər 
təsiri yaratmış bu insan hələ heç 50 yaşına qədəm qoymamışdı. 
Ətrafında  olan  dostları,  tələbələri ondakı dəyişikliyin  səbəbini  araşdırarkən 
mürşid  gizli  həqiqəti  bütün  çılpaqlığı  ilə  görürdü.  Bəzən  gözlərini  yumub  ilk 
gənclik  illərinin  bir  gecəsini  xatırlayır:  Diyarbəkirdəki  evlərində  yataq  otağında 
bardaş qurub oturmuşdu. Önündə, yanında və arxasında kitablar, kağızlar, qələmlər 
vardı. Neft lampasının xəfif işığında görünən üzü saralmışdı. Dərin bir kədər bütün 
varlığına  hakim  kəsilmişdi,  iztirabların  ən  qorxuncu  –  ətrafında  mənəvi  heç  bir 
dəyərin qalmadığını görməkdən yaranan əzab onu pəncələri altına almışdı. Mənsub 
olduğu  böyük  milləti  haqsız  yerə  məruz  qaldığı  diqqətsizlikdən,  yaşadığı  geri 

 
111 
həyatdan,  içində  olduğu  cəhalətdən  qurtarmaq  üçün  ilk  və  ən  böyük  şərtin 
istibdadın  yıxılması  olduğuna    inanmışdı.  Lakin  buna  nail  olmaq  üçün  gücü  nə 
özündə,  nə  ətrafında  görürdü.  Əlini  yavaş-yavaş  yastığın  altına  soxdu.  Oradan 
çıxardığı tapançanı gicgahına dayayaraq tətiyi çəkdi…  
O  zaman  beyninə  girərək  orada  qalmış  güllə  bax,  onu  otuz  il  sonra 
öldürürdü.  Sanki  o  intihar  dəqiqəsindən  indiki  faciəvi  baş  ağrılarına  qədər  keçən 
müddət və bütün həyatı  tətiyi çəkdiyi anda görməyə  başladığı bir yuxudan ibarət 
idi. 
Mürşid  bildiyi  həqiqəti  bir  dəfə  də  söyləmədi.  Doktorlar  xəstəliyin 
mahiyyətini anladıqları zaman isə iş işdən keçmişdi. Bir səhər İstanbuldakı fransız 
xəstəxanasının kiçik  bir otağında, kim  bilir,  bəlkə də  xəyalında,  Diyarbəkirdəki o 
gecə, gözlərini əbədi yumdu. 
İstanbul xalqı Şeyxülislam Yəhya əfəndidən sonra heç bir tabutun arxasında 
onun  (maraqlıdır ki, müəllif  yazı  boyu  «mürşid», «peyğəmbər»  adlandırdığı  Türk 
dünyasının böyük ideoloqu Ziya Göyalnın adını nədənsə, bir dəfə də olsun, çəkmir 
– T.A.)  cənazə günündə olduğu qədər əzəmətli bir səssizliklə getməmişdi… 
 
 
*  *  * 
 
 
…Bir  gün  atamı  birini  tanımadığı  iki  adam  ziyarət  etdi.  Bir  neçə  saat 
danışdılar.  Onlar  getdikdən  sonra  atam  anamın  yanına  gəldi,  soruşdu:  «Sitarə, 
evdən  bir  neçə  əşyanı,  məsələn,  köhnə  xalıları  sataraq  bir  qəzet  çıxarmaq 
istəyirəm, nə deyirsən?» 
Atamın işarə vurduğu xalılar anamın cehiz kimi gətirdiyi, uşaq ikən üzərində 
oynadığı,  bütün  həyatının  hadisələrinə  şahidlik  etmiş  qiymətli  xatirələrdi.  Bu 
həqiqi  sənət  əsərlərinin  rəngarəng  naxışları  onun  üçün  keçmişdəki  baxçaları  idi. 
Buna  baxmayaraq,  dərhal  razı  oldu:  «Lap  yaxşı,  amma  sən  bu  qəzeti  kimlərlə 
çıxaracaqsan?»  Atam  güldü:  «Mənim  yanıma  gələnlərlə».  Anam  soruşdu: 
«Tanıyırsanmı?» Atam: «Birini tanıyıram, o biri də yaxşı adama bənzəyir» - dedi. 
Anam  atamın  əlindən  tutdu,  xəfif,  titrək  bir  səslə:  «Əhməd  –  dedi,  -  yaxşı 
tanımadığın, xasiyyətini bilmədiyin insanlarla işə girişmə». 
Bax,  atamın  son  qəzeti  «Akın»  belə  çıxdı.  Aradan  bir  neçə  ay  keçdi.  Bir 
gecə,  o  aralarda  İstanbula  gələn  Atatürk  atamı  Dolmabaxçaya  –  süfrəsinə  dəvət 
etdi. Xeyli müddət idi ki, görüşmürdülər. Müstəqil Partiya macərasından sonra (bu 
məsələ  ilə  bağlı  aralarında  ciddi  mübahisə  olmuşdu  –  T.A.).  Bu  Partiyanın 
rəhbərlərindən yenidən Xalq Partiyasına və ya dövlət xidmətinə dönməyən  yalnız 
atam  qalmışdı.  «Akın»  qəzeti  iqtidar  çevrəsinin  bir  qismi  üçün  müxalifətin  səsi 
kimi qəbul edilirdi. Ona görə də atam Atatürklə təkrar qarşılaşmasının hansı hava 
içində  olacağını əndişə ilə düşünürdü. Gecə yarısından bir az sonra evə döndüyü 
zaman  son həftələrdən  bəri  yataqda  olan  anamın  yanına  getdi.  Anam  evləndikləri 
gündən bəri atamın simasını bu axşamkı qədər məyus və iztirablı çox az görmüşdü.  
Atam  söhbətə  başlamadan  anam,  «yaxşı  keçmədi,  eləmi?»  -  deyə  soruşdu.  Atam, 
«hə,  yaxşı  olmadı.  Paşa  öncə  çox  iltifat  göstərdi,  yanında  əyləşdirdi,  süfrədə 
…bəylərlə …xanımlar vardı. Bir arada «Akın» qəzetini gətirin» - deyə əmr verdi. 

 
112 
Gətirilən  qəzetlərdən  məqalələrimi  bir-bir  oxutdu,  hər  məqalədə  nə  demək 
istədiyimi soruşdu. Bütün bu yazıların ictimai tənqidlər olduğunu, cəmiyyətimizin 
yaxşı  və  qüsurlu  tərəflərini  işıqlandırdığını  izah  etdim.  O  zaman  Atatürk    …na 
işarət  edərək  «Bəy  əfəndi,  bir  nəfər  həm  Universitetdə  müəllimlik  edər,  həm  də 
iqtidarı  tənqid  edərsə,  bunun  nəticələri  yaxşı  olarmı?»  -  deyə  soruşdu.  Müraciət 
etdiyi  şəxs,  «Əlbəttə,  doğru  deyil»  –  cavabını  verdi.  Paşa  sualı  digərlərinə  də 
ünvanladı. Bir nəfər istisna olmaqla, hamısı eyni cavabı təkrarladı. O bir nəfər … 
bəy, «əgər rejim və iqtidar qüvvətli isə, bir kimsənin həm Universitetdə müəllimlik 
etməsi, həm də müxalifətdə olması heç bir zərər verməz. Əgər rejim və iqtidar zəif 
isə,  bunun  təhlükələri  var»-  dedi.  Atatürk  mənə  dönərək  soruşdu:  «Bax,  nə 
deyirlər?». «Paşam, hər kəs fərqli düşünə bilər. Mən nə edim?» - cavabını verdim. 
Atatürk  birdən-birə  «aydın  olur»  -  deyə  qışqırdı:  «Onlara  cavab  verməyi  özünə 
sığışdırmırsan, lap yaxşı, bax mən deyirəm, həm Universitetdə müəllimlik, həm də 
müxalifətlik olmaz». Sonra əlavə etdi: «Söylə, biz də bilək, sən bu qəzeti çıxarmaq 
üçün pulu haradan tapdın?» Bu zaman nə qədər qorxunc bir intriqanın yarandığını 
anladım.  «Paşam,  -  dedim,  -  «Akın»ı  bağlamağı  qərara  almışdım.  Lakin,  madam 
ki,  belə  şübhə  var,  müfəttişlərinizi  göndərərək  pulu  haradan,  necə  tapdığımı 
araşdırıb elan etməyincə qəzeti bağlamayacağam». Bunu eşidəndə Qazi «Deməli, 
söz güləşdirirsən» - deyə qışqırdı: - Sən həm də unudursan ki, sığıntısan!» 
Anam  atamın  əlindən  tutdu  –  Atatürk  bunu  sənə  söylədimi?  «Hə,  Sitarə, 
söylədi və bir andaca həyatımın ən dərin kədəri içimi doldurdu. Paşam, – dedim, – 
on  səkkiz  yaşımdan  bəri  türk  millətinin  xidmətindəyəm.  Mənə  bu  yolda  dəfələrlə 
bir  çoxları  bu  sözü  söylədi.  Hamısına  güldüm.  Amma  indi  sizin  ağzınızdan  eyni 
sözü eşitmək məni ruhumun ən dərin nöqtəsinə qədər sarsıtdı. Sizə qədər bu sözü 
mənə  deyənlər  kiçik  adamlardı.  Siz  isə  bu  məmləkəti  xilas  etmiş  insansınız.  Bir 
tərəfdən  bütün  dünyanın  türk  irqindən,  türk  millətindən  yarandığı  tezisini  ortaya 
qoyursunuz,  digər  tərəfdən  sərhədin  o  tayındakı,  təəssüf  ki,  əsarət  altındakı  xalis 
türk  bir  yurddan,  türkün  hürriyyətini  mühafizə    etməyə  müvəffəq  olmuş  qisminə 
gələn, yenə xalis bir türkə «sığıntı» deyə bilirsiniz. Bu nə qorxunc bir təzaddır və 
nə üçün Allah mənə sizi belə bir təzad uçurumu içində göstərmək fəlakətini nəsib 
etdi». Bu  sözləri  söylər-söyləməz  ayağa  qalxdım.  Bu  an  gözləmədiyim  bir  hadisə 
baş verdi. Atatürk də ayağa qalxaraq boynuma sarıldı: «Sən məni yanlış anladın, 
elə demək istəmədim» - deyərək, üz-gözümü öpməyə başladı. Lakin orada duracaq 
halda deyildim. Bir söz demədən çıxdım. 
Anam  atamın  əllərini  dodaqlarına  apardı:  «Üzülmə,  Əhməd,  yaxşı  cavab 
vermisən.  Qazi  böyük  adamdır,  səni  sevir,  ətrafında  olan  bir  neçə  nəfər  aranı 
qarışdırıb». 
Bir neçə həftə sonra «Akın» qəzeti bağlandı. Bir müddət də keçəndən sonra 
Universitetdə  islahat  aparılarkən  atamın  kürsüsünü  də  əlindən  aldılar.  O  zaman 
atamın Atatürkə çox yaxın olan bir dostu atamın ortaqlarından birinin qəzetlə bağlı 
bütün xəbərləri, danışıqları bir jurnala qeyd etdiyini xəbər verdi. Anam yenə haqlı 
çıxmışdı… 
Bu  hadisədən  sonra  anam  onu  uzun  illərdən  bəri  müayinə  və  müalicə  edən 
mərhum  dr.Akil  Muxtara  «ölümüm  yaxınlaşdı,  doktor,  fəqət  Əhmədi  düşdüyü 
maddi  və  mənəvi  sıxıntılar  içində  tək-tənha  buraxmaq  çox  çətindir.  O,  özünü 

 
113 
toplayana  qədər  yaşaya    bilsəydim»  -  demişdi.  Bu  sözləri  atamdan  başqa  ailənin 
bütün üzvlərinə də demişdi. Fəqət, heyhat, daha həyatını bir az da olsa, uzatmaq 
mümkün  deyildi.  Tək  bir  təsəllisi  vardı:  həmişə  ərindən  əvvəl  ölməyi  Allahdan 
diləmişdi.  Bax,  bu  istəyi  yerinə  yetirdi.  Ölüm  hazırlığını  özü  görmüşdü:  -  kəfəni, 
tabuta  örtüləcək  şalı,  gül  sularını,  yandırılacaq  öd  ağaclarını  (tropik  meşələrdə 
bitən, yanarkən ətrafa xoş qoxu yayılan ağac – T.A.) atamın və xalamın bildiyi bir 
yerə çoxdan toplamışdı. 
1933-cü  ilin  oktyabr  ayının  16-sı  gecəsi  süfrə  başında  idik.  Yalnız  bacım 
Tezər  anamın  yanında  idi.  Birdən  onun  «Anama  bir  şey  olur»  -  deyə  hayqırtısını 
eşitdik.  Otağına  girdiyimiz  zaman  anamın  gözləri  qapanmışdı.  İndi  olduğu  kimi 
xatırlayıram,  babam  birdən  özünü  itirdi.  Sitarənin  öləcəyini  çox  düşünmüşdü. 
Fəqət  bu  anı  əsla  təsəvvür  etmirdi.  Hər  birimizin  üzünə  ayrı-ayrı  baxdı,  sonra 
anamın dizlərinə qapanaraq hıçqıra-hıçqıra ağlamağa başladı…