Zemfira haciyeva qarabağ xanliğI
nin hökm sürdüyünü göstərir. Xanlıqda feodalizmin son inkişaf
Yüklə 5,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
nin hökm sürdüyünü göstərir. Xanlıqda feodalizmin son inkişaf dövrünə xas olan torpaq mülkiyyəti formaları mövcud idi. Torpaq sahibliyi. Qarabağ xanlığmda torpaqlann çox hissəsi xanm mülkiyyətində idi. Xanın siyasi qüdrətinin maddi əsasını çox böyük torpaq mülkləri və suvarma sistemləri təşkil edirdi. Qarabağ xanmrn böyük əkin sahələri vardı. Bu torpaqların bir his- səsi xanlann qoşqu heyvanları və rəncbərlərin alətləriylə becəri- lirdi (142, s. 155). Xanın məlikarx sahəsi ona ildə 15 min pud taxıl verirdi. Xan mülklərinin bir hissəsini yaxm adamlarına və ona qulluq edən şəxslərə ömürlük istifadə üçün, yaxud irsi mülkiyyətə ver- mişdi. Bunun əvəzində onlar v ə onlarm xidmətçiləri lazım gəl- dikdə hərbi əməliyyatlara qatılmalı, sahibi olduğu ərazinin əhali- sini idarə etməli idilər. Torpaq sahibləri mülkiyyətlərində olan ərazilərdən toplanan vergi və mükəlləfiyyətlərin bir hissəsini öz- lərinə saxlayırdılar. Bilavasitə xana və onun ailə üzvlərinə məxsus olan torpaqlar «xassə torpaqlar» adlanırdı. Bundan başqa, xan divanınm sərəncammda olan torpaqlar mövcud idi ki, bu cür torpaq mülkiyyəti öz sahəsi etibarı ilə bütün başqa torpaq mülkiyyəti formalan arasmda üstün yer tuturdu. Əslində hər iki qeyd olunan torpaq mülkiyyəti forması arasmda sədd getdikcə aradan qalxmış, bütövlükdə hamısı xan torpaqlan hesab oluntırdu (202, s.87). Hindarx kəndində xanm 26 tut bağı və geniş çəltik tarlaları vardı. 1822-ci ildə bu bağlardan 7 tilani batman xalis ipək gəlir əldə edilmişdi (7 batman rəncbərlərə sərf etdikləri əm əyin müqa- bilində verilmişdi). Çəltik tarlalarmdan alınan məhsulun bir his- səsi rəncbərlərə verildikdən sonra 552 çuval çəltik əld ə edilmiş, bunun da 50 çuvalı toxum kimi rəncbərlərə paylanmışdı. Kənddə xanm 2 dəyirmanı (biri işlək, digəri nasaz) vardı. Dəyirman bir ildə xana 15 ruba buğda və 15 çuval arpa gəlir gətirmişdi. Kənd- də bütün ləvazimatı ilə birlikdə xana məxsus xış v ə 3 cüt öküz vardı. Bu xışların icarəyə verilməsindən bir ildə 50 ruba buğda, 32 çuval arpa, 55 çuval dan v ə 220 batman soğan gəlir götürül- müşdü. Hindarx kəndində xana məxsus bostanlar da becərilirdi və onlara quluq həmin kənddə yaşayan rəncbərlərin öhdəsində idi. Həmin bostanlardan hər il xan mətbəxinə 50 yük qovun və qarpız daxil olurdu (193, ss.209-222). Hindarx kəndində xan tarlalarının sahəsi böyük olduğu üçün kəndin rəncbərləri bütün sahələri təkbaşına becərmək iqtidannda deyildilər. Buna görə də başqa kəndlərin sakinləri ilin m üəyyən günlərində xan üçün işləm əli idilər. Beləliklə, Hüsülü oymağmın sakinləri ildə iki gün 2 xışla xan tarlalarmı şumlayırdılar. Toxumu da həmin kəndlilər səpirdilər. Məhsulu isə xristian kəndlərinin sakinləri 20 dərzdən 3-nü almaq şərti ilə becərirdilər (193, ss.209-222). Xanlıq ləğv olunan dövrdə xanm ailə üzvlərinə məxsus 130 kənd qeydə alınmışdı. Bu kəndlərdə 2.264 təsərrüfat (914-ü vergi ödəyən, 1350-si ödəməyən) vardı ki, bu da xanlıqda olan bütün təsərrüfatların (18.563) 12,20 %-ni təşkil edirdi (193, ss. 13—43). Uzun müddət İbrahimxəlil xanm vəziri olmuş Mirzə Camal yazırdı: «Yadımdadır, bir dəfə mərhum İbrahimxəlil xanm özünə məxsus olan cütlərini və kotanlarını hesaba salırdılar. Məlum oldu ki, xanm cüt və kotanı bütün Qarabağ əhalisinin cüt və ko- tanı qədərdir, hətta onlardan iki cüt artıqdır. Bu qədər taxıl, mal- qara qoşuna, saraya, hərəmxanaya, nökərlərə, əm ələlərə və qonaqlara sərf olunardı. Bunlardan əlavə xanın icarə, peşkəş, Qarabağ ixracatı və sikkəxanadan gəliri olurdu və ona Azərbay- can vilayətlərindən cinslə, pulla çoxlu peşkəş göndərirdilər» (UOa, ss. 49-50; 145). İbrahimxəlil xanm cüt və kotanlarmm sayı haqqmda Mirzə Camalm məlumatı şişirtmə görünsə də, əslində bu, gerçək rə- qəmdir. Yuxanda yalmz xanm ailə üzvlərinə 130 kənd v ə oyma- ğm məxsus olduğunu və həmin kənd və oymaqlarda 2.264 təsər- rüfatm qeydə almması göstərilib. Sözsüz ki, Mehdiqulu xanm qardaş və bacılanna məxsus bu kəndlərin hamısı İbrahim xanm dövründə tək ona məxsus idi. Bu rəqəmə xanlığm ləğvi dövründə bilavasitə Mehdiqulu xanm özünə məxsus 28 kəndi v ə onlarda yaşayan 546 təsərrüfatı (231-i vergiödəyən, 315-i ödəməyən) və xanlıq işğal olunduqdan sonra Qarabağm komendantı general Mədətovun zor və hiylə yolu ilə ə lə keçirdiyi xan mülkləri və təsərrüfatlarm - 12 kəndi v ə 1.245 təsərrüfatı (193, ss.256-272; 162, s.142) əlavə etsək, İbrahimxəlil xanm hakimiyyətinin axı- rma yaxm xanm mülkiyyətində ən azı 170 kənd və oymağm, yəni 4.055 təsərrüfatm olduğunu söyləyə bilərik ki, bu da xanlıqda olan təsərrüfatlarm 21,84 %-i təşkil edirdi. N əzərə alınmalıdır ki, 1805-ci ildə atası ruslar tərəfindən qətlə yetirildikdən sonra Meh- diqulu xan birinci dəfə İrana qaçdıqda onunla birlikdə yüzlərlə kənd və oymaq (minlərlə ailə) da Qarabağx tərk etmiş, sonralar onlar Hacı Ağalar bəy və başqa torpaq sahiblərinin səyi ilə geri dönmüşdülər, ancaq bu zaman artxq ə w ə lk i sahiblərinin deyil, onlan xaricdən dönməyə sövq etmiş şəxslərin mülkiyyətinə veril- mişdilər. Həm də İbrahimxəlil xandan sonra hakimiyyətə gəlmiş Mehdiqulu xan sözügedən mülklərin bir hissəsini müəyyən şəxslərə irsi mülk və iqta şəklində bəxşiş etmişdi. Bütün bunlan nəzərə alsaq, Mirzə Camalın təxminən doğru yazdığım təsdıq- ləm ək olar. M ülk. Bu cür torpaqları almaq, satmaq, bağışlamaq, vəsiyyət etmək, girov qoymaq olardı. Mülk sahibliyi dövlət qulluğunda de- yildi. Mülkün o qədər də geniş yayılmamış forması mülki-xalisə idi. Mülki-xalisə hökmdarm bağışladığı torpaqla yanaşı, əyalətdə torpaqlarm bəylərə bağışlanması və satılması yolu ilə yaranxrdı. Belə mülkləri olan bəylər digər mahallardan və digər xanlıqlar- dan kəndliləri m üxtəlif yollarla bu yerlərə cəlb edib onları həmin torpaqlarda məskunlaşdırırdılar. Bu yolla yaranmış kəndlər bəylərin xüsusi mülkiyyəti olur, onlar el arasmda «xalisə» adla- nırdı (159, s.2). Dəyirman v ə bağlar da mülki-xalisə ola bilərdi. Xalisə mülklərindən xəzinəyə vergi verilmirdi. Mülklərin müəy- yən hissəsi xalisə olmadıqda mülk sahibləri xəzinəyə vergi ver- məli idilər. Xanlıqda bir neçə kəndi, iri mülkləri olan mülkədarlar çox idi. Mülkədarlara məxsus olan kənd xana heç bir vergi vermir və m ükəlləfıyyət icra etmirdi, yalnız öz mülkədarlarma qulluq gös- tərirdi (193, s. 12). Mülkədarlar kəndliləri təhkimli vəziyyətinə salmağa çalışırdılar. «Qarabağ əyalətinin təsviri»ndə verilən məlumatdan göründüyü kimi, Vərəndə məliyinin sərəncammda 73 ailə vardı. Feodallar xəzinə mülkiyyətini irsi m ülkiyyətə çevirmək istəyirdilər ki, bütün izafi m əhsulu m ənim səsinlər. Tiyul. «Tiyul» sözü türk sözü olub, «kimsəyə verilmiş bir şey», «gəlir verən şey», «gəlir götürmək üçün bağışlanmış şey, yaxud sadəcə gəlir» mənası verir və irsi xarakter daşmıırdı. Əksər halda tiyul sahibi öldükdə xanm yeni fərmanı ilə onun mülkiyyət hüquqi. varisinə keçirdi. Tiyul mülkləri və onlarda məskunlaşan kəndlilər xan (xəzinə) mülkiyyəti sayılırdı, buna görə də tiyuldar xamn xəbəri və razılığı olmadan tiyulu sata, digərinə verə, bağış- laya bilməzdi. Tiyuldar öldükdə və tiyul onım oğluna keçdikdə xanm yeni fərmanı olmalı idi. Mehdiqulu xanm 1809-cu il tarixli təliqəsi ilə tiyuldara verilmiş tiyul yenidən təsdiq olunmuşdu və Mərhum İbrahimxəlil xan Əfəndilər kənd icmasını Rüstəm bəyə tiyul mülkiyyətinə vermişdi. İndi də Mehdiqulu xan Əfəndilər camaatmı Rüstəm b əyə bağışlayır (163). Xan torpağı bir sıra şərtlər əsasmda tiyul kimi verilə bilərdi. Çox halda kəndin, yaxud elin sakinləri iki h issəyə bölünür, bir hissəsi xanm xeyrinə, digər hissəsi isə tiyuldarm xeyrinə vergi və m ükəlləfiyyət ödəyirdilər. Dəm irçihəsənəli mahalmxn Təklə oy- mağmm 65 ailədən ibarət hissəsi xan xəzinəsinə ildə 14 ruba buğda, 23 əşrəfi otaq xərci, 47 yük odun, 3 tilani batman yağ, 8 qoyun, 2 çetvert buğda, 8 çuval arpa, öküz əvəzinə 60 xan manatı, 3 batman quzu yunu, qnxxana xərci və çaparxana mükəlləfıyyəti yerinə yetirmək üçün iki atlı verməli idi. Bunlardan əlavə, xəzinə torpağmda taxıl səpinlərinə görə hər təsərrüfatdan 1,5 ruba buğda v ə 1,5 çuval buğda «bəhrə» almırdı. Elatlardan xan nökərlərinin xeyrinə < fisindən 50 qəpik, salyananın hər çetvertindən 50 qəpik qullüği, 50 qəpik taqvilani, hər odun yükündən 25 qəpik qulluği, qırxxana xərci üçün toplanan hər çetvert buğda və çuvaldan 50 qəpik qulluği və 50 qəpik taqvilani, hər batman yağdan 50 qəpik qulluği və 50 qəpik taqvilani, hər qulluği üçün verilən qoyundan 50 qə- pik, öküz əvəzinə verilən pulun hər tümənindən 50 qəpik qulluği alımrdı. Kənd əhalisinin digər hissəsi (vergilərdən azad olunmuş çavuşlar, mollalar, maaflar, tiyuldann qohumlan və s. istisna ol- maqla) 27 ailə isə rəncbər hüququnda tiyuldarm xeyrinə vergilər ödəm əli və mükəlləfıyyətlər yerinə yetirməli idilər (192, s.98). Dem əli, bu halda xan (oymağm 45 ailəsi isə Əlimərdan bəyin və oğlanlarmın 4 ailəsi, qohumlarmm 4 ailəsi, Əlimərdan bəy v ə qo- humlara məxsus 17 rəncbər və qulluqçu ailəsindən, habelə 7 ye- tim və dul qadmdan, 1 molla, bir yoxsul maafdan ibarət idi) və tiyuldarlar kəndlinin izafi əməyinin məhsulunu deyil, istismar obyektlərini - ailələri bölüşdürürdü. İkinci tiyul forması zamanı tiyuldara və hətta qulluq adam- larına, tiyuldara təhkim olunmuş kəndlilərdən əlavə xan kənd- lilərinin izafı əməyinin məhsulunu birgə m ənim səm ək hüququ verirdi. Pimaut kəndində 66 ailə yaşayırdı. Onlardan 29-u xan xeyrinə aşağıdakı vergiləri ödəm əli və m ükəlləfiyyətləri yerinə yetirməli idilər: məhsulun 1/5 hissəsini m alcəhət kimi, 9 ruba buğda salyana kimi, 5 ruba buğda otaq xərci kimi verməli, 15 yük odun, 35 xan manatı poçt m ükəlləfiyyəti yerinə yetirməli, darğa- hq, mirzəyana, qulluği, taqvilani və s. ödəm əli idilər. Bu kəndli- lərdən Hacı Ağalar bəyin xeyrinə 350 xan manatı pul, 1 öküz, onun mehtəri üçün bir kaftan, 1 xalça, 20 xan manatı bayramlıq, 20 batman duz, hər taydan 10 xan manatı alınırdı. Pimaut sakin- ləri Axlatiyan kəndi sakinləri ilə birlikdə 2 gün ərzində 7 xışla Hacı Ağalar bəyin torpaqlarını şumlamalı v ə 2 gün ərzində m əh- sulu toplamalı idilər. Hacı Ağalar bəyin təsərrüfatma rəncbərlər də təhkim olunmuşdu (193, s.87). Tatev mahalımn Xınzirək kəndinin sakinləri xan xəzinəsinə 500 ruba buğda v ə 200 çuval arpa, 500 x.m. və 50 ruba buğda kə- ləntərlik, 100 ruba buğda, 80 çervon otaq xərci, 1000 xan manatı baş xərci, 200 yük odun, 200 xan manatı şora pulu, 100 xan manatı bayramlıq, mal əvəzinə 50-80 xan manatı v ə 8 ruba buğda mirzəyana, 70 xan manatı və 7 ruba buğda şərbətçi pulu, 350 xan manatı çuval pulu (taqvilani əvəzinə) v ə qulluği, 100 batman duz, 3 kilim, 3 cüt kisə, 1 batman yun iplik, 3 kafitan ödəyirdilər. M əh- sul və pul rentası ödəməklə yanaşı, kənd 20 xışla 2 gün Məlik Hüseynəlinin tarlasını şumlamalı, səpməli və məhsulu toplamalı, xan ilxısı üçün 4 nəfər gözətçi verməli, m alcəhəti yerinə çatdır- malı, hər toya görə 5-10 xan manatı verməli idilər. Bunlarla ya- naşı, kəndlilər tiyuldarın atları üçün 30 çuval arpa verməli, Hacı Ağalar bəyin Qubadlı kəndində tiyuldara məxsus torpağı bir ay ərzində 6 xışla şumlanmalı, kovxaya 10 çervon və 10 çetvert buğ- da verməli idilər. Tiyuldar və kovxa xanm onlann təsəmifatına təhkim etdikləri kəndlilərin əməyindən istifadə edirdilər (193, ss.99-105). Xanlıq dövründə tiyulların mülklərə çevrilməsi meyli vardı. Tiyul forması ilə yanaşı, müqaitə sistemi də geniş yayılmışdı. Feodallar və xidmət adamları - yüzbaşılar, şəxsi bəylər v ə ayrı- ayrı maaflar müəyyən yerlərdə vergi və mükəlləfiyyətləri topla- maq və toplanmış pulun, məhsulun müəyyən hissəsini özlərinə saxlamaq hüququ alırdılar. Feodaldan asılı kəndlinin öz şəxsi əm əyinə əsaslanan təsərrüfatı v ə qismən öz şəxsi torpağı vardı. Həyətyam sahə, bağ- lar, üzümlüklər, meşə və kolları təmizlədikdən sonra yararlı hala salmmış əkin sahəsi belə torpaqlardan idi. Kəndli bu torpaqlardan istədiyi kimi istifadə (onu satmaq, vəsiyyət etmək və s.) etmək hüququna malik idi. V əqf. Xanlıqda dini m üəssisələrə məxsus v əq f mülkiyyəti də mövcud idi. «Vəqf» sözü öz əmlakını Allah yolunda ruhani idarələrinə və ya ruhaninin özünə həsr etmək barədə müqavilə deməkdir. Bu müqaviləyə əsasən, mülkiyyət sahibi öz mülkün- dən istifadə etmək hüququnu idarə, yaxud şəxsin xeyrinə itirirdi. Həmin idarə və şəxsiyyət isə onlara verilmiş əmlakın gəlirindən m üəyyən olunmuş xərclər üçün istifadə etm əli idi. İslam hüququna görə, vəq f hər hansı bir idarənin, yaxud cəmiyyətin, hətta bir şəxsin xeyrinə mənqul və qeyri-mənqul əmlakın gəlirin- dən istifadə etmək hüququnu verir, lakin onun şəxsi mülkiyyəti olmur, v əq f - Allahın mülkiyyətidir (157, s.50). Bu mülkiyyət forması əsasən bağışlanmalar yolu ilə təşəkkül tapırdı. Bu torpaq- lardan əldə edilən bütün izafi məhsul ruhanilərin sərəncamma keçirdi. Nəinki torpaq, habelə daş karxanaları, bağlar, dəyir- manlar v ə digər təsərrüfat obyektləri də v ə q f mülkiyyəti ola bilirdi. V əq f mülkiyyətinə əsasən qeyri-mənqul mülkiyyət, tikililər, torpaq sahələri qəbul olunurdu. Nadir şahm hakimiyyəti dövründə şiə ruhanilərinin m övqelə- rini zəiflətm ək m əqsədilə Azərbaycandakı bir çox v əq f mülkləri müsadirə olunaraq xəzinənin sərəncamına verilmişdi (120, ss.15-16). Yalnız xanlıqlar dövründə v ə q f mülkiyyəti ə w ə lk i əhəm iyyətini bərpa etmişdi. 1768-ci ildə Şuşada tikilmiş Gövhər ağa məscidinin vəqfinə Cavanşir mahalmda Qaraçuxa, Maqsudlu, Qubadlı mahalmda Eloğlu kəndləri daxil edilmişdi. Bu vəqfə Darğalı kəndində olan M əhəmm əd Qulu Taib adlı birisinin mülkündən başqa bütöv kənd, Şıxlı kəndində isə üzüm və m eyvə bağlan daxil idi (35, ss.42-43). Xristian kilsələrinin də vəqfləri var idi. Mehdiqulu xan Qan- zasar (Alban) monastınna 5 kənd bağışlamışdı (AİO, Bakı bəy komissiyası Fondu, iş 2, v.243). Qanzasar monastırmın mülkiyyətində 37 evdən ibarət Vəng kəndi, üzüm bağı, 2 dəyirman, dəyirman daşlarmm hazırlandığı daş karxanası vardı. Monastır xana yalnız novruz bayrammda bay- ramlıq verirdi. Vərəndə məlikliyində yerləşən Müqəddəs Ayra- pet monastırmın, Dizaq məlikliyində yerləşən Tatev monastırmm və Müqəddəs Boqoroditsa monastırınm mülkiyyətində 23 həyət- dən ibarət Küçüvaşit kəndi, Tatev kəndində 4 həyət, Küçüvaşit, Tatev, Tanzatan kəndlərində 390 çetvert əkin yeri, 1 un dəyirma- nı, 1 yağ emalı zavodu və 1 üzümlük vardı. Tatev monastırı bun- dan əlavə Şenqer, Xot və Xalidzur kəndlərindən malcəhətin yarı- sını, buğda, arpa və üzüm məhsulunun İ/IÖ hissəsini alırdı. Bir sıra imtiyazlara malik vəqfiər vergi ödəməkdən azad idilər. Şuşadakı Gövhər ağa məscidi buna əyani misaldır (35., ss.34-39). İcma. Kend icmalannın ixtiyahnda olan icma torpaqlan da mövcud idi (130, s.257). Bu torpaqlar icma torpaq mülkiyyətini təşkil edirdi. Göllər, meşələr, çəmənlər, otlaqlar, boş sahələr, mal suvarılan yerlər, qəbiristanlıq, icma mülkiyyətinə daxil idi. İcma üzvü balıq tutmaqla, ovla və s. ilə məşğul ola bilərdi. Qeyri-iqtisadi məcburiyyət üzündən kəndlinin bütün izafı məhsulu feodallarm xeyrinə gedirdi. Xırda kəndli mülkiyyətinin vəziyyəti ziddiyyətli idi. Burada dövlət mülkiyyəti ilə xüsusi mülkiyyət çulğalaşırdı. N əsilbənəsil torpaqda yaşayan kəndli bu torpağı özününkü hesab edir, xan isə müsəlman hüququnu əsas götürərək kəndi, eli v ə mahalları əha- lisi ilə birlikdə dünyəvi v ə dini feodallara irsi (mülk) və ömürlük (tiyul) mülkiyyətə verirdi. T orpaqdan istifadə. Xana, bəylərə, mülkədarlara və tiyul- darlara məxsus torpaqlar müəyyən şərtlərlə kəndlilərin istifadə- sində idi. Toıpaqlar vaxtaşırı (dörd ildən bir) icma üzvləri ara- smda bölünürdü. İcmanın istifadəsində olan torpaqlar icmanm qərarı ilə istəni- lən vaxt bölüşdürülə bilərdi. Adətən bölgü 3-6 ildən bı'r keçirilir, aifosmin say təıkibı artmış kəndlilərin pay torpağı artmlır, yaxud say tərkibi azalmış ailələrin torpağı azaldılırdı. Bölgü ağsaqqal tərəfindən aparılırdı. Torpaq paymı ya ailənin kişi üzvlərinin sayma, ya da hər bir ailənin iqtisadi gücünə və tələbatma uyğun verirdilər. Bəzi yerlərdə bölgü heç keçirilmirdi. Tamamılə yoxa çıxmış ailələrin torpağı və təsərrüfatmdan icmanm qərarına uyğun istifadə olunurdu (130, s.257). Qarabağ xanlığmda torpaq sahəsini ölçmək üçün m üxtəlif ölçü vasitələrindən istifadə edirdilər. Kəndlərin çoxunda əkin sa- həsi «çuval» adlanan ölçü vahidi ilə ölçülürdü. 1 çuvala 7 pud buğda, 1 çuval yer isə 7 pud buğdanm səpildiyi sahə sayılırdı. Bu sahə hər yerdə eyni deyildi, çünki əkin sahəsi torpağın keyfıyyə- tindən və iqlim şərtlərindən asılı olurdu. Dəm yə torpağa daha az toxum səpilirdi. Dağətəyi zonada eyni sahəyə dağ zonasında olduğuna nisbətən daha az toxum səpilirdi. Dağ zonada 1 çuvalın böyüklüyü 2.500 kvadrat sajen, dağətəyi zonada və ovalığa yaxm kəndlərdə çuvalın sahəsi 2300-2450 kv. sajen, aran yerlərdə, su- vanlan torpaqlarda isə 2.200 kv. sajen olurdu. B eləliklə, «çuval» yeri bir desyatindən bir qədər az idi (130, sş.238-239). Həkəri dərəsində əkin sahəsini ölçm ək üçün daha xırda ölçü vahidləri: «kəvuz» və «kilə» mövcud idi. Bir kəvuzda 9 kilo vardı, bir kəvuz 1 pud 30 funt buğdaya, v ə ya I pud 20 funt çəltik, yaxud arpaya bərabər idi. 1 desyatin torpağa 4 kəvuz buğda, 5 kə- vuz çəltik, yaxud arpa səpilirdi. I kəvuz buğda 7 puda bərabərdir, demək I kəvuz təqribən 1/4 çuvala, yaxud desyatinə bərabər idi. Aran kəndlərində əkin sahəsinin bir,.yaxud iki cüt öküzlə bir gün ərzində şumlanması qaydası ilə ölçülməsi də mövcud idi. Bu sahə təqribən 1/3- 2/3 desyatin arasmda olurdu (130, ss.224-225). Xristian kəndlərində əkin sahəsini iplə ölçürdülər. İpin uzun- luğu qarışla m üəyyən edilirdi. Kəndlər üzrə qarışın uzunluğu və qanşlarm sayı m üxtəlif idi. Bəzisində 12 qarış, digərində 20 qa- rış, 24, hətta 30 qarış əsas götürülmüşdü (180, s.239). Otlaqlar «qara», yaxud «qılça» prinsipi əsasmda bölünürdü. İki baş qaramalı və 40 baş qoyunu, yaxud bir baş qaramalı, 80 baş qoyunu olan ailəyə uzunu 75 «ip» və eni iki ip sahə ayrılırdı. Bir «ip»in uzunluğu 2 sajenə bərabər idi. 18-150 kvadrat sajen sahə üçün göstərilən qədər mal-qarası olan hər ailə ildə 10 manata qə- dər «qara» adlı vergi verir və müxtəlif m ükəlləfiyyətlər daşıyırdı- lar. B əzi icmalarda isə ödəmə vahidi «qılça» (At ayağı) adı daşı- yırdı (132, s.10). Əkin yerlərinin xış v ə kotana görə bölünməsi sistemi mövcud idi. Ailələr üzrə bölgü sistemi daha geniş yayıl- mışdı. Su sahibliyi və sudan istifadə. Şərqdə həm işə kənd təsərrü- fatrnda suvarma çox böyük əhəm iyyətə malik olmuşdur. Arxlar, kəhrizlər, quyular xüsusi şəxslərin, yaxud kənd icmalarmın tor- paqlarmda olduğundan onlarm mülkiyyəti hesab olunurdu. Xanlıq dövründə Qarabağda fəaliyyətdə olan kanalların əksəriyyəti ayrı- ayn feodallann ixtiyarmda idi. Sahibsiz torpaqda qazılmış quyular |