Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

DAOSİZM
Görkəmli  amerika  tədqiqatçısı  Eva  Bonq  hesab  edir  ki.  eramızm  II 
əsrindo  Çjan  D aolin  tərəfmdən  Daosizm  dini  təriqətə  çevrildi.  İlk  dövrdə beş 
ədəd  düyü  qurban  etməklə  Çjan  Daolinin  ətrafında  töplananlar  onu  'T ayşan- 
Lao  -  rsyu n'’  (Laonun  qiidrətli  hakimi)  adlandırdılar.  Tədqiqatçılar  hesab 
edirlər  ki,  Daosizm  kiçik  bir  məntəqənin  dini  olaraq  qalırdı,  əgər  Çjan 
D aolinin  nəvəsi  Çjan  Lu  onu  Çinin  digər  oyalətlərino 
y a y m a s a v d ı .  
Dini 
baxışlarm   yayılması  və  təbliği  üçün  isə  onun  yazıya  köçürülm iiş  doktrinası 
olmalı  idi.  Daosizmin  ilk  müqəddəs  kitabı  “Tay  hin  tczin"  (böyiik  tarazlıq 
qanunu)  əsəridir.  Hesab  edilir ki,  bu  kitab  ilahi  kitabdır  və  daonun  himayədan
48
M Ə n f l \ i v v : v r i
ilahi  qüvvə  tərəfindən  oöndərilib.  Bu  t i h k t ,   -ı  •• 
•
başlanğıeı”  qeyd  olunur.  Sonrakı  dövrlərdə  \f i - i   - w - ■
 
''k t *h,n£ ıcın
dövriində,  bizim  eranın  220-265-,'i  ill 
'  '  Us^ llrı(,  "iın  V
l
'
v
  hakinıivyoti
kıtabları  da yaranmağa  və yayılrnağa  başlandı 
dos,/m ,n  Vox  sa>da  yeni
;
:
r
m
ä
ä
49

T flR K  
XALQLARININ 
K İT A B   V Ə  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
K İT A B V Ə  K İT A B X A N A  M Ə D Ə N İY Y Ə IİN D O
TÜRK XALQLARININ DASTAN VƏ  ƏSATİRLƏRİ
P e v ^ m b ə rin   bir  hədisi  şərifındə  deyilir:  “Qostəntəniyyə  əlbəttə  bir  gün 
foth  olunacaqdır.  Onu  fəth  edən  əsgər nə  gözəl  əsgər,  onu  fəth  edən  sorkərdo 
nə  gözəl  sərkərdədif’.  Tiirk  xalqı  gözəl  əsgər  və  sərkəıdələrı  ı  ə  yanaşı  eləcə 
də  dünyanın  mədəni  tarixini  yaradanlardır.  Bu  xalqın  ən  qodım  yazıian 
müqəddəs  yazılar,  ən  qədim  kitabxanalan  insanlann  mıllı  -  tarıxı  yaddaşı
° lmU  Y azım n  yaranması,  tətbiqi  və  təkamülünün  son  5000  ıldə  keçdiyi  tarixi
vol  əsas verir ki, onu aşağıdakı kimi təsnifloşdirək.
1.  Antik  yazmm  təkamülü  və  formalaşan  qrafik  strukturuna  əsaslanan
əlifbalar. 
.
2.  M illi  və  dini  qrupların  özlərini  təcrid  etmək  moqsədılə  tortıb  etdıklərı
müstəqil əlifbalar.
3.  Böyük  əraziləri və xalqları əhatə edə  biləcək  unıversal  əlıibalaı.
4.  Kriptoqrafik məqsədli tərtib olunan əlifbalar.
Türk  xalqlan ən qədim  dövrlərdən  başlayaraq  bu olilba  sistemlormitı har 
dörd  istiqamətində  özünü smamış,  insan  cəm iyyətinin  kamil  olilba axtanşmda
mürokkob  tarixi  təcrübəni yaşamışdı.
Q eyd  etdiyimiz  kimi  ilk  kitabxanalarımız  xalqm  m ılh 
tarıxı  yaddaşı 
olmuşdur.  İslamaqədər  mədəniyyətimizin  böyük  bir  hıssəsı  nıəhz  bu
kitabxananm  vasitəsilə qorunub saxlamlmışdır.
Görkəmli  alim   Nizami  Cəfərov  qədim  türk  ədəbi  yaradıcıhgm ı  epos, 
poetik  və  nəsr  yaradıcıhğına  bölür.  İlk  yazılı  abidolər  olaraq  Göytürk  nəsrı, 
Tonikik  kitabəsi,  Gültiqin  kitabəsi,  Bilgə  Xaqan  kitabəsi,  T ürk  Manıçı  nəsn, 
Xuastuanift,  Türk  buddist  nəsri,  Altun  Yaruk  yazılarını  göstərır.  Tədqıqatçı 
geniş  mövzu,  əhatəsi  olan  poetik  irslə  vanaşı  İslama  qədər  qədim  turk 
dastanlarmdan aşağıdakıları göstərir.
1.  Dünyanın yaranması haqqmda
2.  Türklərin törəyişi haqqmda (Boz qurd  dastam)
3.  Oğuz K ağan dastam
4.  Siyenpi  dastam
5.  Alp  Ər Tonqa dastanı
6.  Şu dastanı
7.  Ərgonokon dastanı
8.  Koç dastam
Böyük  coğrafi  arealda  yaşayan  tiirk  xalqlarınm  bu  güno  qədər  dünya 
kitabxanalarında qorunub  saxlamlmış yazılı  və şıfahi  elmi  -  ədəbı  irsi  rnüxw' 
alim lərin  tədqiqatm da öz  geniş  əksıııi  tapır.  Türk  xalqlarm m   ü m u m i y y ^ ’  u
50
T İ|R K   X A L Q L A R IN IN   KİTAB  VƏ  KİTAHXANA 
M Ə D Ə N İ Y Y Ə T İ
arealda  xususılo  gcmş  yayılmış  folklor  niimunolori  olmuşdıır  ki.  bövük  larixi 
dovrdə  hu  etnosıın  ö/.iinü  il'adə  lönnası  kinıi  tə/aluir edir.
lurk  xalqlanııın  qədinı  daslaıılarından  biri  də  -Dodo  Ooruud" 
dastanıdır. 
' 
1
Rəvayətə  görə  ofsanovi  Oğuz  xanın  6  oğlu  olnıuş  və  onlar  (Jünoş.  ,W.
U / ’  ( , ° y -   Dağ.  Dənız  adlanmı.şlar.  Onlarııı  da  Iıor  birinin  4   oglu  olnnısdur. 
Ogu/. xanın  2 4   nəvosi  ilə  do O ğu/ tayfalarının  sayı  miioyyonloşir
K.Inostransev  qeyd  edir  ki,  XV  osrin  II  yarısında  Osmanlı  leodallan 
nrasında  oguznamolər  çox  yayılmışdır  və  11  Bayazidin  iki  oğhına  Oorqud 
(1460)  və Oğuz xan  (1470) adı  verməsi  bunun  nəticosidir.
V.Bortolda 
görə Dodə 
Qorqud 
dastanın 
dövrü 
I 
üayazidin
hakımıyyotındon  (1389-1402)  soıırakı  dövrə  aid  edilə  bilor.  II  Murad  (14'M- 
1451) iiçün  OIİ  Yazıçı  oğlu  torətindon  yazılmış  Səleuq  tarixi  osorindən  do  bozi
o.xşarhqlara  əsaslanaraq  V.Qordiyevski  əsassız.  nəticəiər  oldo  edir  XVI  əsr 
türk  tarixçisi  Ədirnəli  Ruhi,  XVII  o.sr  alimi  Münodcımbaşı  öz  tarix  əsorindo 
(1676) Qorqud  ata haqqında məlumat verir.
I urkıyədə  Dodə  Qorqud  dastanının  öyrənilmosindo  Türkivvoniıı
goıkəmlı  almılori  Abdulla  İnan,  Əli  Riza  Yalmaıı,  I'uad  Köpriilii,  I’ertet  Naili
Marutov  boyuk  omok  sorf'  etınişlor.  Berlin  dövlot  kitabxanasında  yerloson
Jrezden  əlyazmasmm  surəli  osasında  1916-cı  ildə  İstanhulda  Kilisli  Miioll'im
Kılot  lərofmdəıı  “Dodo  Qorqııd”  -  ıın  tam  məlni  orob  olilba.smda  çap
etdırılmışdır.  1938-cı  ıldə  Orxaıı  Şaiq  (Jökyay  torofindoıı  hılın  əlifbasmda  çan 
etdırır.
1815-ci  ildo  Alman  şorqşünası  Dis  “Dədə  Qorqud”  dastanuım  Drc/den 
luısxosmdən  bır  boyu  ayıraraq  onu  alman  dilində  təreümo  ilo  birlikdə  çap 
eidırmışdi.  Ikışqa  bir  alman  alimi  Teodar  Neldeqe  (1833-1930)  “Ibdo 
Qorqud''-uıı  Dre/.den  nüsxosinin  tam  surətini  çıxarmış  vo  omm  lam  moülini 
a  ınaıı  dılıııə  toreiimo  etməyə  səy  göstormişdir.  Bu  işin  son  dərəco  çəlin
o  ınasmın  və  o  dövrdo  türk  dilinin  öyronilmo  soviyyosiııin  aşağı  olıııası  ilə 
əlaqodar  olaraq  I  .Ncldeqe  1892-ci  ildə  bitirmodiyi  malerialiarı  V.V.Barlolda, 
8 )l-l8 9 2 -c i  iilordo  lıələ  tolobo  olaıı  gənc  miiləxosiso  loqdiııı  edir.  1922-ci 
Ildo  duııya  ədəbiyyalı  seriyasında  çap  etdirmok  məqsodilə  V.V.Bartold  “Dədo 
(,,orqud"-ıın  Dre/.den  əlya/ınasınııı  tam  mətniııi  torcümə  edərək  çapa  toqdim 
cldı.  I oosııl  kı,  nəşrıyyatın  bağlanması  ilə  bu  kitahın  çapı  aliınin  sağhğmda 
ışıq  u/u  gormədı.  SSRİ  KA-ıım  arxivindo  saxlamlaıı  alimin  əlya/ıııası 
əsasıııda 
1950-ci 
ildə 
görkəuıli 
Azorbaycan 
alimləri 
II.Araslı 
və 
M.’l əhmasibin  redakləsi  ilə çap edildi.
Dodə  Qorqud’  daslanın  Drezdeıı  nüsxəsiniıı  soıı  solıiloloriııdən  birində 
Osmaıı  pa.şa  -  993”  (1585-ci  il)  ya/ısı  olması  kilabm  ya/ıya  köçiiriilməsi 
larıxmı  ıııiioyyonloşdirmoyə  clılimallar  vcrir.  Vatikaıı  niisxosinin  1591-ci  ildo
51

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Q ahirədə  1615-1616-cı  illərdə  Qüdsdo  olması  haqqm da  əlyazmanın  üzorindo 
qeydlər  var.  Lakin  ən  qədim   qeyd  Sənullahin  öliim  ili  956  (1549-1550)-ci  il 
qeyd  olunur.  E.Rossi  əlyazmanı  XVI  əsrin  ortalarına,  V.Bortold  isə  XV  osrin 
əvvəllərinə aid edir.
Tədqiqatçı 
V.M .Jirmunski  türk  xalqları 
folklorunun 
tədqiqatları 
çərçivəsində  qazax  dastan  və  rəvayətlərini  ümum iləşdirərək  qevd  edir  ki,  XV 
-  XVI  əsrləri  əhatə  edon  və  bu  günə  qədər  qorunub  saxlandmış  qazax 
qəhrəm anhq  və  tarixi  dastanlarmdan  əvvəl  bu  xalqın  qıpçaq  kökünə  bağlı 
eposu  olmıışdur  ki,  bu  əlamətlər  m üasir dastanlarda  öz  elementlərini  qoruyub 
saxlam ışdır.  Qazax  yazdı  və  şifahi  abidələrinin  Başqırd,  tatar,  qırğız  və 
türkm ən  xalqları  ilə  tarixi  inteqrasiyası  tədqiqatçmm diqqətindən  yaymmış  vo 
ya tədqiqatçı  bu m əsələyə yer ayırmamışdır.  Bədii təfəkkürün həm yazdı, hom 
də  şifahi  form alarda  ifadəsində,  sujetlərdə,  tarixi  və  m ifoloji  qəhrəmanların 
adm da, toponim lərdə bir çox oxşarlıq və eyniliyi müşayət etmək olar.
SSRİ ərazisində yaşamış türk xalqları  içərisində “İdiqe” haqqında dastan 
orta əsrlərdən  nıüasir dövrümüzə qədər çox yaydm ış  və  şöhrət tapmışdır.  Qara 
dəniz  sahilindən,  Krım  və  Ön  Qafqaz  çölləri,  aşağı  Volqa  sahilindən  Urala 
qədər.  oradan  da  A ral  vadisi  və  Cənubi  Sibirə  qədər  ərazidə  yaşannş  türk 
xalqları  arasında  geniş  yaydmışdır.  M üxtəlif dövrlordə  qazaxlarda  və  qarakal- 
paklarda,  köçəri  özbəklərdə,  noqaylarda,  türkmənlərdə,  başqırdlarda,  krrnı 
tüıklərində,  sibir  türkləri və dağ altaylüarında ya/ıya köçürülm üşdür.
1820-ci  ildə  Q.İ.Spaski tərəfindən Qazax  variantımn rus dilinə tərcüməsi 
sibir  xəbərlərində  çap  edildi.  1830-cu  ildə  A.Xodzko  tərəfmdon  Həştərxan 
şəhərində  noqay  variantı  yazıya  köçürüldü  və  “İramn  xalq  poeziyast”  adı  ilə 
ingilis  dilində  çap  edildi.  1841-1842-ci  ildə  Çokan  V alixanov  tərəfmdon 
qazax  variantınm  tam mətni çap olundu.
1866-1872-ci  ildə  V.V.Radlov  tərəfındən  Omsk  tatarlarım n  və  Altay 
teleutlarının  versiyası  yazıya köçürüldü.  1896-cı  ildə krım   tatarlarınm   “İdiqe” 
haqqm da  dastanı  yazıya  köçüriildü.  1903-cü  ildə  P.M .M elioranski  tərəfındən 
yazıya  köçürülm üş  qarakalpak  versiyası,  yalnız  1917-ci  ildə  Aşqabad 
şəhərində  çap edildi.
1957-ci  ildə  Türkiyə  tədqiqatçısı  Səadət  Çağatay  “İdiqe”  haqqında 
dastanı  krım  tatarı  olmuş  bir  mühacirin  ifasmdan  yazıya  köçürmüş  vo 
A nkarada  onu  A lm an  dilinə  tərcüməsi  ilə  birlikdə  çap  edmişdir.  Bu  dastanın 
hal-hazırda çap edilmiş 30-dan artıq versiyası mövcuddur.  Sovet  illərində xalq 
aşığı  Saqınbay  Orozbakovun  ifasmdan  yazıya  köçürülm üş  “Marias”  dastanı 
250  000  m isra  şeirlə  ifadə  olunan möhtəşəm  bir  eposdur.  Şahnam ədən 2  dofə, 
H om erin  İleadasm dan  16  dəfə  böyükdür.  Dastanm əsas  hissəsi  qədər  də onun 
ikinci  və  üçüncii hissələrini  (“Semetey” və  “Seytek”)  M anasın  oğlu  və  nəvəsi 
haqqm da dastanlar təşkil  edir.
52
II  KK  X A I.Q I.A U IN IN   KİTAH  \ Ə   K İTABXANA  \I Ə I )Ə N İ V \\)T İ
l ‘WO-l945-ci  illonio  Maııas  dastammıı  ıniixiolif  epi/odlarının  vaP 
edilınosiııo  baxınavaraq  osorin  taııı  versiyası  yox  idi.  l05X-l% 0-eı  illordo 
500  000  misralıq  osori  ixtisar  edorok  80 000  misradaıı  ibarot  ixtisar  edilıııiş 
\ersiyasım  4  eilddo  ilk  dof'o Qırcji/ıslan  elınlor akademiyası  çap  etdirdi.
Maııas  eposıınıın  ilk  ya/ılı  nümıınosi  Q a/ax  etııoqral'  alııni  Çokaıı 
Volixanov  18()(>-et  ildo  ya/.ıya  köçürdüyü  nüsxodir.  Olbotto  bıı  qorunub 
saxlarnlnnş  nüsxo  hesab  edilo  bilor.  Ç.Valixanov  qeyd  edir  ki.  Manas  biitüıı 
qırğız 
ınil'ologiyasınm, 
nağıllarmm 
rovayotlorinin 
toplanmış 
ensiklopediyasıdır.
O/bok  ‘'Alpamış”  dastanının  klassik  variantım  ö/bok  aliıni  l'a/il 
Yoldaşov  (1873-1953)  1928-ci  iido  yazıya  köçiirmüşdiir.  fiıı  da.stan  14  000 
sotrdon  ibarotdir.  1939-cu  ildo  oııun  tam  variantı  X.Əlimcanovun  redaktosi  ilo 
Çap  edilmişdi:  Ikı  noşrin  osasında  L.M.Pcnkovski  onun  rııs  dilino  torcümosini 
hazırlayır vo  1943-cii  ildə  Moskvada çap etdirir.
“Alpamış”  dastanınm  oğuz  versiyası  “Bamsı  Bcyrək"  lıaqqında  dastan 
adlanır.  Todqiqatçılar  hom  sujetinə  həm  do  digor  olamotlorino  göro  onıı 
"Alpamış”  dastanınm  anadolu  versiyası  kimi  qobul  edir.  (117.  s.  155) 
Dastanın  aşağıdakı  versiyaları  mövcuddur.
Kunqrat  vcrsiyası 
-  “ Alpamış”  dastanmın  ö/.bok.  Qarakalpak.  Qa/ax 
redaktosi  ilə.
O ğuz  vcrsiyası  -  
“ Kitabi  -   Dodo  Qorqud”  da  Bamsı  Bcyrok  vo  müasir 
Anadoluda xalq  nağdları  formasında.
Qıpçaq  vcrsiyası 
-   Başqırd  xalq  nağılı  “Alpamış  vo  Barsınulu"  vo 
Kazan  tatarlarınm “Alpamşa” dastam.
Altay  versiyası 
-  Altay  qəhronıanlıq  nağılı  “AIıp -  Manaş”
Tədqiqatçılar  hesab  edir  ki,  bu  dastamn  on  qodim  versiyası  altay 
oğu/larına  VI 
VIII  osrlordo  Türk xacjanları  dövrüno aiddir.
Qohromanlıq  dastanlarmı  araşdıran  V.Jirmunski  “Koroğlu”  dastamnın 
Qırğız.  O/bok,  Tiirkınon,  Azorbaycan  folklorıında  rast  goliııdiyini  cjeyd 
etmoklo  yaııaşı  oııun  tacik  vcrsiyasmın  da olduğunıı qcyd  cdir.  (117.  s.  117)
Tiirkınon  folklorunda  “ Yusil'vo  Qhmod”,  “Koroğlu”,  “(Üil  vo  biilbül". 
"(Üil  vo  Sonubor”,  ‘‘Şahsonom  vo  Qorib”  (Aşıq  Qoribin  türkınon  versiyası,
I  illisdo  l.ermentovıın  1831-ci  ildo  taııış  oldıığu).  “Tahir  vo  /öhro",  “Seyl'ol 
Molik”,  “ Xıırnnıkca  vo  Xonıro”,  "Sayat  vo  Xomro”,  “Osli  vo  Korom"  vo  başqa 
dastanları 
ya/.ıya 
köçiiriilmüşdü. 
Bu  dastanların  oksoriyvoti  miixtolif 
wrsiyalarda  biitiin  tiirk  xalqlarmda  mo.şlıur  olnıuşdur.  Bu  dastanlarm  kilab 
variantı  Oıta  Asiyaya.  əvvolco  Xaro/.ıno.  sonra  iso  Qa/axıstan  vo  Qırğı/.ıstana 
yııyılnıışdı.
53

TÜJRK  X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Başqırdıstanda  və  Volqasahili  tü rk b rin   qəhrəmanlıq  dastanlan  xalq 
nağılları  şoklindo  şifahi  qorunub  saxlanılmışdı.  Bunlar  A.Kireyev  tərəftndən 
Ufada,  X .Y arm uxam m edov tərəfindən  Kazanda çap  edilmişdir.
Cənubi  sibir  tü rk b ri,  yeni  Tobolsk  latarları,  Ob  və  İrtış  çayı  vadisindo 
yaşayan  altayhlar,  Şorlar,  Xakaslar  və  Tuvalılar,  Yeniseyin  sahilindo  yaşayan 
Yakutlar son  dövrə  qodor  köçəri  və  yarım köçəri  yaşamış,  ovçuluq  və  heyvan- 
darlıqla  məşğul  olm uş  və  geniş  Türk  sivilizaiyasmdan  qismon  uzağa  diişmüş 
və miisəlm an  mədəniyyəti  təsirlərindən kənarda qalmışlar.  Odur ki,  onlar daha 
orjinal  mifologiyasını  qoruyub  saxlamışdır.  Bu  dastanları  Peterbuıq  Elmlər 
A kadem iyasm ın  üzvü  A nton  Antonoviç  Şifner  (1817  -  1879)  “Sibir 
tatarlarının  qəhrəm anlıq  dastanlan”  adı  ilə  poetik  tərcüməsini  almandilirtdo 
1859-cu ildə çap  etmişdi.
A ltay  folklor  nüm unələrini  Rusiyada  ilk  toplayanı  V.İ.Verbidski  (1828- 
1890)  olmuşdu.  O  rus  əlifbası  əsasında  ilk  Altay  əlifbasınm  da  yaradıcısı  ıdi. 
A ltay  dilinin  qram m atikasm ıda  V.İ.Verbidski  tərtib  edir.  Bundan  bir  qəcbr 
sonra  N .Y .N ikiforov  (altayh)  altay  qəhrəmanlıq  nağıllarımn  rus  tərcüməsini 
çap  etdirir.  1935-ci  ildə  N.K.Dim itriyevanın  çapa  hazırladığı  “Koqutay” 
dastanınm   da rus dilində tərcüməsi işıq üzü görür.
II 
düııya  m üharibəsinin  başlanmasma  az  qalmış  SSRİ  --  Elmbr 
A kadem iyasm ın elmi  əsərlərinin  etnoqrafıya  seriyasında “Şorların  epik  dastan 
və  nəğm ələri” N .P.D irenkov tərəfindən tərcümələri  ilə  birlikdə  çap edilir.  Hal- 
hazırda  bu  tədqiqatlar  Altayda,  Abakanda  (Xakasiyada),  K ızılda  (Tuvada) 
davam etdirilir.
Yakutiya  Rusiya  imperiyasında  siyasi  sürgünlər  yeri  ıdi.  İlk  tədqiqat- 
çılarda  sürgünə  gələnlər  olmuşdur.  İ.A.Xudakov  “Cöğrafıya  cəmiyyətinin” 
dərgisində  Q.N.Potaninin  redaktəsi  ilə  yakut  qəhrəm anhq  nağıllarım  rus 
dilində tərcüm əsini  çap etdirdi.  Polyak E.Pekarski  yakut -  rus  lüğətinin zəngin 
folklor  nüm unələrinə  istinadlarla  hazırlayıb  çap  etdirmişdir.  Eləcə  də 
sürgündə  olmuş  polyak  S.B.Yastremski  yakut m ətnb rinin dəqiq tərciiməbrini 
hazırlam ış  və  yalnız  türkoloq  S.E.Malovun  redaktəsi  ilə  1929-cu  ildə  çap 
etdırm işdi.  “Olonxo”  geniş  həcmli  poetik  form ada  deyilmiş,  şamanizmin 
təsirilə  m ifologiyaya  söykənən  qəhrəmanlıq  dastanlarıdır.  Rusiya  Elmlər 
A kadem iyası  Sibir  Şöbəsinin  Yakutiya  fılialımn  Dil,  Ədəbiyyat  və  Tarix 
İnstitutunda  bu  dastanın  çoxsaylı  qədim  və  yeni  yazıya  köçürülm üş  müxtəlit 
versiyaları  mövcuddur.
1890-1900-ci  illərdə  Daşkənd  tədqiqatçısı,  m illiyyətcə  Başqır  olan 
Ə bubəkir  Divayev  (1856-1932)  uzun  m üddət  qazaxlar  arasmda  yaşamış  vo 
toplam ış  olduğu  nadir  əlyazmalardan  əldə  etdiyi  qəhrəm anlıq 
d astan larm m  
böyük  bir  müntəxabatım  hazırlamışdır.  Ə.Divayev  Alpamış  dastamn 
qarakalpaq  versiyasım ,  “İdiqe  -   batır",  Kazamn  işğalından  bəhs  edən  “Şora -
54
T İ H K   X A L Q L A U IM N   K İI AB  VO  K İTA BX A N A   MƏDƏNİY'YƏTİ
b.ılır"  \o  XIX  osıo  aid  ol;ın  dİL’or  osoıloıi  ha/ıtia\ ıh  ç;ıp  cklinııişdi.  (117.  s. 
14)
Rus  todi|iqatçıları  Qa/.ax  lolklorıı  vo  odobiyyatı  ilo  dalıa  erkoıı  \o  ı>cnis 
nıaraqlanmağa  ba.şlamışlar.  Miioyyon  olunmıışdur  ki.  Puşkin  cja/ax  lolkloııı 
iIo  maraqlanmış  vo  oııuıı  ya/ıları  içorisindo  "Ko/ı 
Ktırpeş  \o   Hayaıı 
Sıılu" 
cpik  dastaııının  ya/ılım ş  adı  miioyyon  edilmişıli.  I’htimal  oltınur  ki.  Pu.şkin 
IKoo-cii  ildo  Oıvnbtırq  solbrindo  bu  osorlo  tanış  olur.  1812-ci  ildo  adı  çokilon 
luı  dastaııı  Timofey  Ikiyayev  Ka/axıstamıı  L'Romeya  vo  ('ülveUa’'sı 
adlandırmışdır.
1820-ci  ildo  Q.İ.Spaskinin  təreiimosi  ilo  “İdeqe"  osori  rus  dilindo  "Sibir 
xoboıiori” mocmııosindo çap edilir.
Qazax  eposunda  qohromaıılıq  dastanlan  ib   yanaşı  tarixi  dastanlarda 
geniş  yayılmışdır  ki,  bunlara  “Kombard  -   Batır”  və  mohobbot  dastanları 
"Kozu  -  Korpeş”,  “ Kız  -  Jibek”  dastanları  aiddir.  Silsilo  dastanlardan  "Qırx 
bahadur”  eposıı  1942-ci  ildə yazıya  köçürülmüşdür.
Morkozi  Asiya  vo  Sibirin  görkomli  tədqiqatçısı  Q.N.Potanin  (1835- 
1920)  Iblklor  abidoloıini  öyronorək  onıı  dünya  folklor  sujellorini  müqaviso 
etmiş  vo  Qorbi  Avropa  vo  Rusiya  eposunun  moııboyinin  Şərqo  moxsus 
oldıığtmu  iddia  efmişdir.
Türkologiyanın  Rusiyada  görkomli  niimayondoləri  prof.  P.M.Meleraııski 
(1868-1906),  onuıı  tobbəsi  akademik  A.N.Samoyloviç  (1880-1938).  fiirkmon 
eposuııun  ilk  todqiqatçısı  İ.A.Bclyayev  do  bu  istiqamotdo  xeyli  işlər 
gömuişlor.  Macar  todqiqalçısı  Qerman  Vamberi  (1831-1913)  1863-cii  ildo 
dorviş  paltarı  geyinərək  Orta  Asiya  və  Çiıı  türküstanım  gozmiş,  XVI  -   XVII 
ors  türk  qohrəmanlıq  dastanlarını  öyrəııərək  alman  dilində  “Yıısif vo  Ohmod” 
dastaııını  çap  etdirmişdir.  (117.  s.  13)
Rusiyada  türk  xalqlarıııın  şifahi  xalq  yaradıcılığmm  sistemli  öyronihnosi 
V.V.Radlovıın  (1837-1918)  adı  ilo  olaqobndirilir. 
Olbotto  liirkoloqların 
todqiqat  arealı  Rusiya  imperiyası  daxilində  mohdudlaşır  vo  lodqiqalçılar 
xalqlarııı 
mifoloji 
tofokküründo 
ümıımi 
olanı 
deyil, 
forqlondirici 
xiisusiyyotbri,  ayıraıı  elementlori  axtarıb  aramaqda  dalıa  ç o \  maraqlı 
olınuşd ıılar.
V.V.Radrovuıı 
şagirdi 
Nikolay 
bederoviç 
Katanov 
(1862-1922) 
milliyyoteo  xakas  olınuş  vo  V.M.Jirmuııskiniıı  tjeyd  etdiyi  kiıııi  ö /  xalqınııı  ilk 
savadlı  dastaiı  söyloyoııi  olmuşdur.  (),  Peterburq  uııiversitctinin  tiirkologiya 
lakultosini  bitimıiş  vo  sonralar  Kazaıı  universitetiııiıı  professoru  olıııtışdur.
Btı  gıi'm  elıııi  dövriyyodo  olaıı  Türkiyyoli  todqiqatçıların  osorlori 
A/orhaycaıı  alimloıinin  bn  sahodo  apardıqları  araşdırmalar,  eloco  do  sovet 
ittilaqmdan  qalnıış  elnıi  irsi  iinnımibşdiribrok  fündamental  biblioqralik
55

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
vəsaitin  əldə  olunması  mümkündür.  O  zam an  qədim  və  orta  osr  türk 
xalqlarınm  yazdı  və  şifahi  ədəbiyyatınm  zəngin repertuarı  qarşıya  çıxardı..
TİJRK XALQLARININ  KİTAB  VƏ  KİTABXAıNA 
M ƏDƏNİYYƏTİNDƏ LÜĞƏTÇİLİK ƏNƏNƏLƏRİ
Milli  irsin  öyrənilməsi  istiqamətində  apardan  tədqiqatlar  təkrar-təkrar 
zəngin  m ədəniyyətin  varisliyini  iizə  çıxarır,  xüsusdə  də  orta  əsrlərdə  Türk 
xalqlarınm   kitab  və  kitabxana  tarixinin  açdan  hər  bir  səhifəsi  etnik 
coğrafiyanın  üm um i  mənzərəsində 
xalqım ızm  
əhəmiyyotli 
mətləbləri 
qarşım ıza çıxarır.
Tədqiqatlar 
göstərir 
ki, 
Azərbaycan 
ınədəniyyətinin 
bir  çox 
xüsusiyətləri  erkən  orta  əsrlərdə  demək  olar  ki,  bütün  türk  xaiqlarına  da  xas 
olm uşdur.  Təəsüflə  qeyd  etməliyik  ki,  XX  əsrin  əksər  tədqiqatçıları  tiirkoloji 
axtarışlarm ı  türk  xalqlarmın  fərqləndirici  olamətləıini  öyrənib  üzə  çıxarmağa 
həsr etmişlər.  Bu  Rus  todqiqatçdarı  ilə  yanaşı  A vropa  mütəxəssislərinə  də aid 
oluna  bilər.  Ümumi  cəhətlərin,  tarixi  köklərin  və  nüiştərək  ənənəbrin 
araşdırdm asm da  maraqlı  tərəfləri  miiəyyənloşdirmək  türk  tədqiqatçılann 
qarşısm da duran vəzifələrdir.
Əvvəlki  tədqiqatlarda  ifadə  olunduğu  kim i  ilk  kitablar  müqəddəs 
kitablar  olm uşdur  ki,  kitabxana  fondlarının  repcrtuarını  böyiik  tarixi  dövrdə 
məhz  m üqəddəs  kitablar  müəyyənləşdirilmişdi.  Sonrakı  mərhələdə  dastan  və 
əsatirlər  geniş  yaydm ış,  m üxtəlif 
coğrafı  areallarda  miixtəlifliyi  ilə 
fərqlənmişdi.  M əsələn,  Zərdüştliyin m üqəddəs  kitabı  olan  ''Avcsta"' eramızdan 
ə w ə l  III  yüzillikdə  artıq  Romada  od  və  ailə  ocağm ın  ilahəsi  Vesta  əsatirinə 
çevrilir.  V esta  rahibələri  erkən  yaşlanndan  otuz  il  miiddətinə  bakirəliyini 
qorum alı  və  saflıq  simvolu  olaraq  Roma  im peratorlarmın  yaxın  əhatəsində 
olmalı  idilər.
Ə n  qədim  türk  əsatirlərində  də  Şam anizm dən,  Atəşpərəstlikdən  və 
daha  qədim   olan  yaranışın  Şumer  dövrü  qavram lanndan  doğan  elementbr 
mövcuddur.
Eləcədə  dini  dünyagöriişünün  form alaşdırılm asında  da  ilahiyyatçı 
m ütəxəssislər  qədim  şumer  əsatirlərindən  xeyli  faydalanm ışddar  ki,  Avropa 
bibliyaşünas  alimlərinin verdiyi məlumata  görə  eram ızdan  əvvəl  VI  yüzillikdə 
yəhudilər  “T ö v raf’ın  bir  sıra  hekayətlərini  m əhz 
“Q ilqam eş”  dastamndan 
götürm üşlər.
Q ədim  
və 
orta 
əsr 
kitabxanalarınm 
repertuannda 
lüğətçiük 
m ədəniyyəti  də  mühüm  yer  tutur.  Təsadüfi  deyil  ki.  bir  çox  tədqiqatçdar 
Xətib  Təbrizinin  Təbrizdən Bağdada  getməyini  onutı  oxuduğu  kitablarda başa 
diişm ədiyi  sözləri  öyrənmək  məqsədilə  olduğunu  əsaslandırırlar.  XI  -   XII
56
lİ'R K   X A L Q L A R IM N   K İTAB  VƏ  KİTABXANA  M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
əsrləı.lə  İslam  cənıiyyətiııin  tədridə  lihcrallaşnıası.  clıni  ədəbiyyatm  çcşidinin 
gcnişlənlənməsi,  əyalətlərdə  insanların  ərəh  və  fars  dilli  ıııənbələrdəıı  islifadə 
ctməsiııə  şərait  yaradırdı  ki,  bu  /anıan  məzmunlıı  liiğətlərə  chti}ac  duyulurdu. 
( ’əıniyyət  məlıımat  clıtiyacını  yaratdığı  kimi.  onlarm  ödənilnıəsinə  də  şərait 
>aradır  və  biz  XI  əsrdəıı  ba.şlayaraq  bclə  liiğətlərin  ıııcşdana  gəlməsini 
ııüişayət  cdirik.
Qorunub  saxlanılmış  ən  qədim  tiirk  kitabınm  Malımud  Kasiqariııin 
"Divani  lüğəti  tiirk”  olınası  da  bu  fikriınizi  təstiq  edir.  Bu  kitab  ümumtürk 
mədəni  abidəsidir.  Şərqi  Türküstanda  yazılmasına  və  Bağdad  xəlifəsinə 
ləc]dim  edilmək  üçtin  ha/.ırlanmasına  baxmayaraq  liiğət  bütiin  tiirk  xalqalrının 
dilini,  ləlıcə  və  şivəsini  əlıatə ctmiş,  eləcə  də  bu  dillərin  tanıdılması  məq.sədini 
daşımışdır.
fədqiqatçı  S.İ.Bayevski  Bədrəddin  ibrahimin  ‘Tərhəııgi  zəfəıquya  və 
cahannuya”  əsərini  araşdıraraq  onu  fars  dilinin  izahlı  lüğəti  kimi  təqdim  cdir.
l.akin  qorununb  saxlanmış  ən  qədim  lüğətin  Əsədi  Tıısivə  mənsub  olan 
"I.üğəti  furs”  olduğunu  qeyd  cdir  və  bu  lüğətin  həqiqi  müəllifinin  Qətran 
Təbrizi  olduğunu  ortaya  atır.  Məlumdur  ki,  Qətran  Təbrizi  Osədi  Tusinin 
ıniiəllimi  olmuşdur  və  1959-cu  ildə  Tchran  universitetinin  clmi jurnalında  çap 
ohınan  Osgər  Hiiquqinin  məqaləsində  də  bu  təsdiq  ohınur.  Məlum  olur  ki, 
Tchran  univcrsitetində  hətta  bu  kitabın  nüsxəsi  belə  mövcuddur.  I.akin  1966- 
cı  ildə  Tehranda  keçirilən  iranistlərin  Beynəlxalq  Konfransında  M.Muyin 
çıxış  edir  və  iddia  cdir  ki,  belə  bir  nüsxə  yoxdur  və  Qətran  fəbrizinin  lüğəti 
əslində  Osədi  Tusinin  ltiğətinin  ixtisar  olunmuş  variantıdır.  Şərqşünas  və 
mətnşünas  tədqiqatçılar  bu  barədə  öz  sözlərini  dcyiblər  və  yəqin  ki,  bundan 
sonra  da  bıı  likrin  qərəzli  olmasını  elan  edəcəklər.  Biz  isə  kitabxanaşünaslıq 
baxımından  c>nlann  hər  birini  kitab  vahidi  olaraq  öz  biblioqrafik  siyahımıza 
daxil  ctməyi  düzgiin  hcsab edirik.
Bodrəddin  İbrahimin  “Forhənge  zəfərquyam”  liiğətinin  quruluşu 
göstərir ki,  bu  liiğət  heç  də S.Bayeviskinin  dediyi  kimi  fars  dilinin  izalılı  lüğəti 
deyildir.  I.üğətin  daxilində  faıs  lcksik  vahidləri,  tüık  və  ərəb  lcksik  valıidləri 
kiıııi 
rniistəqil 
fəsillordə 
ümumiləşib 
və 
müəllif 
etimologiyasım 
miiəyyənləşdirə  bilmədiyi  sö/.ləri  fars  -  ərəb  və  ya  fars  tiirk  sö/.ləri  kiıni  ayrıca 
fəsildə  toplayıb,  Uiğətin  adından  da  gördüyiimüz  kimi  fars  dilinin  i/.ahlı 
lüğətinə  hcç  bi  dəxli  yoxdur.
Fars  diliniıı  izahlı  liiğətini  Pəhləvi  İramııda  Dehxoda  adlı  görkəmli 
alim  tərtib  etmiş  və  “Liiğətnameyi  Dchxoda”  adı  ilə  48  cilddə  çap  ctdirmişdi. 
Liiğətə  fars.  tiirk,  ərəb  söz.ləri  ilə  yaııaşı  Pəhləvi  ckhriindən  qalan  xeyli  arxaiq 
sö/.ləri  toplayaraq  oıııı  praktik  liiğətdən  dalıa  çox  “pan  iraııist”  ideyaların 
illixar  ınənbəyi  olaraq  Ibrmalaşdırmışdı.  Yuxarıda  adı  çəkiləıı  M.Mmiıı  4 
cildlik  “ Liiğəlnamcyi  Moiıı”  kilabını  XX  əsrin  60 
cı  illərdə  tərtib  cdir  və
57