Zemfira haciyeva qarabağ xanliğI

ərəb  qrafikasmdan  latın  qrafikasına  çevirərək  2000-ci  ildə  nəşr 
etdirmişdir.  Digər  mötəbər  mənbələrin  azlığmı  nəzərə  alaraq

xanlığın  təsərrüfat  həyatı  haqqmda  təsəw ü r  əldə  etmək  üçün 
«Müfəssəl dəftər»ə müraciət etmək vacibdir.  Bu sənəddə xanlıq- 
larrn  yaranması  ərəfəsində  Qarabağ  əyalətinin  inzibati-ərazi 
vahidləri, kənd, məzrəə (boşalmış kənd), yaylaq-qışlaq tipli yaşa- 
yış  məskənlərinin  sayı  haqqmda,  əhalinin  etnik-dini  tərkibi, 
məşğulluğu,  mövcud  vergi  sistemi,  vergilərin  miqdarı  haqqmda 
dəqiq məlumatlar vardır.
Qarabağ  xanlığmda  sosial-iqtisadi  münasibətləri  öyrənmək 
üçün  ən  mühüm  mənbələrdən  biri  də  1823-cü  il  təsvirləıidir. 
Qarabağda  xanlıq  ləğv  edilən  kimi  Qafqazdakı  rus  qoşunlarmın 
komandanı,  general  A.P.Yermolovun  göstərişi  ilə  həqiqi  dövlət 
müşaviri Mogilevski və Gürcüstan qrenader polkunun komandanı 
polkovnik II Yermolov Qarabağm əhalisinin saymı və  gəlirlərini 
əks etdirən 35 cədvəl tərtib etmişlər.  Sonralar daha iki əlavə xü- 
susi  cədvəl  də tərtib olunmuşdur:  l.Bütün  cədvəllərin məlumat- 
ları  əsasmda  hesablanmış  yekun  rəqəmləri  əks  etdirən  cədvəl; 
2.İrana qaçmış cəbrayıllılara aid cədvəl (193).
Cədvəl tərtibçiləri  etiraf edirlər ki,  onlar  Qarabağ  əhalisinin 
saymı  düz hesablaya bilməmişlər,  çünki  onlar  hesablamalarında 
ancaq mahal bəyləri və kəndxudalarm şifahi cavablarma əsaslan- 
mışlar.  Onların  gümanma  görə,  vergilərdən  yaymmaq  üçün  bu 
şəxslər xeyli adamın admı gizlətmişlər.  Tərtibçilərin fıkrincə,  Qa- 
rabağın  kameral təsviri  həyata keçirilərdisə,  əhalinin  sayı  ən azı 
30%  artardı.  Əgər  kəndxuda  və  yüzbaşılarm,  mahal  naiblərinin 
əksəriyyətinin  müsəlman-azərbaycanlı  olduğunu  nəzərə  alsaq, 
inamla  deyə  bilərik  ki,  adı  siyahıya  salmmayan  şəxslərin  çoxu 
məhz  müsəlmanlar  (azərbaycanhlar)  olmuşdur.  Dem ək,  müsəl- 
manlar  (azərbaycanlılar)  «Təsvir»dən  də  göründüyü kimi,  Qara- 
bağ əhalisinin 80%-ni deyil,  daha çox hissəsini təşkil etmişlər.
Qarabağ  xanlığmm  tarixini  öyrənmək üçün XIX  əsrin  30-cu 
illərinin birinci yarısmda rus məmuru  Dmitri Zubaryevin yazdığı 
və «Qafqazarxası rus mülklərinin təsviri»nin 3-cü hissəsində nəşr
olunmuş  «Qarabağ  əyaləti»  adlı  məqalə  çox  böyük  əhəm iyyətə 
malikdir  (13).  Bilavasitə  xanlıq  dövrünə  aid  statistik  materiallar 
az  olduğundan  xanlığm  iqtisadiyyatı  haqqmda  təsəvvür  əldə  et- 
mək üçün həmin məqalədə verilmiş fakt v ə rəqəmlərdən istifadə 
etmək mümkündür.
Xanlıqda  sosial-iqtisadi  münasibətləri  və  dövlət  quruluşunu 
öyrənmək üçün arxiv materialları ilə bərabər,  çap edilmiş mənbə- 
lərdən  də  geniş  istifadə  olunmuşdur.  B elə  mənbələr  arasmda  öz 
əhəm iyyətinə və həcminə görə Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiya- 
smın  topladığı  və  nəşr  etdiyi  sənədlər  (aktlar)  mühüm  yer  tutur. 
Aktlardakı bir çox sənədlər Qarabağ xanlığı əhalisinin sayı, etnik- 
dini tərkibi,  əhalinin təsərrüfat  fəaliyyəti,  bölgənin inzibati-ərazi 
sistemi,  vergi  və  mükəlləfiyyətlərin  m üxtəlif növləri  və  həcmi 
haqqında zəngin məlumatlar verir.
XIX  əsrin  80-ci  illərində  nəşr  olunmuş  «Zaqafqaziya  dövlət 
kəndlilərinin məişətini  öyrənmək üçün materiallar»  adlı  toplu da 
Qarabağ xanlığmın tarixini öyrənmək üçün m üəyyən əhəm iyyətə 
malikdir  (180).
Mövzunu  öyrənmək  üçün  şübhəsiz,  mühüm  m ənbələr  ara- 
sında  tarixşünaslığa  «Qarabağnamələr»  adı  ilə  daxil  olmuş  əsər- 
ləri qeyd etməmək olmaz.  Bunlardan  ilki v ə həm  də  ən əhəm iy- 
yətlisi Mirzə  Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə»sidir (1845-ci il).
Mirzə  A dıgözəl  bəyin  əsərində  Qarabağın  1736-cı  ildən 
1828-ci ilə qədərki siyasi tarixi təsvir olunmuşdur. M üəllifin uzun 
müddət  rus  xidmətində  olması,  təbii  ki,  hadisələrin  işıqlandırıl- 
ması  səciyyəsinə  təsir  etməyə  bilməzdi.  O,  bu  əsərin  Qafqaz 
canişini M.S.Vorontsova təqdim ediləcəyini də nəzərə  almışdır.
«Qarabağnamə»də  Mirzə  A dıgözəl  bəy  Nadir  şahı  idealizə 
etsə  də,  onun  Ziyadoğulları  nəslindən  olan  Gəncə  bəylərbəyinə 
qarşı  qərəzli  münasibətini  gizlətməmişdir.  M üəllif Qarabağ  xan- 
lığmm banisi Pənahəli xanı da səciyyələndirmiş və bir sıra hallar- 
da tarixi təhriflərə yol vermişdir.  Əsərdə Pənahəli xanm urmiyalı

Fətəli  xan  Əfşara  məğlubiyyətindən  sonra  xanın  öz  böyük  oğlu 
İbrahimxəlil  ağanı  girov  göndərməsi  hadisəsini  m üəllif  Pənah 
xanın xeyrinə yozmağa çalışır, hətta iddia edir ki, guya Fətəli xan 
İbrahimxəlil  ağam  xəyanət  v ə  aldatmaq  yolu  ilə  əsir  almışdır. 
Maraqlı  cəhətlərdən biri  də  budur ki,  Mirzə  Adıgözəl bəy  rəsrni 
ru s: tarixşünaslığmın  mövqeyini  kor-koranə  müdafiə  etmir.  O, 
mayor Lisaneviçin İbrahimxəlil xanı ailəsi ilə birlikdə xaincəsinə 
və qəddarlıqla öldürməsinə mənfi münasibətini ifadə edə bilməsə 
də,  hər halda rəsmi tarixşünaslıqda olduğu kimi,  xanı  xəyanətdə 
də  günahlandırmır  və  bu  barədə  susmağı  üstün  tutur.  Əsərın
XVIII  yüzilin  hadisələrini  təsvir  edən  hissəsi  isə  daha  çox  he- 
kayə  səciyyəsi  daşıyır,  çünki  müəllifin  özünün  də  etiraf  etdiyi 
kimi, bu hadisələr haqqmda məlumatı o, əsas etibarı ilə qocaların 
ixtilatlarmdan  almışdır.  M üəllifin  müasiri  olduğu  XIX  əsrə  dair 
hadisələrin  təsviri  isə  ilk m ənbə-sənəd  səciyyəsi  daşıyır.  Mirzə 
Adıgözəl  bəy  Qarabağ  xanlığmın  sosial-iqtisadi,  inzibati  qurulu- 
şuna ayrıca fəsillər həsr etməsə də, öz əsərində xanlığın siyasi ta- 
rixinin şərhilə bağlı, bir sıra hallarda xanlığm mahallara bölgüsü, 
hər  mahalın  təbii  sərvətləri,  əhalinin  ödədiyi  vergi  və  mükəllə- 
fiyyətlər,  xan idarəçiliyi haqqında qiymətli məlumatlar verir.
Qarabağ xanlığının tarixinə dair ikinci mühüm əsərin müəllifı 
İbrahimxəlil  xanın,  daha  sonra  Mehdiqulu  xamn  vəziri  olmuş 
Mirzə Camal Cavanşirdir.  1847-ci ildə Mirzə Camal Vorontsovun 
tapşırığı ilə fars dilində «Tarixi-Qarabağ» («Qarabağ tarixi») əsə- 
rini  yazmışdır  (44,  s.106).  Həm  xanlıq,  həm   də  Rusiya  üsuli- 
idarəsi  dövründə  idarəçilikdə  iştirak  etdiyi  üçün  müəllifın  bila- 
vasitə  müşahidələri əsasında verdiyi məlumatlar çox qiymətlidir.
Şair Mir Mehdi  Xəzaninin  Azərbaycan  dilində  yazılmış  Qa- 
rabağm  tarixi  əsəri  də  qiymətli  mənbədir.  Mir  Mehdi  Xəzani 
Mirzə  Camalın  nəvəsi  M əhəmm əd  bəy  Cavanşirin  xahişi  ilə 
Azərbaycan  dilində  yazılmış,  24  fəsil  və  xatimədən  (nəticədən) 
ibarət  «Kitabi-tarixi-Qarabağ»  əsərinin müəllifidir  (36).  Bu  əsər
ilk  dəfə  1991-ci  ildə  «Qarabağnamələr»in  ikinci  kitabına  daxil 
edilərək  nəşr  olunmuşdur.  Əsər  kompilyativ  səciyyə  daşısa  da, 
onun  Qarabağm  tarixi coğrafiyasma həsr olunan hissəlləri müəy- 
yən empirik dəyərə  malikdir.
Qarabağ  taıixinə  aid yazılmış  əsərlərdən biri də  Əhm əd bəy 
Cavanşirin  1883-cü ildə rusca qələm ə aldığı və ilk dəfə «Qafqaz» 
qəzetinin  1884-cü ilə  aid saylarmda nəşr olunmuş  «Qarabağ xan- 
lığmırı  siyasi  vəziyyətinə  dair  (1747-ci  ildən  1805-ci  ilə  qədər)» 
əsoridir  (26).
Ə hm əd  bəyin  tarixi  əsəri  kompilyativ  səciyyə  daşımaqla 
dövriin  salnam ələrindən  fərqlənmir.  Onun  istifadə  etdiyi  əsas 
mənbələr  Mirzə  Camalın,  Mirzə  Adıgözəl  bəyin  və  Mir  Mehdi 
Xəzaninin kitabları,  habelə  m üxtəlif tayfa və  qəbilələr haqqında 
rəvayətlər,  habelə  N.Dubrovinin  «Zaqafqaziya  1803-cü  ildən 
1806-cı ilə qədər» adlı əsəri olmuşdur.  Ə.Cavanşirin özündən əv- 
vəlki  müəlliflərdən üstünlüyü rus  tarixçilərinin əsərlərindən isti- 
fadə etməsidir.  Əhməd bəy Nadir şahın fəaliyyətinə mənfi müna- 
sibət  bəsləm iş,  Pənahəli  xanı  idealizə  etmiş,  onu «igid və  qoçaq 
bir dövlət xadimi» kimi  qələm ə vermişdir.  Ə.Cavanşir öz əsərin- 
də  ikinci babası olduğu üçün Mehrəli  bəyə dərin m əhəbbət hissi 
ilə  yanaşmış,  babası  M əhəm m əd  bəyi  isə  «Koroğluya  bənzər» 
əfsanəvi  bir  qəhrəman kimi  tərifləmiş,  öz yüksəlişində  İbrahim- 
xəlil  xanm Məhəmməd b əyə minnətdar olduğunu iddia etmişdir. 
M üəllif  hətta  qeyd  edir  ki,  «xalqı  hədsiz  tələbləri  ilə  taqətdən 
salan İbrahim xan artıq  öz  dövrünü keçirmiş  və  m əm ləkəti  idarə 
etmək üçün  daha  zirək  bir  hakim  lazım  idi»  (69,  s.106).  «Qara- 
bağnamə»də  Ə.Cavanşir Ağa M əhəm m əd şah Qacarın basqmları 
və  qarabağlılarm  bu  basqmlara  müqavimətinə  də  geniş  yer  ayır- 
mışdır.  Bu  əsərdə  İbrahimxəlil  xanm  sarayında  xarici  meyil 
m əsələsində  bir-birilə  mübarizə  aparan  iki  qrupun  olması  haq- 
qmda digər əsərlərdə rast gəlinm əyən məlumatlar var.

XIX əsrin Azərbaycan salnaməçilərindən biri də Mirzə Y usif 
Qarabağidir (Nersesov) (1798-1864). Mirzə Yusifin «Tarixi-safı» 
əsərində  də Qarabağ xanlığının yaranmasından  süqutuna qədərki 
dövrü  təsvir  olunmuşdur.  Əsər  əsasən  kompilyativ  səciyyə 
daşıyır.  Lakin  əsərdə  xristian  məlikliklərinin  hüdudları  barədə 
verilən məlumat öz orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir.
XIX əsrdə Qarabağ xanlığının tarixinə həsr olunmuş  əsərlər- 
dən biri də Azərbaycanın tanınmış şairlərindən olan Mirzə Rəhim 
Fənanın «Tarixi-cədidi-Qarabağ» əsəridir (56).  Lakin sözügedən 
əsərdən  yalnız  bəzi  fraqmentlər  mühafızə  olunmuşdur.  Əsər 
əsasən  kompilyativ  səciyyə  daşıyır.  Burada  Qarabağ  xanlığmm 
sərhədlərinin  nisbətən  dəqiq  təsvir  olunması,  Şuşa  şəhərinin 
inşasının ardıcıl təsvir olunması diqqəti cəlb edir.
XIX əsrin sonlarına yaxın Baharlı soyadlı bir şəxs «Əhvalati- 
Qarabağ»  əsərini yazmışdır (14).
«Əhvalati-Qarabağ»  əsəri  ilk dəfə  1991-ci  ildə  «Qarabağna- 
mələr»in  ikinci  cildində  işıq üzü  görmüşdür.  Kompilyativ  səciy- 
yə daşıyan və xeyli dərəcədə folklor nümunələri əsasında yazılan 
bu  əsərdə  Qarabağ  xanlığınm  tarixi,  xüsusilə  onun  siyasi  tarixi 
qırıq-qırıq,  sistemsiz,  həm   də  bir  sıra  hallarda yanlış  təsvir  edil- 
mişdir. Lakin əsərdə Qarabağın memarlıq abidələri, tarixi şəxsiy- 
yətləri,  adət-ənənələri,  etnoqrafık  xüsusiyyətləri  haqqında  olan 
məlumatlar əvəzsizdir.
Qarabağ tarixine həsr  olunmuş  əsərlər arasmda Rzaqulu bəy 
Mirzə  Camal  oğlunun  «Pənah  xan  və  İbrahim  xamn  Qarabağda 
hakimiyyətləri və o zamanm hadisələri» adlı əsəri də özünəməx- 
sus yer tutur (66).
XIX  əsrin  ortalarında  yazılmış  A.Bakıxanovun  «Gülüstani- 
İrəm» əsərində də Qarabağ xanlığmm tarixi ilə bağlı çox qiymətli 
məlumatlar  vardır  (99).  Böyük  mütəfəkkir,  alim,  yeni  Azərbay- 
can  tarixşünaslığımn  banisi  A.Bakıxanov  1823-cü  ildə  Qafqaz- 
dakı  rus  qoşunlarmın  komandam  Yermolovun  əmri  ilə  Qarabağ
əyaiətini  tədqiq  edən  komissiyanın  üzvü  təyin  olunmuşdur.  Bu 
komissiyada  fəaliyyət ona Qarabağm tarixi və  coğrafıyasma  dair 
ynı  ıli  məlumatlarla tanış olmağa imkan vermişdir.  «Gülüstani- 
irəm»in  sonuncu,  beşinci  fəslində  Azərbaycan  xanlıqlarmm,  o 
cümlədən Qarabağ xanlığmın tarixinə dair məlumat verilir.
Mövzunun  tədqiqi  üçün  XVIII  əsrin  sonu  -   XIX  əsrin 
əvvəllərində Azərbaycanda olmuş səyyahlarm xatirələri, XIX əsr 
Azərbaycan  tarixçiləri  və  rus  qafqazşünaslarmm  ilkin  qaynaq 
xarakterli əsərləri  də m üəyyən əhəm iyyət kəsb edir.  XVIII  əsrin 
sonunda Şuşada olmuş rus polkovniki S.D.Bumaşev (105) və XIX 
əsrin  əvvəllərində  Azərbaycana gəlmiş ingilis  səyyahı Q.Keppel 
(155)  Şuşa şəhərinin strateji-coğrafı mövqeyi, ticarət əlaqələri və 
şəhər əhalisinin sayı haqqmda məlumatlar vermişlər.
XIX 
əsrin əvvəllərində Rusiya Cənubi Qafqazı işğal etdikdən 
sonra buranm iqtisadi cəhətdən mənimsənilməsini asanlaşdmnaq 
məqsədi  ilə  regionu  dərindən  öyrənmiş,  tarixi-coğrafı,  iqtisadi 
vəziyyəti  əks  etdirən  çoxsaylı  əsərlər  meydana  çıxmışdır  ki,  bu 
əsərlərdə  hadisələr  əksər  hallarda  tədqiq  edilməmiş,  lakin  bəzi 
faktlar qeyd olunduğundan onlar ilkin mənbə səciyyəsi daşıyırlar. 
Belə  əsərlərdən  danışarkən S.B.Bronevskinin əsərinin adını çək- 
mək  olar  (103).  İki  hissədən  ibarət  olan  bu  əsərin  birinci  hissə- 
sində  m üəllif Qafqazm  coğrafiyası,  ikinci  hissəsində  isə  Qafqa- 
zm,  o  cümlədən  Azərbaycanm  yaxm  tarixi  keçmişi,  xüsusilə  də 
Azərbaycan  xanlıqlarınm  ərazisi,  tarixi,  dövlət  quruluşu  v ə  bəzi 
başqa m əsələləri  işıqlandırmışdır.  Bir sıra tarixi  hadisələrin bila- 
vasitə  iştirakçısı  v ə  şahidi  olmuş  rus  qafqazşünası  P.Zubovun 
əsərində  Azərbaycan  şəhərlərinin,  o  cümlədən  Şuşa  şəhərinin 
ətraflı  təsviri  verilmiş,  başqa  bir  əsərində  isə  Qafqaz  ölkələrinin 
tarixi-statistik,  etnoqrafık,  maliyyə  və  ticarət  baxımından  şərh 
edilmişdir (139,  140).
Digər qafqazşünas İ.N.Berlinin səyahətnamələrinin ikinci və 
üçüncü  hissələrində  Şimali  Azərbaycan  xanlıqları,  rus-İran
A zə rbaycə n   R e so u b lik a s ı  Prezidentinin
s^ub
PRE2İDENT  K İTAB XA N ASI

müharibələrinin  Azərbaycana  dağıdıcı  təsiri  haqqında  qeydlər 
mövcuddur (102,103). Rus qafqazşünası P.Q.Butkov XVIII əsrin 
sonlarmda.rus  qoşunlarmın Azərbaycana yürüşündə iştirak etmiş, 
bir çox hadisələrin iştirakçısı və müşahidəçisi kimi üçcildlik mə- 
lum  əsərmin  ikinci  cildində  Azərbaycan  xanlıqları,  o  cümlədən 
Qarabağ  xanlığı  haqqında  mənbəşünaslıq  səciy yəli  bir  sıra 
maraqlı məlumatlar vermişdir (106).
Qarabağ  xanlığmda  mövcud  olmuş  sosial-iqtisadi  münasi- 
bətlər və dövlət quruluşu haqqmda bəzi məlumatlara, xüsusilə də 
Qarabağ və Gəncə xanlıqlarmm yaşayış məskənləri, əhalisi, əha- 
linin  etnik tərkibi,  məşğuliyyəti  və  s.  barədə  faktlara  İ.İ.Şopen 
(230),  S.A.Yeqiazarov  (181,  131,  132),  V.N.İvanenko  (142)  və 
başqalarmm əsərlərində də rast gəlm ək mümkündür.
Beləliklə,  Qarabağ  xanlığmm  tarixşünaslığı  ilə  tamşlıq  gös- 
tərir  ki,  xanlığın  sosial-iqtisadi  və  sosial-siyasi  tarixinin  bir  çox 
məsələlərinin  elmi  araşdırılmasına  və  onu  ümumiləşdirməyə 
ciddi ehtiyac vardır.
I  F Ə S İ L
Q A R A BA Ğ  X A N L IĞ I H A Q Q IN D A  
Ü M U M İ  M Ə L U M A T
1.  Qarabağın qədim dövr və orta əsrlərdə 
etnik və siyasi tarixinə baxış
Qarabağ  xanlığınm  sosial-iqtisadi  və  sosial-siyasi  tarixinə 
toxunmazdan  ə w ə l  regiomm özəl  inkişaf tarixinə  ekskurs  etmək 
zəruridir.  Öncədən  qeyd  edək  ki,  uzaq  keçmişdən  üzü  bəri  bu 
ərazi  m üxtəlif  etnik  qrupların  qədim  yaşayış  m əskəni  olmuş, 
quldar v ə feodal dövlətlərin maraq dairəsinə düşmüş v ə bu səbəb- 
dən də Qarabağ bölgəsi çoxsaylı hərbi yürüşlər v ə basqmlarm baş 
verdiyi məkana çevrilmişdir.  O,  zəngin təbiəti,  faydalı qazmtıları 
və normal həyat üçün gərəkli olan digər təbii resursları ilə dünya- 
nm  «mənəm-mənəm»  deyən  neçə-neçə  fatehini  özünə  cəlb  et- 
mişdir.  Qarabağa  sahib  olmaq  üçün  şücaət  və  şöhrət  ehtiraslı 
sərkərdələr bu məkanda rəqiblərinə  qarşı  qılınc  sıyırmış,  onlarla 
ölüm-dirim savaşlarma çıxmışlar.  Lakin bu əzəli Azərbaycan tor- 
pağı hər dəfə özündənrazı, xudpəsənd fatehləri özünə ram etmiş, 
qəsdlərə və qəsblərə layiqincə  sinə gərmişdir.
H ələ  qədim  dövrlərdə  Qarabağ  zonası  mülayim  iqlimi,  zən- 
gin  flora  və  faunası  ilə  seçilirdi.  Təsadüfi  deyildir  ki,  ilk  insan 
məskənləri  m əhz  burada  aşkar  edilmişdir.  Qarabağ  ərazisindəki 
Azıx  mağarası  bu  qədim  məskənlərdən  biridir  v ə  tədqiqatlarla 
h ələ bir milyon il ə w ə l burada insanların məskunlaşdığı isbatlan- 
mışdır.  Buna  görə  də  sözügedən  mağarada  aşkarlanmış  zəngin 
arxeoloji  materiallar  ibtidai  insanlarm  formalaşması,  ibtidai-icma 
quruluşunun yaranması prosesini,  habelə  qədim insanların maddi 
və  m ənəvi  nailiyyətlərinin  öyrənilməsində  dünyamiqyaslı  m ən-

b ə  sayılır.  Əcdadlarım ızın  m əskəni  olmuş  Azıx  m ağarasım n  sa- 
yəsində  bütün  dünya  qarşısında  tarixim izin  necə  dərin  köklərə 
m alik olmasmı  sübut edə bilm işik (49,  s .l 1).
Qarabağ  ərazisində m övcud  olan arxeoloji  abidələrin tədqiqi 
siibut  edir  ki  regionun  əhalisi  artıq  daş  dövründən  Ön  Asiyanın 
tayfa və  vilayətləri  ilə  sıx  əlaq ələr saxlamışdır.  A lim lərin  fıkrin- 
cə,  h ə lə   eneolit  dövrünün  (e.ə.  VI  -   e.ə.  IV m inilliklər)  sonunda 
Qarabağ düzündə M esopotam iya ərazisindən  gəlm iş m iqrantlar -  
bir sıra  etaik qruplar m əskunlaşm ışdır  (187,  s.130;  174).  Beləlik- 
lə,  Qarabağ  əhalisinin  m ədəniyyəti  qonşu  xalqlarla,  ilk növbədə 
M esopotamiyanm   inkişaf etmiş  xalqları  ilə  sıx ə laq əd ə  formalaş- 
mışdır.
A p arılm ış  arxeoloji qazmtılar sübut edir ki,  ə g ə r daş dövrün- 
də  insanlar  əsasən  Qarabağm   düzən  ərazisində  yaşayırdılarsa, 
artıq erkən tunc dövrünün sonlarm da onlar dağətəyi və  dağlıq zo- 
nalarda  m əskunlaşm ışlar.  M ü x təlif  zəngin  filiz  ehtiyatları  olan 
rayonlara  n əzarət burada yaşayan tayfalara  dağ-m ədən  sənəti  və 
m etalişləm əni inkişaf etdirm əyə imkan vermişdir.  T ədricən Qara- 
bağ bu baxım dan  aparıcı  rayonlardan  birinə  çevrilm işdir (6,  s.8). 
Eyni zamanda, Qarabağ M il düzü ilə bərabər,  A zərbaycanda tunc 
dövründə  m övcud  olmuş  iki  iri  keram ika  m ərkəzlərindən  biri 
hesab edilir (145, s.60).  Qarabağ ərazisində m övcud olmuş abidə- 
lərin  tədqiqi  Azərbaycan  xalqm ın  təkcə  maddi  m ədəniyyət  nü- 
m unələrinin deyil,  ölkəm izin ərazisində  əm lak bərabərsizliyinin, 
siniflərin  və  nəhayət,  ilk  dövlət  quruluşlarm ın  yaranm a  şəraitini 
öyrənm əyə  imkan verir.
A kadem ik İ.Əliyevin  fıkrincə,  e.ə.  I  m inillikdə  Qarabağ  əra- 
zisi güm an ki, əvvəlcə  M idiya dövlətinin tərkibində olmuş,  sonra 
isə Ə həm əni dövlətinin XIV satraplığm a daxil edilmişdir. Bu əra- 
zidə  yaşayan alban tayfaları  e.ə.  IV  əsrdə  Atropaten  dövlətindən 
asılı olm uşlar  (7,  s.18).

Tədqiqatlar  sübut  edir  ki,  burada  yaşayan  alban  tayfaları  av- 
toxton  əhali  olmuş  və  onların nə m ənşəcə,  nə  də  dil  baxımından 
erm ənilərə  heç  bir  aidiyyəti  olmamışdır.  Tarixi  saxtalaşdırm ağa 
çalışan erm əni  «alimləri»  isə son dövrlərdə A zərbaycan tarixinin 
m əhz Albaniya dövrünə daha çox m üraciət edir,  albanların bütün
Alban  qəbri  üzərində xaçdaş
nailiyyətlərini  erm ənilərin  adına  çıxır və  h ətta alban  tayfalarınm 
erm ənilərin  bir qolu  olması b arədə  cəfəng  fıkirlər  səsləndirirlər. 
Halbuki  tədqiqatlar  sübut  edir  ki,  erm ənilər  bir  xalq  kimi  e.ə.
I  m inilliyin  I  yarısmda  Fərat  vadisinin  yuxarı  axarm da  formalaş- 
mağa  başlam ış  və  onlarm  nə  Qarabağa,  nə  də  üm um iyyətlə, 
Azərbaycaıı  ərazisinə  heç  bir  bağlılığı  olmamışdır  (128,  s.149; 
129,  s.237).  Bəli,  1980-ci  ildə  çap  olunmuş  «Erm əni  xalqınm  ta- 
rixi»  əsərində  erm əni  alim ləri  özləri  qeyd  edir ki,  erm ənilər  Fə- 
ratın  yuxarı  axarm da  m əskunlaşm ışdılar  (149,  ss. 17-18).  Təsa- 
düfı deyil ki, erm əni alim lərinin bir qismi erm ənilərin köçm ə xalq 
olmalarmı əsla inkar etmir:  «Erm əni xalqınm  soykökü haradandır, 
o nə vaxt və necə  Ermənistanda  m əskunlaşm ış,  haradan və hansı 
yollarla  buraya  gəlmiş,  onun  dili  və  etnik  tərkibinə  kim  təsir 
göstərmişdir?  Bütün  bunlar  barəsində  bizim  dəqiq  m əlum atım ız 
yoxdur»  (2,  s . l l ) .
A kadem ik İ.Əliyev erkən orta ə sr tarixçiləri M oisey Xorenski 
və  M u sa   K a la n k atlıy a   istinad  edərək  göstərir ki,  bu  dövrdə  Al- 
baniyanm   Qarabağ  ərazisində  uti,  savdei,  qarqar  tayfaları  yaşa- 
m ışlar (7,  s.20).
Ə zəli  Azərbaycan  torpağm m   -   Qarabağm   «Böyük  Ermənis- 
tan»m  tərkib  hissəsi  olması barədə  uydurm a  fıkirləri  yazılı m ən- 
bələrdən  başqa,  həm   də  Fərat  vadisindən  tapılm ış  num izm atik 
m ateriallar da alt-üst edir.  Erm əni tədqiqatçıları özləri  də təsdiq- 
ləyirlər ki,  o  dövrün  erm əni  pullarm da  Erm ənistan  alleqorik  for- 
mada  Rom a  im peratorunun  ayaqları  altmdakı  kəniz  və  ya  ram  
edilmiş  öküz,  yaxud  aman  diləyən əsir erm əni  döyüşçüsü  şəklin- 
də təsvir edilir (2,  s.245).  Bu  da təsadüfı  deyil:  Rom a imperiyası- 
nın  tabeçiliyində  olan,  vaxtaşırı  gah  Atropaten,  gah  da  İberiya 
hökm darlarınm   idarə  etdiyi  Erm ənistan  heç  vaxt  güclü  dövlət 
olmamış  və  «dənizdən  dənizə»  olan  əraziləri  əhatə  etm əm işdir 
(89a,  7,  s.24).

Qarabağda  türkdilli əhalinin yaşam asını 
təsdiqləyən abidə
  -
 
Ağdamın  B oyəhm ədli kəndində 
ilk orta  əsrlərə  a id  daş  heykəl
H
B
İ
Tədqiqatçı  F.M əm m ədova  qeyd  edir  ki,  antik  m üəlliflərin 
əsərlərində  Qarabağ  «Orxistena»,  daha sonra isə  «Arsax» coğrafi 
adı  ilə bildirilirdi.  O ,  tarixi  faktlara əsaslanaraq sübut  edir ki,  er- 
məni  «ahm iəri»nin  bu  adları  özününküləşdirm ək,  erm əniləşdir- 
m ək  cəhdləri  usursuzdur  və  heç  bir  tarixi  həqiq ətə  əsaslanm ır 
(177,  s.42).
VIII  əsrin  əvvəllərinədək Albaniya  dövlətinin  tərkib  hissəsi 
olan  Qarabağ  sonralar  Ərəb  X ilafətinin  tərkibinə  qatılm ışdır. 
Qarabağm  düzən  ərazilərində  yaşayanlar  İslamı  qəbul  etmiş, 
lakin  dağ  ərazilərində  yaşayan  albanlar  öz  xristian  inanclarında 
qalmış  və  öz  hakim lərinə  -   M ehranilər  sülaləsindən  olan  kn- 
yazlara  tabe  idilər.  Ərəb  işğalından  sonra  əsasən  düzənlikdə 
yerləşən  ərazi  Uti,  Aran,  Arsax  v ə  Aqvan  adlandrrılmış,  «Qa- 
rabağ»  istilahı  isə  təxm inən  XII  əsrdən  işlənm əyə  başlam ışdır 
(48,  s.99).
Qarabağ ərazisi IX əsrin sonlarm dan Sacilər, X  əsrd ən Salari- 
lər,  X I-X II  əsrin  əvvəllərində  isə  Şəddadi  dövlətinin  tərkibinə 
daxil olmuşdur (229,  s.30-89).  Sözügedən  dövlətlərin xaraktercə 
Azərbaycan  dövlətləri  olması  və  erm ənilərə  heç bir aidiyyəti  ol- 
maması  dünya  tarixşünaslığında  çoxdan  qəbul  olunmuş  həqiqət- 
dir.
Ərəb  X ilafətinin  zəiflədiyi  dövrdə,  IX  əsrdə  M ehranilər 
sülaləsindən  olan  knyaz  Qriqori  Ham ama  Qarabağda  Alban  döv- 
lətinin bərpa olunmasım  bəyan etm iş,  ortun oğlu Saak-Seva da bu 
işi davam etdirm işdir. B eləliklə, regionun siyasi xəritəsində yeni- 
dən Albaniya dövləti  peyda olm uş  və bu  dəfə  onun  ərazisi  bütün 
Şimali  Azərbaycam   deyil,  Q arabağ  bölgəsini  ə h atə  etmişdir. 
(177,  s.43).
Çox  hissəsi  yüksək  yayla  olan  Qarabağın  iqlimi  m ülayim , 
suyu bol,  torpağı m əhsuldar olduğu üçün həm işə böyük dövlətlə- 
rin  hökm darlarınm   diqqətini  cəlb  etmişdir.  XI  əsrdə  Gürcüstan

Alban  memarlığının  incisi -  Q anzasar m onastm   (XIII əsr)
səfərindən  dönərkən  böyük  Səlcuq  sultanı  I  M əlikşah  burada 
qışlamışdı  (82,  s. 19).
M əlum dur  ki,  1136-cı  ildə  yaranmış  A zərbaycan  A tabəylər 
dövləti (Eldənizlər dövləti) bütün Azərbaycan torpaqlarım  öz tər- 
kibində  birləşdirm işdir  (15).  Alban  knyazlarınm   vassal  asılılığı 
ilə  kifayətlənən  A tabəylər  knyazlığm   m övcudluğuna  toxun- 
mamışlar.
X II-X III  əsrlərdə  Qarabağda  m övcud  olan  A lban  dövləti 
Xaçın  dövləti  kimi  tanımrdı.  D övlətin  ən   m əşh ur  hökm darı 
Mehrani  sülaləsindən olan H əsən Cəlal olmuşdur.  Qarabağı özü- 
nünküləşdirm ək  istəyən  erm ənilər  hazırda  A zərbaycan  xalqınm
bu  görkəm li  şəxsiyyətini  də  erm əniləşdirir,  onun  adını  H əsən 
Cəlalyan  kimi  göstərirlər.  Halbuki  belə  bir  ad  heç  bir  tarixi 
sənəddə  xatırlaımıır.  H əsən  Cəlalın  dövründə  inkişaf edən  alban 
Xaçm knyazlığı hətta monumental abidələr inşa etm ək iqtidarında 
olmuşdur  Onlardan  ən  m əşhuru  isə  Qanzasar  m onastırı  hesab 
olunur.  Ü zərində  «Albaniyanm  baş  kilsəsi»,  «alban  xalqı  üçün» 
olan yazılara baxmayaraq,  erm ənilər bu abidəni də erm əni kilsəsi 
kimi  qələm ə  verirlər  (177,  s.44).  XIII -XIV  əsrlərdə  də  Qaraba- 
ğın dağlıq hissəsinin xristian əhalisinin əksəriyyəti  h ə lə  də  alban 
dilində danışm aqda davam edirdi.
M əlum dur  ki,  ərəblərin  təzyiqi  altında  VIII  əsrd ə  alban  kil- 
səsi  ərəblərə  düşm ən  olan  Bizansın  etiqad  etdiyi  diofızit  m əz- 
həbindən üz döndərib  m onofızit m əzhəbini  qəbul  etmişdi.  Alban 
kilsəsi  m onofizit kilsəsinə  tabe  edilmişdi.  Ancaq  ehkam   üm umi- 
liyinə baxmayaraq, alban kilsəsi həm işə m üstəqilliyə can atmışdı. 
XI  X V   ə srlə rd ə   alban  patriarxları  erm əni  k atolikosu  ilə 
razılaşm adan  fəaliyyət  göstərirdilər.  1240-cı  ildən  Q anzasar  m ə- 
bədi yepiskoplarının nüfuzu qalxm ağa başlayır və Q anzasar alban 
kilsəsinin  m ərkəzi  olur,  alban  katolikosluğunu  Q anzasar  kata- 
likosluğu  adlandnm ağa  başlayırlar.  (165,  s.426).  Lakin  1836-cı 
ildə  ruspərəst  erm əni  katolikosluğunu  gücləndirm ək  m əqsədilə 
çar  hökum əti  m üstəqil  alban  katalikosluğunu  ləğv  edir.  Bu 
dövrdə, yəni XIX əsrin ə w ə llə rin ə  kimi Q arabağın köklü xristian 
əhalisi  özünün  alban  m ənliyini  qoruyur  və  erm ənilərdən  xeyli 
fərqlənirdi.  Çar Rusiyası A zərbaycanı işğal edib digər ölkələrdən 
yüz  m in lərlə  erm ənini  Azərbaycana,  o  cüm lədən  Q arabağa 
köçürdükdən  sonra  isə  D ağlıq  Qarabağın  erm əniləşdirilm əsi 
prosesi  sürətləndi.  1872—1873-cü  illərdə  Şuşa  qəzasım n  tarixinə 
m əqalə  h ə sr  etmiş  K .N ikitin yazırdı  ki,  türklər bu  ərazinin  yerli 
sakinləridir,  erm ənilər  isə buraya XVII  əsrin  sonundan  köçm əyə 
başlam ışlar (189).

Albanlardan  qalan yadigar -  Qarabağın X açın-D orbatlı 
kəndində m avzoley  (XIV əsr)
Artıq  qeyd  edildiyi  kimi,  XII  əsrdən  başlayaraq  m ənbələrdə 
geniş  şəkildə  «Qarabağ»  istilahından  istifadə  edilir.  Tədqiqatçılar 
Qarabağ toponimini peçeneq-kəngərlərin bir qolu olan Qarabay (Qa- 
rabağ)  tayfasmın  adı  ilə  bağlayırlar  (48,  ss.96-99).  Görkəmli  alim 
V.Piriyev  qeyd  edir  ki.  bu  terminə  Şimali  Qafqaz,  Türkmənistan, 
Özbəkistan,  Əfqanıstan  və  s.  ölkələrdə  rast  gəlmək  olar.  Üstəlik, 
Azərbaycanm bir neçə bölgəsində  Qarabağ adlı yer mövcud olmuş- 
dur.  Onlan  bir-birindən  fərqləndirmək  üçün  məlum  ada  coğrafi 
məkanm  adı  əlavə  edilirdi.  Tədqiqat  predmetimiz  olan  Qarabağ  bu 
dövrün mənbələrində «Arran Qarabağı» kimi göstərilirdi (206, s.58).
Qarabağın X o ta vən d  kəndində  alban kilsəsi

X III-X IV   əsrlərdə  Qarabağ  Aranın  «m ərkəzi»,  «qəlbi», 
«paytaxtı» hesab olunurdu.  Bu dövrdə Qarabağ cənubda Araz ça- 
yı,  cənub-qərbdə H əkəri  çayı,  şim al-qərbdə  Zəqəm çay,  şim al və 
şimal-şərqdə  K ür  çayı,  cənub-şərqdə  Güştasfi  ilə  hüdudlanan 
ərazini əhatə edirdi. XIII əsrin əvvəllərində burada yerləşən  Xa- 
çm  knyazlığı  monqolların  və  xarəzm şah  Cəlaləddinin  hücumla- 
rına  m əruz  qalmışdı.  Bununla  belə,  knyazlığm  başçısı  H əsən 
Cəlal onlarla ümumi  dil tapa bildi və  Qarabağ dağıntılardan xilas 
edildi. Lakin  1261-ci ildə monqollar H əsən Cəlalı qətlə yetirdilər, 
onun  oğlu  Cəlal  Atabəy  hakim iyyətə  gəlsə  də,  knyazlığı  uzun 
müddət  qoruyub  saxlamaq  mümkün  olmadı,  1287-ci  ildə  Xaçrn 
knyazlığı ləğv olundu (206,  s.60).  Göründüyü kimi, bu dövrdə də 
Qarabağm erm ənilərə  heç  bir aidiyyəti  olmamışdır.
X III-X IV  əsrlərdə Qarabağda əhalinin etnik m ənsubiyyətinə 
gəldikdə  isə,  akademik  Z.Bünyadovun  qeyd  etdiyi  kimi,  burada 
həm  monqol yürüşlərindən əvvəl,  h əm  də monqol yürüşlərindən 
sonra türkdilli əhali tam əksəriyyət təşkil etm işdir (16, ss.70-74). 
M onqol yürüşləri  zamanı Qarabağa yeni-yeni  türk tayfaları köçü- 
rülmüş  və  onlar  alban  m ənşəli  əhali  ilə  heç  bir  m ünaqişəyə 
girm ədən burada m əskunlaşm ışlar (206,  s.61).
Tarixi  m ənbələrin  m əlum atları  erməni  «alim ləri»nin  bütün 
uydurmalarmı əyani şəkildə təkzib etdiyinə görə üzdəniraq alim- 
lər  tarixi  m ənbələri  təh rif etm əkdən  və  ya bu  m ənbələrin  m əlu- 
matlarını  özlərinə  uyğun  formada şərh   etm əkdən  belə  çəkinm ir- 
lər.  XIII  əsrdə  G əncədə  yaşamış  alban  tarixçisi  K irakosun 
«Tarix»  adlı əsəri  1976-cı ildə rus dilində çap olunarkən «Erm ə- 
nistan tarixi» adını almışdır.  Halbuki m üəllif əsərdə erm əniləri və 
albanları  fərqləndirir və  albanlarm  Qarabağın  ən qədim   sakinləri 
olduğunu qeyd edir (42,  s.47;  125,  127,  155 və  s.).
XV 
əsrdə  Qarabağ  müvafıq  olaraq  Qaraqoyunlu  və  Ağqo- 
yunlu  Azərbaycan  dövlətlərinin  tərkib  hissəsi  olmuşdur  (235, 
s.l 14). XV əsrdə H əsən Cəlalın nəsli Cahan şah Qaraqoyunludan
«məlik» titulunu almışdır.  Sonralar bu nəsil 5 ailəyə bölünm üşdür 
ki,  onlarm  h ə r  birinin  nüm ayəndələri  özlərini  «m əlik»  adlandır- 
mışdır.  XVIII  əsrdə  Rusiya  imperatoruna  im zaladıqları  m əktub- 
larda isə onlar özlərini  «Alban Ə rşakilərinin varisləri» kim i tanıt- 
dırmışlar (177,  s.45).
Öz dövlətləri  olmayan və yalnız kilsələri  ətrafında cəm ləşən 
erm ənilər XV  əsrdə əriyib yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşm işdilər, 
çünki  Bizans  hökm darları  və  kilsəsi  erm əniləri  assim ilyasiyaya 
uğradırdı.  1441-ci  ildə  erm əni  katolikosluğunun  m ərkəzi  Aralıq 
dənizi sahillərində yerləşən K ilikiyadan əzəli A zərbaycan ərazisi 
-   Ü çkilsəyə  (Eçm iədzinə)  köçürüldü.  Bu  m ənada  erm əni  alimi

A.Papazyanın  qeydlərini  xatırlmaq  yerinə  düşər:  «Öz  dövlətçili- 
yini  çoxdan  bəri  itirmiş  erməni  xalqının  ictim ai-siyasi  tarixində 
erməni-qriqorian kilsəsi böyük rol  oynayırdı»  (175,  s.68).  Həmin 
bu  tarixdən  başlayaraq  erm ənilər  Qöyçə  gölü.  Z əngəzur  və 
Qarabağın  onlara  məxsusluğu  haqqm da  fərziyyələr  uydurmağa 
başladılar.  Bu məkrli  işdə  erməni  kilsəsinin təhrikedici missiyası 
danılmazdır  (177,  s.47).  Tədqiqatçı  İ.Petruşevski  də  bu  faktı  təs- 
diqləyərək qeyd edir ki,  Eçmiədzin kilsəsi m ü xtəlif üsullarla ətraf 
torpaqları əldə  etm əyə başlamışdı  (202,  s.234).
Qubadhnın  Cicimli kəndində m əqbərə
XVI 
əsrdə  Qarabağ  Azərbaycan  Səvəfi  dövlətinin  tərkibinə 
qatılmış  və  burada  hətta  ayrıca  bəylərbəyilik  -   Qarabağ  bəylər- 
bəyiliyinin əsası  qoyulmuşdur (233;  208,  s.132).  Qüdrətli  Səfəvi 
dövlətinin  mövcudluğu  şəraitində  erm ənilərin  h ə r  hansı  ərazi 
iddiasmdan sölıbət gedə bilm əzdi.  İnzibati m ərkəzi G əncə şəhəri 
olan Qarabağ bəylərbəyiliyi A raz və K ür çayları arasm da, qərbdə 
Samxet  dağları  və  Göyçə  gölünə  kimi  uzanan  geniş  bir  ərazini 
əKatə  edirdi.  Bəylərbəyiliyin  tərkibinə  B ərdə  şəhəri,  A qstabad 
(indiki  Ağstafa),  Bərgüşad,  Arazbar,  Cavanşir və  digər  m ahallar 
daxil  idi  (211,  s.88).  Qarabağ bəylərbəyisi  vəzifəsinə  adətən   Sə- 
fəvilərin hakim iyyətə gəlm əsinə köm ək etmiş qızılbaş tayfaların- 
dan  biri  -   Qacar  tayfasmdan  olan  Ziyadoğulları  nəslinin  nüm a- 
yəndələri  təyin  olunurdu.  İlk  Qarabağ  bəylərbəyi  isə  Şahverdi 
sultan Ziyadoğlu (1551-1568)  idi  (9,  s.27).
Qaraqoyunlu  v ə  Ağqoyunlulardan ya d ig a r -  qoç fiqu rları

XVII 
əsrdə Qarabağ ərazisi bütünlüklə Q arabağ bəylərbəylə- 
rinin tabeçiliyində  olmuş,  burada yaşayan  türk-m üsəlm an  əhalisi 
və m əliklərin idarə etdiyi alban-xristian əhalisi bəylərbəyinə tabe 
idi.  Əhalinin  tərkibində  də  dəyişikliklər  olmamışdı.  Hazırda 
erməni «alimləri» yazırlar ki,  guya XVII  əsrdə burada erm ənilər- 
dən  başqa  heç  kim  yaşam amışdır.  Halbuki  tarixi  m ən b ələr  açıq- 
aydm  şəkildə  burada  türk-m üsəlm an  əhalisinin  çoxluq  təşkil 
etməsini  göstərir.
X V I-X V II  əsrlər  Qarabağ  bəylərbəyilərinin  adları  bir  daha 
sübut  edir  ki,  sözügedən  ərazini  türkm ənşəli  m üsəlm an  Ziyad- 
oğulları nəsli  idarə  etmiş  və regionun idarə  olunm asm da erm əni-
Azərbaycanın  türk dövlətlərindən  daha bir ya d ig a r
  -
 
atfiqu rları
lərin iştirakı əsla olm am ışdır (O.Əfəndiyevin tədqiqatı  (184)  əsa- 
sında tərtib  edilmiş  aşağ ıd ak ı  siyahı  b u n u   bir d a h a   təsd iq   edir:
Şahverdi  sultan Ziyadoğlu
I
İbrahim  xan  Ziyadoğlu
I
Y u sif x ə lif Ziyadoğlu
I
Peykər sultan Ziyadoğlu
I
İmamqulu xan Ziyadoğlu 
M əhəm m əd xan Ziyadoğlu
I
Osmanlı hakim iyyəti
I
M əh əm m əd xan Ziyadoğlu
I
M ürşüdqulu xan Ziyadoğlu
I
M əhəm m ədqulu xan Ziyadoğlu
I
Davud xan
I
M əhəm m ədqulu xan Ziyadoğlu
I
M urtuzqulu xan Ziyadoğlu
Qarabağın  dağlıq  hissəsində  olan  xristian-alban  m əliklərinin 
h ə r  birinin  hakim iyyəti  XVII  yüzilliyin  əvvəllərinə  kimi  adətən 
bir kəndə yayılırdı.  Səfəvi şahı I Abbas m əlik rütbəsini (Türkiyə-

Qarabağıtı müsəlman  əhalisindən  qalmış ya d ig a r -  sin ə  daşı 
(K əlb əc ər rayonu)
yə  qarşı  m üharibədə  göstərilən  yardımın  m üqabilində)  ilk  dəfə 
olaraq  hakim   səviyyəsinə  qaldırdı.  Qarabağm   dağlıq  ərazisi  beş 
hissəyə  bölünüb,  h ə r  hissə  bir  m əlikin  idarəsinə  verildi.  M əlik 
öldükdən  sonra  vəzifə  oğluna  keçirdi.  M əlikin  digər  oğlanları 
«bəy»  adlanırdı (94,  ss.71-73).
Tarixi təh rif etm əyə adət etmiş erm əni «tədqiqatçıları» yazır- 
lar  ki,  guya  Qarabağın  m əlikləri  erməni  olduqlarına  görə  XVIII 
əsrin  əvvəllərində  Rusiya  çarlarımn  tərəfıni  saxlayır  v ə  Rusiya-
nın  regiondakı  siyasətini  dəstəkləyirdilər.  Lakin  tarixi  faktlar  və 
ilk  növbədə  o  dövrün  rus  rəsm i  sənədləri  bunu  təkzib  edir. 
G .M əm m ədovanın aşkar etdiyi  1724-cü ilə aid m əktublarda qeyd 
olunur  ki,  m əliklərdən  «Çiləbördlü  Sarkis  qızılbaşların,  Gülüs- 
tanlı  Esai  osmanlıların,  m əlik  Bağır  qızılbaşların  tərəfini  saxla- 
yırlar»  (175,  s.79).
XVIII  əsrin  20-ci  illərinin  ortalarında  Azərbaycanm   bir  çox 
yerləri  kirni  Q arabağ  b əy lərb əy in in   ərazisi  d ə  O sm anlı 
hakim iyyəti  altmda  idi.  Osmanlı  hakim iyyəti  dövründə  bu  ərazi 
«G əncə  əyaləti»  adlanırdı.  G əncə  əyalətinin  ərazisi  Qarabağ 
bəylərbəyinin ərazisindən xeyli kiçik idi.  M əsələ burasındadır ki, 
ə w ə llə r   bu  bəylərbəyiliyin  tərkibinə  daxil  olan  Qazax  1723-cü 
ildə  m üvəqqəti  olaraq  Tiflis  əyalətinə  birləşdirilm işdi.  Elə  bu 
səbəbdən  də  1724-cü  ildə  Qarabağ  bəylərbəyiliyinin  Lori  və 
P əm bək   m ahalları  ə lə   keçirilərk ən   onlar  İrəvan   ə y a lə tin ə  
birləşdirilm işdi  (61a,  ss. 111 —
 112).
XVIII  əsrin  əvvəllərində  Qarabağ  osm anlıların  nəzarətinə 
keçmiş  və  nəticədə  əhalinin  emik  tərkibində  m üəyyən  dəyişik- 
liklər olmuşdur.  1727-ci  ildə osm anlıların tərtib etdiyi hesabatlara 
n əzər  salsaq  görərik  ki,  Qarabağm  dağlıq  hissəsində  272  kənd- 
dən  112-sini  m üsəlm an  əhali  tərk  etimişdir.  O .Ə fəndiyevin  fik- 
rincə,  buna  səbəb  Osm anlı-Səfəvi  m üharibələri  olmuşdur;  üstə- 
lik, m ü əllif qeyd edir ki, osmanlıların yeritdiyi siyasət nəticəsində 
Qarabağı  əsasən   şiə  m üsəlm anlar  tərk  edir,  xristian  əhaliy ə  isə 
toxunulm urdu  (234,  s.84).  Bununla  belə,  regionda  yaşayan  türk- 
m üsəlm anlar yenə  də üstünlük təşkil edirdi.
Nadir şah  Əfşarm  hakim iyyətə  gəldiyi  dövrdə  əhalinin  etnik 
tərkibində  dəyişikliklər  olmasa  da,  siyasətdə  m üəyyən  dəyişik- 
liklər  baş  v erm işdir.  Ziyadoğulları  nəslindən  olan  Q arabağ 
bəylərbəyiləri  m üxtəlif  vasitələrlə  Nadir  şah  Əfşarın  m ərkəzi 
hakim iyyəti gücləndinnək cəhdlərinə qarşı çıxır, bunun əvəzində 
Nadir şah  Qarabağ  m əliklərini  onlara  qarşı  qaldırırdı.  Şahın  gös-

N adir şah  Əfşar,  məhz onun  ölümün 
dən sonra Azərbaycanda  müstəqil 
xanlıqlar yaranmağa  başladı 
(Azərbaycan  Tarix Muzeyinin 
kolleksiyasından )
m əyə  əsas  vermır.
M irzə  C am al  Q arabağ 
'canlığmm  sərhədini  göstərə- 
■ək yazır:  «Q ədim  tarix  kitab- 
larınm  yazdığm a  görə,  Qara- 
bağ 
v ilayətinin 
sərh əd i 
belədir:  cənub  tərəfd ən   Xu- 
d afərin  körpüsü nd ən  Sınıq 
körpüyə  qəd ər  Araz  çayıdır. 
İndi  (Sınıq  körpü)  Qazax, 
Şəm səddin  və  D əm irçi  Hə- 
sənli  camaatı  arasındadır  və  Rusiya  dövləti  m əm urları  onu  rus 
istilahilə  K rasnı  most,  yəni  Qızıl  körpü  adlandırırlar.  Şərq 
tərəfdən  K ür çayıdır ki,  Cavad  kəndində  Araz  çaym a  qovuşaraq 
X əzər dənizinə tökülür.  Şimal tərəfdən Qarabağm Yelizavetpolla 
(G əncə -  Z.H)  sərhədi  K ür çayma qədər -  Goran çayıdır və K ür 
çayı  çox yerdən  keçib  Araz  çayına çatır.  Q ərb  tərəfd ən   K üşbək, 
Salvartı  və  Ərikli  adlanan  uca  Q arabağ  dağlarıdır»  (55, 
ss. 107-108).
Tədqiqatçı G .M əm m ədova XIX əsr m üəllifı M irzə  Adıgözəl 
b əy ə istinad edərək yazır ki, Qarabağm xristian m əlikləri Qaraba- 
ğm azərbaycanlı əhalisi  ilə v əh d ət təşkil edir və  onlar da özlərini 
alban  sayırdılar.  Onların  Qarabağ bəylərbəyiləri,  som a  isə  Qara-
tərişi  ilə  m əliklər  bəylərbəy- 
lərə tabe  olmamalı,  bilavasitə 
Nadirin özünə m üraciət etmə- 
’i  idilər  (175,  s.79).  Belə  bir 
şəraitdə  m əlik lə r  m üəyyən 
imtiyazlar  əldə  etm iş  oldular, 
lakin  bu  imtiyazlar  onları  nə 
müstəqil hakim , nə də erm əni 
hakim ləri  kimi  qiym ətləndir-
bağ  xanları  ilə  mübarizəsi  etnik  fərqlilikdən  deyil,  separatçı  niy- 
yətlərdən  irəli  gəlirdi  (175,  s.73).  Lakin  o  dövrün  m ənbələrində 
də  Qarabağın  erm ənilərə  heç  bir  aidiyyəti  olmamasını  görm ək 
mümkündür.  Təsadüfi  deyil  ki,  XVIII  əsr  m üəllifi  Esai  H əsən 
Cəlal  öz  əsərində  Qarabağı  «Aqvan  ölkəsi»  adlandırır  (133, 
ss.34-36).  XIX  əsr  m üəllifi  M ir  M ehdi  Xəzani  isə  yazırdı  ki, 
«erm ənılərin  əcdadları  Qarabağ  torpağma  köçm ədirlər»  (226, 
s.14;  113).
Beləliklə,  sadalanmış  faktlar  sübut  edir  ki,  Q arabağ  xanlığı 
yaradılarkən  bölgə  əhalisinin  əksəriyyəti  türk-m üsəlm an  olmuş, 
dağlıq  ərazilərdə  m övcud  olan  m əlikliklərin  əhalisi  isə  özlərini 
albanm ənşəli  hesab  etm işlər.  Regionun  ən  qədim   dövrlərdən 
XVIII  əsrin  ortalarm adək  olan  siyasi  tarixinə  nəzər  saldıqda  isə 
burada  heç  vaxt  ennəni  dövlətinin  m övcud  olm am asınm   şahidi 
oluruq.
2. Qarabağ xanlığının müxtəsər siyasi tarixi
XVIII 
əsrin 20-ci  illərində  Səfəvi  dövlətinin ərazisinin xeyli 
hissəsi  əfqan  təcavüzünə  m əruz  qalmış,  bu  dövlətin  digər böyük 
bir hissəsi  isə  Osmanlı  imperiyası  və  Rusiyanm   işğalı  altm da  ol- 
muşdur. H əm in dövrdə m əşhur Azərbaycan sərkərdəsi N adir xan 
Əfşar  İranda  m ərkəzi  hakim iyyəti  ələ  keçirmiş,  əfqanları  və  os- 
m anlılan  geri  oturtmuşdu.  İran və A zərbaycanm  bir çox  əraziləri 
kimi  Qarabağ  bəylərbəyiliyi  də  yadellilərdən  azad  edilmişdi. 
1736-cı  il  martda  o,  K ü r  və  A raz  çaylarınm   qovuşduğu  yerdə  -  
Cavadda  özünü  şah  elan  etdi  (171,  s .117-125).  Ziyadoğlular  və 
bir  sıra başqa azərbaycanlı  tayfa  başçıları  şah  nəslindən olmayan 
Nadirin  şah  elan  edilm əsinə  etiraz  etdilər.  Buna  görə  də  şahlıq 
taxtına  oturan  Nadir  şah  Ziyadoğlularm   gücünü  zəiflətm ək  m əq- 
sədilə  Qazax  və  Borçalı  elatlarım   onların  tabeliyindən  çıxarıb 
K artli  çarınm tabeliyinə keçirtdi.  D aha sonra isə o,  Şirvan,  Qara-

bağ,  Təbriz,  Çuxursəd bəylərbəyiliklərini m ərkəzi  Təbriz  şəhəri 
olmaqla  Azərbaycan  vilayətinə  daxil  etdi  və  bu  vilayətin  idarəsini, 
yerli  Azərbaycan  feodal  hakimləri  üzərində  nəzarəti  artırmaq 
məqsədi ilə,  qardaşı  Ibrahim xana etibar etdi  (12,  ss.378- 379).
Nadir şah Qarabağda yaşayan və ona m üxalif m övqedə daya- 
nan Cavanşir,  Otuziki və  K əbirli tayfa birliklərini  cəzalandıraraq 
Xorasanm Sərəxs m ahalına köçürdü. Qarabağm  dağlıq hissəsində 
yaşayan  alban  m əliklərinə  əm r  etdi  ki,  Qarabağ  (G əncə)  bəylər- 
bəyinə deyil, onun özünə, yaxud A zərbaycanm  hakim i təyin etdi- 
yi qardaşı İbrahim xana tabe olsunlar  (55,  s.30;  12,  ss.378-379).
Otuziki tayfa birliyi  Qarabağm qədim  və  güclü tayfalarından 
olub  otuz  iki  oymaqda  yerləşdiyinə  görə  belə  adlamrdı,  H əm in 
tayfa  birləşm əsinin  tərkibində  cavanşirlərin  nüm ayəndələri  də 
vardı.  Tarixçilərin  fıkrincə,  cavanşirlər  H ülakü  xanm   dövründə 
Anadoluya,  Əmir  Teymurun  dönəm ində  isə  Q arabağa  köçürül- 
müş türk tayfalarıdır (82,  s. 19).
Cavanşirlərin yaşadıqları oymaqlardan biri də D izaq m ahalın- 
da  yerləşən  Sarıcalı  oymağı  idi.  R əvayətə  görə,  bu  oymağın  adı 
onun  əsasmı  qoyan  Sarıca  Əlinin  adı  ilə  bağlıdır.  Onun  varisi 
İbrahimxəlil ağa öz sərvətini artırmağa və m ülklərini xeyli geniş- 
ləndirm əyə nail olmuşdu.  İbrahim xəlil ağanm  böyük oğlu Fəzləli 
bəy  (Əhm əd  bəy  Cavanşir  onun  admı  B ehbudəli  kimi  göstərir 
(25, s.158) Nadir şahm  sarayında eşikağası vəzifəsinə təyin olun- 
muş,  lakin nə  səbəbəsə şahm  qəzəbinə düçar olaraq qətlə yetiril- 
mişdi (55,  s.3).
Fəzləli  bəyin  digər qardaşı  Pənahəli  bəy   onun  yerinə  eşika- 
ğası  vəzifəsinə  təyin  olunsa  da,  qardaşının  aqibətini  xatırlayaraq 
6  nəfər  qohumu  ilə  sarayı  tərk  edib  qaçdı  (26,  s. 158).  Nadirin 
göndərdiyi  dəstələr  onu  tuta  bilmədi.  P ənahəli  bəy  m üəyyən 
m üddət Zəngəzur yaylağmda,  Qara M urtuza bəyin yanında qaldı, 
sonra isə öz tərəfdarlarım  toplayaraq,  inzibati m ərkəzlərə -  Gən- 
cəyə, Naxçıvana,  Şəkiyə  və digər yerlərə basqm lar etdi.  O,  əha-
lini öz tərəfm ə çəkm ək üçün ələ  keçirdiyi qənim əti -  m al-qaranı, 
atlan  onlara  paylayırdı.  Ə hm əd  bəy  Cavanşir  bunu  belə  təsvir 
edir:  «...  P ənahəli  bəy onu m tm aq üçün g ələnlərlə, habelə Dağıs- 
tan  tərəfdən  olan  basqmlardan  ölkəni  qoruyanlarla  m übarizədəki 
m üvəffəqiyyətlərdən ruhlanaraq,  gələcəkdə  özü üçün daha əlve- 
rişli şərait yaranacağı təqdirdə  əhalinin rəğbətini  qazanm aq m əq- 
sədilə,  xalqa  zülm   edənlərə  qarşı  amansız  olmaqla,  adi  partizan 
dəstələri başçılarm a nisbətən daha çox insanpərvərlik göstərirdi» 
(26, s. 158). Bir m üddətdən sonra bu zaman təqribən on beş yaşma 
çatmış böyük oğlu İbrahim xəlil ağa da Qarabağa -  P ən ah əli bəyin 
yamna gəldi  (53,  III  c.).
1747-ci  il  iyunun  19-dan  20-yə  keçən  gecə  N adir  şah  öldü- 
rüldü.  İranda  m ərkəzi  hakim iyyət  iflic  vəziyyətinə  düşdü,  impe- 
riya ucqarlarm m  m üstəqilləşm əsi  üçün  şərait yarandı.  Bu  dövrdə 
A zərbaycanda  20-ə  yaxın  m üstəqil  və  yarım m üstəqil  xanlıqlar 
təşəkkül  tapdı.  B elə  bir  tarixi  şəraitdə  Pənahəli  b ə y   Qarabağ 
xanlığmın əsasm ı  qoydu.
P ənahəli  bəy  200-ə  qədər  süvari  ilə  birgə  Q arabağa  gəlib 
özünü  xan  elan  etdi.  O,  bu  hərəkətini  belə  bir rəv ay ətlə  əsaslan- 
dırdı  ki,  H ülakülər  sülaləsindən  olan  Arqun  xanm  nəslindəndir. 
Araz  çayının  sahilində  yerləşən  B əhm ənli  kəndi  yaxm lığında 
Alaqarğa oym ağm da yaşayan və əcdadı olan M əh əm m əd xan adlı 
birisi ceyran dərisindən hazırlanm ış perqam ent üzərində yazılmış 
qəbaləyə  əsasən,  K ürəkçay,  K ür,  Araz,  Əlincəçay  və  Göyçə 
gölü  arasm dakı  200  verstə  qəd ər  uzunluğu  və  bu  q ə d ə r  də  eni 
olan  bütün  Qarabağ  torpaqlarmı  satın  almış  və  uzun  m üddət  bu 
yerdən  m üstəqil  surətdə  istifadə  edərək  h ələ  öz  sağlığında  oram 
üç  oğlu  arasında  bölüşdürm üşdü  (26,  ss. 158-159).  P ənah əli  xan 
vaxtilə  Xorasana  köçürülmüş  Cavanşir  və  başqa  elat  tayfalarmın 
V ətənə  qayıtdıqlarım   eşidib  öz  ətrafındakılarla  birlikdə  Qarabağ 
ellərini qarşılam aq üçün İran sərhədinə kimi getdi.  K öçkünlər əv- 
vəlki yurdlarına dönüb m əskunlaşdılar.  M irzə Camal Qarabağinin

yazdığına 
görə, 
«ellərin 
cam aatı  var-yoxdan  çıxmış, 
soyulmuş,  əziyyət  çəkmiş  və 
yoxsul 
olduqlarına 
görə 
Pənahəli  xan  Şirvan.  Şəki, 
G əncə,  İrəvan  və  Qarabağm 
ə tra f ellərini  qarət  etdi  və  bu 
yolla  soydaşlarınm   m addi 
v əziy y ətin i 
bir 
q əd ər 
yaxşılaşdırdı»  (55,  III  c.).
Ə gər  A zərbaycan  xanlıq- 
larının  h ə r  biri  hansısa  bir 
şə h ə rin   ətrafın da  təşəkk ül 
tapm ışdısa,  Qarabağ  xanlığı 
ərazisində  m ərkəz,  təhlükə 
zamanı  isə  sığm acaq  rolunu 
oynaya  biləcək  əhəm iyyətli 
bir yaşayış m əntəqəsi yox  ıdi. 
Buna  görə  də  xanm  ilk  işi  etibarlı  bir  qala  inşa  etdirm ək  oldu.
1748-ci  ildə  Kəbirli  m ahalm da  Bayat  qalası  inşa  olundu  (53, 
s.34).  M irzə  Camal  Qarabaği  bunu  belə  şə rh   edir:  «H ələ 
Qarabağın X əm sə m ahalları ona tabe olm adığı halda (Pənah xan) 
ətraf  xanlarm  onun  üzərinə  hücum   edəcəkləri  təqdirdə  ailə  və 
qohumlarmm, qulluqçu və yaxın adamlarınm  və (el) böyüklərinin 
qorunması üçün münasib bir yerdə qala tikilm əsini lazım  bilmişdi. 
M əşvərətdən  sonra,  indi  K əbirli  m ahalı  içində  olan  Bayat 
qalasmın binası qoyuldu.  Qısa bir zamanda m öhkəm  hasar tikildi, 
xəndək  qazıldı,  bazar,  hamam  və  m əscid  inşa edildi.  Xan,  bütün 
ailəsinin,  qohum larınm   və  el  böyüklərinin  əhli-əyalm ı  oraya 
topladı.  Ətrafda olan  camaat, h ətta Pənah xanm  tərəqqisini,  onun 
rəftar və m əhəbbətini eşidən Təbriz və Ərdəbil vilayətlərinin bir
Qarabağ xanlığımn  banisi 
Pənahəli xan 
(müasir rəssamın  cəkdiyi portret)
çox əhalisi və sənətkarları belə öz ailələri  ilə birlikdə gəlib Bayat 
qalasında yerləşdilər»  (55,  ss.l 11-112).
O dövrün hərbi  istehkam inşası tələblərinə uyğun olaraq qala 
dərin  xəndək  və  bişmiş  kərpicdən  tikilmiş  divarlarla  ə h atə  olun-
muşdu.
Bayat qalasmın inşası Qarabağ m əliklərini və Qarabağı özünə 
tabe etm ək niyyətində olan şəkili Hacı Ç ələbi xanı narahat edirdi. 
Artıq qeyd  etdiyimiz kimi,  1736-cı  il  M uğan  qurultayından  sonra 
Nadir  şahın  Qarabağ bəylərbəyiliyinə  qarşı  gördüyü  cəza tədbir- 
lərindən biri  də  Qarabağm  beş  m əlikliyinə  (Xəm sə)  daxili  idarə- 
etm ədə  sərbəstlik verərək onların  Qarabağ bəylərbəyinin  tabeçi- 
liyindən çıxarıb Azərbaycan vilayəti hakim inə  tabe  etdirm əsi  idi. 
Bəzi  tarixi  qaynaqlara  görə,  m əliklərin  çoxu  Q arabağm   dağlıq 
hissəsinə  gəlm ə  idilər.  Dizaq  m əliki  Yegan  Loridən  qaçıb  gəl- 
miş,  N adir  şahın  hakim iyyəti  dövründə  m əlik  rütbəsi  almışdı. 
V ərəndə  m əliklərinin  əsli  G öyçədən  idi,  oradan  qaçaraq  gəl- 
mişlər;  Çiləbörd  m əliklərinin  əsli  M ağavizdən  idi.  N adir  şah 
Əfşarla  Osmanlı  sərkərdəsi  A bdulla  K öprülüzadə  arasm da  olan 
döyüşdə  şaha  m ühüm   xidm ət  göstərdiyinə  görə  şah  Çiləbörd 
nəliki A llahquluya bəy rütbəsi  vermişdi;  Talış  (Gülüstan) m əlik- 
lərinin  əsli  isə  Şirvandan  gəlm ə  idi.  Bir  m üddət  Talış  kəndində 
m əskun  olmuş  m əlik  Usub  G ülüstan  kəndini  zəbt  edib  ora  köç- 
müşdü  (53,  ss.36-37).
M əliklər  siyasi  m üstəqillik  xülyasına  düşm üşdülər  və  buna 
görə də Pənahəli xanın güclənib öz hakim iyyətini bütün Qarabağ 
ərazisinə  yaymasına  m üqavim ət  göstərirdilər.  Onlar  güclü  hərbi 
qüvvəyə m alik Hacı Ç ələbini P ənahəli xana qarşı çıxm ağa təhrik 
edə  bildilər.  Hacı  Çələbi  bir  neçə  başqa  feodal  hakim lə  birgə 
Qarabağ  xanlığına  basqın  etdi.  P ənahəli  xan  əvvəlcədən  bütün 
elatı Bayat qalasma toplamışdı (53, s.34).  O, hər iki-üç gündən bir 
atlı dəstə  ilə qaladan çıxaraq düşm ənə qəfıl  həm lələr edirdi.  Əh- 
m əd bəy Cavanşir h ətta Bayat qalası yanm da baş verm iş bir qanlı

döyüşdə  Pənahəli  xanın  Hacı  Çələbi  xanı  «tam am ilə  əzdi»yini 
yazır (26,  s.19). M irzə Camal Qarabaği isə yazır:  «Şirvan və  Şəki 
xanları heç bir iş görə bilm ədilər.  M ühasirə bir aydan artıq çəkdi. 
H ər  gün  qoşunlarınm  qırılmasım,  at  və  ulaqlarm ın  qarət  olun- 
masını  görən  xanlar  peşman  və  pərişan  halda  köçüb  getdilər  və 
h ər kəs  öz vilayətinə  qayıtdı.  Zəm anəsinin kamil  şəxsiyyətlərın 
dən  olan  Şəki  vilayətinin  hakim i  Hacı  Ç ələbi  qayıdan  zaman  bu 
sözləri  dedi:  «Pənahəli  xan  bir  xan  idi.  Biz  gəldik  onunla  dava 
elədik və bir iş də görə bilmədik.  İndi biz onu şah edib qayıdırıq» 
(42,  s.112).
1749—50-ci  illər arasında Pənahəli xan G əncəyə  hücum  edib 
şəhərin bir hissəsini  tutdu.  G əncəli  Şahverdi  xan  şəkili  Hacı Çə- 
ləbi  xanı və carlıları köm əyə çağırdı.  Lakin P ənahəli xan onlarla 
sövdələşib  geri  qayıtmalarma nail  oldu.  Çıxılm az vəziyyətdə  qa- 
lan  Şahverdi xan gürcü çarları I Teymuraz və II İrakliyə m üraciət 
etdi.  Qarabağ  xanınm  G əncəni  tutduqdan  sonra  gürcülərin  zəbt 
etdikləri  Qazax və  Borçalm ı tələb  edəcəyindən narahat  olan çar- 
lar Şahverdi xanın yardım m a gəldilər. V əziyyətin gərginləşdiyini 
görən  Pənahəli  xan  Şahverdi  xandan  450  tüm ən  bac  alıb  geri 
döndü  (28,  s.39).
Özündən  qat-qat  güclü  düşm ənlər  üzərində  qələb ə  çalması 
Pənahəli xanın şöhrətini və nüfuzunu artırdı. Bundan sonra Pəna- 
həli  xan  X əm sə  m əliklərinin  bölüşdürücülük  fəaliyyətinə  qarşı 
m übarizəyə başladı.  M əliklərdən  biri -  Şahnəzər öz  əm isi  Hüsü- 
nü  (Osip)  öldürüb  hakim iyyətə  keçdiyinə  görə  digər m əliklər ilə 
.ədavətdə idi.  Onlar Şahnəzəri m əlik kimi tanım aq istəm ədilər və 
birləşib  V ərəndəyə  basqın  etdilər,  lakin  Şahnəzərə  qalib  gələ 
bilm ədilər. Qış düşdüyü üçün m əliklər öz m ülklərinə çəkilib yaz- 
da  basqım  təkrar  etm ək  qərarına  gəldilər.  P ənah əli  xan  Şahnə- 
zərlə  əlaqə  yaratdı  (94,  s.76).  Şahnəzər xoşluqla  P ənah əli  xanm 
hakim iyyətini  qəbul  etdi  və  hətta  öz  qızı  H ürizadı  xanm   oğlu 
İbrahim xəlil ağaya verdi (55, s .l 12). Xaçın m əliyini aradan götür-
m ək üçün Pənahəli xan Xmdırıstan kəndxudası M irzəxanı çağırıb 
bildirdi  ki,  əg ə r o,  Xaçın  m əliki  Allahverdini  tutub  onlara  təhvil 
versə,  əvəzində  özü  m əlik  rütbəsi  ala  bilər.  M irzəxan  belə  də 
etdi.  beləliklə  Xaçm   məlikliyi  də  Qarabağ  xanm dan  asılı  vəziy- 
yətə  düşdü  (53,  s.35).  Digər m əlum atlara  görə  isə,  Xaçın m əliki 
Ulubab  Ballıca  oymağı  yanmda  qızğın  m üqavim ət  göstərdikdən 
sonra  oğlanları  ilə  birlikdə  qılıncdan  keçirildi.  Dizaq  m əliyi  Y e- 
qan  da  öz  oğulları  və  qohumları  ilə  birlikdə  kəskin  m üqavim ət 
göstərmiş,  lakin  onların  bir  hissəsi  qırılmış,  bir  hissəsi  isə  İslam 
dinini  qəbul  etmişdi.  Çiləbörd  məliyi  A llahqulu  P ənahəli  xanm  
təbəəliyini qəbul etdi (26, ss. 19-20).  Lakin bir m üddət sonra yeni 
Çiləbörd  m əliyi  H ətəm   Talışda  hakim iyyəti  ələ  keçirmiş  m əlik 
Usubla  ittifaqa  g irərək  Pənahəli  xana  qarşı  m übarizəyə  başladı. 
Son  nəticədə  onlar  m əğlubiyyətə  uğrayıb  G əncə  xanlığm a  qaç- 
dılar və  7  il  Şəm kir m ahalında yaşadılar.  Y alnız  Qarabağ  xanına 
itaət  göstərdiklərini  bildirdikdən  som a  onlara  geri  qayıtm aq 
icazəsi  verildi  (100,  ss.37-39).
Bayat  savaşı  göstərdi  ki,  xanlığa  daha  etibarlı  qala  lazımdır. 
Bayatm  strateji  m övqeyi zəif,  iqlimi  isti  olduğurıdan burada uzun 
m üddətə böyük hərbi qüvvə saxlam aq m üm kün deyildi.  Buna gö- 
rə  də  P ənahəli  xan  Təm əkütdə  «Şahbulaq»  adı  ilə  tanınan  qala 
inşa  etdirdi.  M irzə  Adıgözəl  bəyin  yazdığına  görə,  Şahbulaq  qa- 
lası  1165-ci  hicri  ilində  (20 noyabr  1751-ci  il -   7  noyabr  1752-ci 
ildə)  tikilm işdir.  Y eni  iqam ətgaha  köçən  P ən ahəli  xan  Bayat 
qalasınm  dağıdılm ası  barədə  göstəriş  verdi  (53,  ss.  6-37).  M ir 
M ehdi X əzani P ənahəli xanın 4 -5   il Bayat qalasında iqam ət etdi- 
yini  yazır.  O,  xan  iqam ətgahınm   köçürülm əsinin  səbəbini  izah 
edərək  yazır  ki,  Bayat  qalası  aranda  yerləşdiyinə  görə  yay  fəs- 
lində  elatlar o  ətrafda dayanmayıb yaylağa köçdüyündən «zərurət 
olanda  onlara  əl  yetişmir»di  (51,  s.  115).  A.Bakıxanov  yazır  ki, 
«Şahbulaq»  adlı  yerdə  vaxtilə  I  Şah  Abbas  qışlam ışdı  (100, 
s.364).

Xəm sə  m əlikləri  sakitləşdikcə  ətrafdakı  elatlarm  bir  hissəsi 
xoşluqla,  digər hissəsi  isə  zor gücünə xanın  hakim iyyətini  qəbul 
etdilər.  Bundan  sonra  Qarabağ xanı  öz  hakim iyyətini  ətrafa yay- 
mağa başladı.  0 , G əncə,  Qaradağ,  Ərdəbil və N axçıvan xanlarım 
öz təsiri altma aldı,  m ülklərini cənub-şərqə və  cənub-qərbə tə rə f 
genişləndirərək  Tatev,  Sisyan,  Qafan,  M ehri  m ahallarım   özünə 
tabe  etdi  (53,  ss.35--36).  M irzə  Adıgözəl  bəy  bu  barədə  belə 
yazır:  «Pənahəli xan M ehri,  Güney m ahallarm ı  Bərgüşada qədər 
Qaradağ  hakiminin  əlindən  alıb  özünə  tabe  etdi.  T atef və  Sisyan 
mahallarım  Naxçıvan  hakim indən,  Zəngəzur  və  Qapan  m ahal- 
larını  Təbriz  bəylərbəyindən,  Kolanıların  m əskəni  olub  Uşacıq 
kəndindən  Göyçə  sərhədinə  qədər uzanan  T ərtər çayı  sahilində- 
ki  yerləri  İrəvan  hakim indən  aldı.  G əncə  hakim lərinə  aid  və 
Xudafərin  körpüsündən  K ürək  çayına  qədər  olan  yerləri  də  öz
Şahbulaq  qalası
əlinə  keçirdi»  (53,  ss.35-36).  Salnaməçi  y azn  ki,  N axçıvan  elin- 
dən olub bir minbaşıya tabe olan K əngərli eli, Borçalıdakı Dəm ir- 
çihəsənlilərdən olub bir m inbaşıya tabe olan D əm irçihəsənəli eli, 
yenə  Borça'ıdan  olan  Cinni  tayfası  da  Qarabağa  gəlib  Pənahəli 
xanın  him ayəsinə  sığmmışdılar (53,  s.36).
M irzə  Camal  Qarabağ  xanlığının  sərhədlərini  belə  təsvir 
edir.  «Xanlığın  sərhədi  cənubda  X udafərin  körpüsündən  Arazın 
K ürə töküldüyü yerə kimi, qərbdə X udafərin körpüsündən şim ala 
tə rə f  K üşbək,  Salvartı  və  Ərikli  adlı  uca  Qarabağ  dağlarm dan 
keçərək  Sınıq körpüyə qədər uzanır. şərqdə Kürün A razla qovuş- 
duğu yerdən başlayıb üzüyuxarı  davam  ed ərək G əncə  xanlığı  ilə 
Jıəm sərhəd idi» (55, ss. 107-108). Rzaqulu bəy atası M irzə Cama- 
lm  m əlum atm ı  dəqiqləşdirərək  yazırdı:  «Qarabağın  m üəyyən 
edilmiş  sərhədi  cənub  tərəfdən  Araz  çayı  və  şimal  tərəfdən 
G əncə  sərhədində  olan  K ür  çayıdır.  Qarabağ  vilayətinin  eni  bu 
iki  çay  arasındakı  m əsafədən  ibarətdir.  X anlar  dövründə  ölçülüb 
hesablandığına  görə  26  mildir  (1  mil  7  verstdir).  Şərq  tərəfd ən 
Cavad kəndi və Qərb tərəfdən K üşbək,  Salvartı və Ərikli adlanan 
Qarabağ  dağlarıdır.  Qarabağ  vilayətinin  uzununu  təşkil  edən  bu 
dağların boyu  39  mildir»  (66,  s.206).
B eləliklə,  tarixi  m ənbələri  araşdıraraq  belə  nəticəyə  gəlm ək 
olar ki,  K içik Qafqazm cənub-şərq çıxıntısında yerləşən Qarabağ 
xanlığı Azərbaycan ərazisinin m ühüm  əhəm iyyətli hissəsini ə h a - 
tə  edirdi.  Xanlıq  şim al-qərbdə  K ürəkçay  və  Qaraçay  boyunca 
G əncə  xanlığı  ilə,  cənub-qərbdə  N axçıvan  xanlığı  ilə,  qərbdə 
İrəvan  xanlığı  ilə  həm sərhəd   idi.  Şim al-qərbdə  Qarabağ  xanlığı 
K ür  çayı  boyunca  Şəki  xanlığı  ilə,  daha  sonra  şərqdə  yenə  K ür 
çayı  boyunca  Şamaxı  xanlığı  ilə  h ə m sə rh əd   idi.  C ənubda  xanlıq 
Qaradağ xanlığı və qism ən T əbriz xanlığı ilə h əm sərh əd  idi (138, 
s.251).  Qarabağ  xanlığı  ləğv edildikdən  sonra onun yerində yara- 
dılan Qarabağ əyalətinin ərazisinin  13 m in kvadrat verst olduğunu

(138,  s.255)  nəzərə  alsaq  Qarabağ  xanlığm ın  ərazisinin  də 
təxminən bu qədər olduğunu söyləm ək olar.
Mir  Mehdi  Xəzani  Qarabağ  xanlığının  sərhədinin  cənubda 
Araz çayı ilə uzanaraq Xudafərin körpüsündən Cavad, Əlvənd və 
Zərdab kəndlərinin müqabilinə kimi  çatdığmı, şərqdən K ür çayı, 
şimaldan  Gəncə  xanlığı  və  Goran  çayı  ilə,  qərbdən  Qarabağ, 
Salvartı  və  Ərikli  dağları  ilə  hüdudlandığmı  yazırdı  (51,  s.99). 
Mirzə  Rəhim  Fənanm yazdığına  görə,  xanlığm   sərhədləri  cənub 
tərəfdən mis m ədənləri olan Qapan dağları boyunca şərqə -  Araz 
çayınadək uzanır,  oradan Araz boyunca şərqə doğru Araz ilə  K ür 
çaylarınm qovuşuğuna, «Qalaqayın» adlı qəsəb əy ə kimi uzanırdı. 
Oradan qərbə doğru Duzdağ yamacmda yerləşən Türyan çay adlı 
yerədək,. sonra  Gorandan  M urovdağın  ətəyindəki  M olla  Vələdli 
m ülkünədək,  oradan da Qara Çinar m ülklərini  əh atə  edib üzüyu- 
xarı  cənuba  tə rə f  dağm  qarlı-buzlu  yam aclarm a  qədər  davam 
edirdi  və  Araz çayına çatırdı (56,  s.250).
Şahbulaq  qalası 
(XIX əsrin  əvvəllərin də  rus  rəssamının  çəkdiyi şə k il)
A.A.Bakıxanov  yazır  ki,  Pənahəli  xan  Xudafərin  körpüsün- 
dən başlayaraq K ürək çayma və Bərgüşad m ahalma qəd ər yerləri