Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

40
T Ü R K   X A L U L A R IN IN   K İI’AB  VƏ  K İTABXANA  M ODƏNİYYOTİ
nıocbur  cdon  fbrmaıılar  vcrdi  vo  391 -ci  ildon  digər  xristiaıı  toriqotlori  qadagan 
eıiundu.
Misirin  Coııubunda  ycrloşon  Natxamadi  kitabxanasının  arxcoioqlar 
lorolindon  tapılması  vo  tədqiq  olunması  ilk  xristian  təriqotlori  vo  ya/.ılı 
nıonbolori  haqqıııda  gcniş  məlumat  vcrir.  1%5-ci  ildo  Vatikanın  II  böyük 
yıümcağında  İnciliıı  tarixi  vo  laktiki  molumatların  mötəborliyi  lıaqqında 
intclcktual  miizakirolor  vo  todqiqatlara  qoyulrnuş  çoxəsrlik  qadağalar  aradan 
götüriildii.  Bıı  da  ıniiqoddos  kitabların  tarixini  araşdıran  tədqiqatçılara  xcyli 
yardım 'ctdi.
Ohdi  -   codidin  Rosmi  kilso  torəfındon  qobul  edilmiş  vo  miiqəddəs  kitab 
kiıni  tövsiyyo  olunaıı  \ariantı  Matveyin,  Markın,  Lukanın  vo  İohanm  (Yəhya) 
miijdəsi  vo  bir  sıra  moktublardan  ibarotdir.  Bu kitab kilsələr torolindon  kilayot 
qədər  çap 
o lu n ıır  
vo  yayılır,  missyoner  təşkilatlar  tərəfındon  torcümolər  edilir 
və  təbliğ cdilir.
Azorbavcan  dilino  tərcümə  vo nəşrləri  məsələsino diqqotimi/.i  colb cdok. 
Doğrudur.  XVIII  osrin  ovvəllərindo  Nadir  şah  Əfşar  incilin  lıor  iki  hissəsini 
torcümo  ctmok  üçiin  xristian  kilsolorinin  nümayəndələrindon  ibarət  bir  qrup 
təşkil  ctmişdi.  Ancaq  tərcümə  fars dilino edilmişdi.  Azorbaycan  dilino  1842-ci 
ildo  Mirzo  Lorrux  torəfındon  “ İncil  Matveyə  göro"  torcümo  cdilərok  Loııdoııda 
çap  cdilir.  Sonralar  1877-ci  ildo  ycnə  do  Londonda,  1878-ci  ildo  Londonda. 
1881-ci  ildo  IJrmiyəda,  1884-cü  ildo  Londonda,  1891-ci  ildo  Lcypsiqdo,  1893- 
cü  ildo  ycno  Lcypsiqdo,  1922-ci  ildə  Berlindo  orəb  əlilbası  ilo  çap  edilmişdi. 
1980-90-cı  illordo  çap  olunan  İncil  nüsxoləri  əsason  ohdi  -   codid  hissosini 
toşkil  cdir vo  Stokholmdakı  bibliya lorcümə institutunun məhsuhıdur.
Rosmi  kilso  torəfindon  qəbul  cdilməyon,  təqib  olunan  vo  cramızın  I 
yii/illiyinə  monsııb  olan  30-dan  artıq  “ınüjdonin”  mövcııd  olması  barodo 
Nalxamadi  kitahxaııa.sından  oldə  edilon  əlyazma  kitabları  haqqmda  moLıımat 
vcrilir.  Lrkəıı  xristianlardan  olmuş  ycpiskop  Ycrcmcy  180-ci  ildo  Lion 
şohərindo  30-daıı  arlıq  ‘‘müjdoni”  konara  qoyaraq  yalnı/.  dördünii  scçmiş, 
digəıiorini  “qnostiq"  adlandırmışdır.  Qcyd  olunan  4  miijdo  I  yü/.illiyin  60-90- 
cı  illorində  ya/.ıya  köçüriildüyii  üçiin  iddia  cdilir  ki,  hıınıı  edoıı  no  İsa  Mosih 
ö/ii.  nə  də  onıııı  12  davamçısı  (hovarisi) olmıışdur.  hlocə do  ar(H|  II  əsriıı  orta- 
larmda  çox  sayda “müjdonin"  dövriyyodo olması  da  moluındur.
Əsıior  boyu  Yolıud  xristiaıılıqda  xoyanotiıı  simvoiu  kimi  qobul 
cdilmişdi.  1978 
ci  ildo  Misirdo  bir  fcnncrin  xəzino  axtarışı  /amanı  qodim  bir 
mağarada  tapdığı  daş  sandıqda  ycrloşon  “Yohudun  müjdosi"  (cvanqclcs 
çııdos)  Yəlıud  haqqında  mövcııd  baxışları  doyişdirdi.  liu  osor  papirus  ü/ərinə 
yazılmış  vo  dori  cildo  salınınışdır.  Rosmi  xristian  mənbələrində  qcyd 
olundıığu  kinıi  İsa  Məsihin  öldiirülməsınin  sabalıı  Yolıııd  özünü  asır.  Dcmoli. 
onıııı  miijıləsini  yazaıılar  davamçılarıdır.  Bıı  kitab  1800  il  bıından  qabaq  rəsmi
41

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
xristianlıq  lərəfındən  inkar  edilir  və  təqib  oluııur.  2002-ci  ildə  İsveçrədo 
aparılan  ekspertiza  onun  orjinal  və  m ötəbər  olmasmı  təsdiq  edir.  Kitab  kopt 
dilində  yazılmış  və  erannzın  IH  əsrinə  aid  olması  göstərilir.  Ehtimal  edilir  ki, 
bu  kitab  ilk  olaraq  qədim  Yunan  dilində  yaztlmış,  sonralar  Kopt  diliııə 
tərcüm ə edilmişdir.
1983-cü  ildə  bu  kitabm   Misirli  sahibi  İsveçrədə  3  milyoıı  dollara 
hərracda  satışa qoymuşdu.
Q adağan olunm uş  ‘‘m üjdələrdən”  biri  də  M ariya M aqdalina  nuijdəsidir.
İncildə  İsa  M əsihin  anası  M əryəmlə  yanaşı  Qüdsün  200 -km  şimahıula 
yerləşən  M aqda  şəhərindən  olan  İsa  M əsihin  şagird  və  davamçılarından  olan 
M aqdali  Məryəmin  də  adı  çəkilir.
1895-ci  ildə  bir  A lm an  alimi  papirus  üzərində  yazılmış  və  dəri  ilə 
cildləıımiş  bir  qədim   kitab  alır.  Kitab  kopt  dilində  yazıtmış  “Maqdali 
m əryəm in  müjdəsi”  kitabı  idi.  Ehtimal  olunur  ki,  M isirin  Şimalında  Aklim 
şəhərində  yazılmış  və  eram ızm   I  -  II  əsrinə  aiddir.  Rahib  erkən  xristian 
icmaları  təqib  olunan  dövrdə  kitabı  qorumaq  məqsədilə  onu  divaruı  içinə 
hörmüş  və  gi/.lətmişdir.  Bu  kitabda  İsanın  /ühurundan  sonra  baş  verən 
hekayələr  nəql  olunur.  B u  hekayətlər  rəsmi  xristian  doktrinasma  uygun 
gəlm ədiyinə görə qəbul  edilməmişdir.
N atxam adi  kitabxanasındaıı  tapılm ış,  Kopt  dilində  yazılmış  və  eramızın 
111  əsrinə  aid  edilən  əlyazmaları  erkən  xristianhğm   bir  sıra  miiqəddəs 
kitablarım   qoruyub  saxiamışdı.  Bunlarm  içərisində  “Filipdon  müjdə”  və 
“Pyotrun  əm əlləri”  kİtabları  mövcuddur.  “Filipdən  müjdə”  sinə  görə  Maqdalı 
M əryam   m üdrüklük  simvoludur.  M ətnlərdən  məlum   olur  ki,  İsa  Məsihin 
davam çıları  arasm da  ciddi  anlaşılm am azlıqlar  və  kəskin  qiitbləşmə  mövcud 
idi.  “Maqdali. m əryəm in  m üjdəsinin”  qədim  Yunan  dilinə  tərcüməsinin  iraq- 
m etləri  də  Natxam ade  kitabxanasm dan  tapılm ışdır.  M əlam   olur  ki,  bu  əsər 
kiiavət  qədər  şöhrət  tapmış  və  yayılmışdır.  M əryəmin  qadm  olması,  Pyotrun 
liderliyini  təmin  etm ək  m əqsədi  ilə  erkən  xristian  kilsələri  bu  miijdəni  də 
“qnostik”  adlandırmışdır.  Natxam ade  kitabxanası  çoxəsrlik  informasiya 
blakadasım   smdırmış və tarixi  hadisələro  alternativ  baxışları  üzə  çıxarmışdı.
Eram ızm   I  və  II  yüzilliklərində  həm  yəhııdi  icması,  həm  də  erkən 
xristianlar  Romamn  təqibinə  məruz  qalır,  onları  öz  müqoddəs  kitablannda 
lənətləyirdilər.  Erkən  xristianlarla  yəhudilərin  ən  qab'arıq  ziddiyyəti  onda  idi 
ki,  xristianlar  “qoyaları”  (yəhudi  olmayanları)  da  öz  dinlərinə  qəbul  edirdilər. 
Y əhudilər  bunu  qəbul  edə  bilmirdilər.  Nəticə  də  xristianlar  Romanı  ləth  etdi.
Y əhudilər vətənsiz qaldı.
X ıistianlığm  müqəddəs  kitabları  içərisində  İohanın  məhşər  (opakalipsiz- 
məşhər)  haqqm da  yazdığı  kitab  da  diqqəti  cəlb  edir.  M əlum dur  ki,  bu  kitabı 
İsanm   öliim ündən  60  il  sonra  İohan  adlı  şəxs  yazrmşdı.  Rəvayət  olunur  ki,
42
Tİ  RK  X A L Q L A R IN IN   K İTA B  V Ə   K İT A BX A N A   M ƏD Ə N İY Y Ə Tİ
İ
o
I
kiii
 
mcraca  çı.xımş  və  Allalı  ona 
7 
möhiirlü  bir kitab  göstərmişdi.  Ru  kitabın 
lıər  möhiirü  açıldıqca  törədiləcək  moşhər  cəzasının  fraqmentləri  göstərilir. 
İohan  İsamn  qayıclışmı  göriir.  Bu  kitab da  ohdi  -  cədidin  tərkib  hissəsinə  daxil 
edilir.  Lakin  hal  —
  hazırda  mövcud  olaıı  3000  —
  no  qədər  xristian  icması 
İohanm  bu  kitabım  miixtəlif  şəkillərdo  təlsir  edirlər.  İohan  bu  kitabda 
Armaqedon  döyüşiinü  təsvir  edir.  Kitab  ya/.ılan  zaman  Qüdsün  80  kilometr- 
liyində  yeıiəşon  Armaqedon  şəlıərindo  romalılar yaşayırdı.  Armoqedon  ivritcə 
Metjido  dağı  demokdir.  Romalılara  qarşı  olan  nifrət  dünyanın  axırını 
Armaqedonda eləco də  İsanın  qayıdışını  və iblisin məğlub olmasını  tosvir edir. 
Görkəmli  alim  Nyuton  elmin  və  ibadətin  məqsədinin  eyni  olduğunu  iddia 
edərok  uzun  müddət  İohanın  iddia  etdiyi  məşhər  zamanmı  hesablamağa 
çahşmış  və  totqiqatm  sonıında  bunuıı  2060-cı  ilə  təsadüf  ctdiyini  iddia 
etmişdi.
Xristianlığın  digər  bir  maraqlı  müqoddəs  kitabı  “İblisin  inciüdir” . 
Rəvayot  olunur  ki,  1230  -   cu  ildə  Praqa  yaxınhğtndakı  Baqema  əyalətində 
benidiktlərin  monastrında  ruhunu  iblisə  satmış  bir  rahib  olmuşdur.  O  edam 
hökmiindon  qurtarmaq  iiçün  bir  gecəyo  incilin  vo  miiqoddəs  bilikloriıı 
toplusunu  kitab  şəklində  tərtib  etmoyi  boynuna  alır.  Monastr  hakimləri  buna 
inanmasalarda  ona  bu  şəraiti  yaradııiar.  Kitabı  yazmağa  başlayan  rahib  səlıəro 
qədor  boyu  90  sm  çəkisi  74  kq  olan  əhdi  otiqi  vo  əhdi  cədidi  bütiinlükdə 
öziindo  əks  ctdirən  tibbi  reseptlər,  dualar,  cadu  vo  iblis  dualarından  ibaıət  bu 
kitahı  (“kodeks  qiqas”  (böyük  kitab  adlamr))  yazıb  bitirir.  Kitabm  nəlıs 
(ərtibatmdan  başqa  bu  kitabda  iblisi  ifado  cdən  nəhəng  rəngii  şokili  verilir. 
Rəvayətə  görə  şcytan,  (ivritdə  Xasataıı)  ona  kömək  cdir  vo  kitab  sohəro  qodər 
hazır  ohır.  Kitabın  yazılması  qədor  sonrakı  taieyi  də  maraqlıdır.  Bcnidiktlər 
monastnnın  kitabxanasında  saxlanılan  bu  kitab  sonralar  bu  monastrm  maliyo 
çotinüyi  ilo  əlaqodar  Scdlisdəki  Ağ  kahinlər  monastrına  satılır.  Bıından  sonra 
bu  monastrda  epidemiya  baş  verir.  1648-ci  ildə  Şvedlər  Praqam  işğal  cdir  vo 
bıı  kitabı  Stokholma  apararaq  öz  krallarına  hədiyyə  edirlər.  Qadın  kral 
Kri.stiııa  bu  kitabı  saray  kitabxanasında  saxlayır.  10  ildon  sonra  Kıistina 
hakimiyyətdən  imtiııa  cdir  vo  monastra  gcdir.  Kitabı  ö/.üylə  apartmr.  Sarayda 
baş  vermiş  vanğm  /am anı  da  kitab  yanmır.  II  diinya  müharibosində  almanlar 
bu  kitabı  Berlino  aparır.  Müharibədən  sonra  kitab  yenidon  Stokholm  şohərino 
qaytarılır.  Kitab  ü/.orində  aparılaıı  ekspertiza  miiəyyonloşdirmişdir  ki,  kitab 
latın  dilindo,  eyni  mürokkob  ilə  və  bir  xott  nümunəsi  ilo  bir  nəfor  tərəfmdən 
ya/.ılnuşdır.  Kitabda  tərtibatçının  adı  Hermanos  Manaxos  İnkluzos  kiıni 
göstorilir.  Miitəxəs.sislər  hesab  edir  ki,  bir  xəttat 
bu  kitabı  15  -  20  il 
miiddotində  yaza  bilərdi.  Kitab  hal-hazırda  Stokholm  mu/.eyində  niimayiş 
ekiirilir.
43

T Ü R K   X A l.Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Xristianlar  bibliyanı  2  hissəyə  “Əhdi  ətiq ’  və  Əhdi  cədid”  hissəlorino 
bölürlər.  Əhdi  cədid  27  kitabdan,  Əhdi  ətiq  39  kitabdan  ibarətdir.  Hrkon 
xristianlar  İsa  məsihi  qəbul  etməklə  yəhudilərin  miiqəddəs  kitabını  bitmiş 
hesab  etm ədibr,  ona  əlavələr  etdilər.  Xristianlar  üçün  “Əhdi  otiq”  və  “Ohdİ 
cədid”  ilkin  mənbə.  “Əhdi  cədid” isə “Əhdi  ətiqin”  davamı  kimi  qohul  edilir.
Xristianlara  görə  “Əhdi  ətiq”  3  hissəyo  böliiniir.  “Qanıın”,  “Pcyğom- 
bərlər” , “ Yazı” .  (Psalma -  “yazı”).
İsa  məsih  və  onun  12  davamçısınm  (H əvaribri)  hamısı  vəhııdi  idi,  Con 
Yanq  hesab  edir  ki,  İsa  və  onun  davamçılan  3  dildə  qədim  yəhudi  dilində, 
aramey  və  qədim  yunan  dilində  mükəmməl  b ilird ib r.  (251,  86)  Bu  çox  da 
inandırıcı  deyil.  Həvarilərin  sosial  tərkibi  müəyyənləşmişdi  və  məlumdur ki, 
yalnız  Yahud  vergi  toplayanlardan  olımış,  digərləri  isə  xiisusi  tahsil  almamış 
və ya tədqiqat sahibi  insanlar deyildi.  Çox  böyük  ehtimalla  incil  qədim  yəhudi 
dilində yazılmışdı  və  qədim aramey sözlərindən  istifadə edilməsi  yəhudi dilin- 
də  aram ey  dilinin  təsiri  kimi  baxmaq  lazımdır.  Yunan  dilinə  tərciimələr 
sonrakı  əsrlərə aid olmuşdu.
Əhdi  cədidin  qorunub  saxlanılmış  tam  və  ən  qədim  iki  niisxəsi  eramızın 
350-ci  ilinə  aid  edilir.  I  nüsxə  Vatikan  kitabxanasında  saxlanıhr,  II  nüsxə 
1933-cü  ildə  Sovet  ittifaqı tərəfmdən  100  min  funta  İngiltərəyo  saUlmış  vohal 
hazırda  Britaniya  muzeyində  saxlanılan  niisxədir.  Əıı  qədim  “Müjdə” 
eram ızın  130-cu  ilinə  aid  edilən  İoahanm  müjdosidiv  və  hal  hazırda 
M ançestrdə Con Raylend kitabxanasında saxlanılır.  (251,  95)
Erkən  xristianlar  müqəddəs  kitab  deyərkən  ilk  dövrlərdə  yalnız  “Əhdi 
ətiqi”  başa düşürdülər.  I əsrin  soniarma  doğru  Əhdi  cədidə  daxil  olaraq  erkən 
yazıların  müzakirəsi  gedirdı  və dörd müjdədən başqa bir  sıra kitablarm  buraya 
daxil  edilməsi  böyük  müzakirəyə  səbəb  olmuşdu.  M əsəbn ,  erm əni  kilsəsi XII 
əsrə  qədər  İoahanın  etiraflarımn  buraya  daxil  olm asmm  əleyhinə  idi,  lakin 
367-ci  ildə  yepiskop  Anostasis  kilsələrə  yazılı  müraciət  edərək  bildirir  ki, 
Əhdi  cədidə  27  kitab  daxil  edilir  və  bunlar  qanuniləşir.  (251.  88)  Katotik 
kilsəsi  yəhudilərdən  və  katolik  olmayan xristianlardan  fərqli  olaraq  əhdi-ətiqə 
qədim  yunan  dilində  yazılmış  daha  yeddi  kitabı  da  əlavə  edirlər.  Buraya 
Tovita, 
İudifı, 
Baruxa, 
İsayanın 
müdrikliyi, 
Siraxovun 
oğlu 
və 
M akkaveyskinin üç kitabı  daxildi.
B Ə H A İL İK
X IX  
əsrə  xass  olan,  lakin  kifayət  qodər dünyaya  sos  sala  bilmiş  bir neçə 
m üqəddəs kitablar B abibrə və ya Bəhailik təriqətinə mənsub  olmuşdur.
1850-ci  ildə  Təbriz  şəhərində  güllolənmiş,  əslən  Şiraz  taciri  olan  Oli 
M əhəm m ədin  yaratmış  olduğu  ictimai  hərəkatm   üzvləri,  onun  1837-ci  ildo
44
Tİ'R K   X A L Q L A K IN IN   K İTA B  VƏ  K İIA B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
Makıı  şolıərində  /iııdanda  olarkon  va/.mış  okkığu  “bəyan"  adlı  kilabı  nuiqəd- 
dos  kitab  hesab  etnıişlor.  Bıı  lıorokatın  davamçısı  Mir/o  Hüscyıı  v)li  Nııri 
(1817-1892)  xaricə  qaçaraq  "Kitabi  -  oqdəs"  (oıı  miiqoddəs  kilah)  əsərini 
ya/ır.  Bıı  kitab  Bəhayilorin  fikriııco  Quranı  vo  digər  müqəddəs  kitahlan  ovə/ 
cdocəkdi.  Qoribədə  olsa  İran  ərazisində  yaranmış  bu  lıərəkat 
Qacarlar 
vaxlında  ləqih  olunınuş,  l’əhlovilor  zamanı  himayo  vo  təşviq  cdiJmişdi.sə  do. 
İslam  respublikası  yenidən  Bolıailəri  təqib  və  təlıdid  etmişdi.  A./.ərbaycanda 
açıq  fəaliyyotdə  olmalarma  baxnıayaraq,  tərəfdar  vo  təəsiibkeşlori  az  plmuş, 
lakin  çar  rusiyası  onları  himayə  etıniş  və  Aşqabatda 
onlara  ibadətgah 
tikdirmiş,  İngiltorodə  Bəhailərin  xalitlərinə  zadəgan  dərəcəsi  verilmiş, 
Amerika.  İsraildə  və  Almaniyada  himayədarları  çox  olmuşdur.  Bəhailorin 
miiqoddəs  kitabı  saydan  “Bəyan”  və  “Kitabi-əqdəs”  İran  İslanı  ıcspublika- 
smda qadağandir vo sahibini  ə b  kcçərsə edanı lıökmü gözləyir.
ŞAMANİZM
Şamanizm  hal-hazırda  əsasən  Sibirin  abarigen  xalqlanmn  dinidir. 
Şaınanlıq  Tuvahlar,  Buryatlar,  Yakutlar,  Mansilər,  Xakaslar,  Xaııtilar,  Şorlar, 
Nenlər  vo  başqa  qədim  türk  xafqlarımn  varisləri  olan  xalqlarm  arasmda 
yayılmışdı.  Mənbələrdə  sırf Şamanizmi  ifadə  cdən  müqəddəs  kitablar  barədə 
məlumat  veıilmir.  l.akin  şamanizm  çox  qədim  zamanlardan 
indui/nıin, 
budizıniıı, həm də daosizmin yaraıımasında mühiim  rol  oynamışdı,
l'dəcə  də,  Şaman  mifologiyasında  bir  sıra  kitablar  haqqında  məluıııatlar 
Çin  yazılı  nvonbəbrində  qorunub  saxlamlmışdı.  Qeyd  oluııur  ki,  beş  min  il 
buııdan  əvvol  Çinin  Şimahnda  Xuanxe  çayı  (Sarı  çay)  sahiliııdə  yaşayan 
qoluım  tavfa  hiıliyində  Qəbilə  başçısı  Şun  Ilun  adlı  bir  qəhrəmana  böyiik 
daşqının  qarşısını  almağı  tapşırır.  Hun  bunun  öhdəsindən  gəlo  bilmədiyinə 
göro oıııı  edaııı  edirlər.  Ihınun  öhnüş cəsədi  dağ ətəyində  iiç  il  qaldıqdaıı  soııra
o  dirilir  və  boz  ayıva  çcvıilir.  Bundan  sonra o  öz  qarnım  yırtır  və  oradan  oğlu 
Yuyu  çjxanr.  Yuy  da  tczliklə  boz  ayıya  çcvrilir.  Kəvayətdə  dcvilir  ki.  Yuv 
böyüdiikdən  sonra  atasmın  işini  tamamlayır  və  böyük  daşqmm  qarşısını  alır. 
Bunu  ona  görə  edə  bilir  ki,  ilahi  qiivvələr  ona  “Şııy  -  tzin"  (sıılar  üzəriıulə 
hökmranlıq  kitabı)  kitabını  verirlər.
I  va  Bonq  lıesab  cdir  ki,  craımzdan  əvvəl  XII  əsrdə  Çiııdə  Çjo  siilalosi 
zamam  Şahlar  vo  zadəganlar  öz  saraylarıııa  şaıııanları  məsləhotçi  kiıni  qəbul 
edir  vo  onlardan  qabaqgörəu  və  təbib  kimi  istiladə  cdiıdilər.  Şamanlarm 
vəziləsi  rııhları  çağırmaq,  yuxuları  və  hadisələri  yoz.mac),  yağışı  çağırmaq, 
insanlan  miialico ctmək  vo  uldu/.larla  fala  baxmaq  idi.
45

TÜRK  VAT  OLARtNIN  KTTAB  VƏ  KİTABXANA  MƏDƏNİYVƏTİ
BUDDANIN MÜQƏDDƏS  KİTAULARI
Bizim  eradan  əvvəl  380-ci  ildə  buddizmin  əsas  kitabım n  formalaşması 
dövründə  iki  müstəqil  corəyan  yaranır.  O nlardan  biri  “maxayana”  adı  ib 
(böyük  döyüş  arabası)  tanındı.  Digər  bir  məktəb  ” I xarvada”  adlandı.  Maxa- 
yana  Hindistanm  şərqində  və  şimalmda  Nepal.  Çın,  Tıbet,  Yaponiya,  Kareya 
və  Vyetnamda  geniş  yayıldı.  Txarvada  iso  cənubda  və  cənub  şərqdə. 
Myanıada,  Birmada,  Taylandda,  Kambocada və  Laosda yayıldj.
Buddizmin  geniş  coğrafı  areala  yayılması  vo  todricon  meydana  gələn 
müxtəlifliklər 
onlara 
uyğun 
müqəddos 
kitabları 
mcydana 
gətirdi. 
Txarvadahlar  hesab  edirdilər  ki,  onların  miiqəddəs  kitabları  buddanın  özünə 
aiddir.  Maxayanalılar isə  müqəddəs  kitabların  orijinallarını  olə  keçirmək üçün 
çox inacJIa çalışmış vo bu mövzuda çox saylı  rəvayətlər yaratmışdılar.
Sutra  (sanskritcə  -  sap,  ip)  Qədim  Hind  dini  odobiyyatında  bölma 
mənası verir.  Buddizmdə  sutra hansısa bir  m əsələnin  müzakirosino  aid əsər və 
ya məcmuələrə  deyilir.
Tripitaka  (sanskritcə  iiç  qat  səbət) 
qanunlaşm ış  buddist  dini 
ədəbiyyatınm təsdiq  edilmiş  adıdır.  Dindarlar  Tripitakanı  Buddanın  şagirdbri 
tərəlindən  yazılmış  və  onun  özünün  nozoriyyəsi  kimi  qobııl  edirlor.  Buraya 
227  qanun  daxildir.  Tripitakanm  ən  tam  motni  Pali  diliııdə  yazılıb  (Pali 
kanonu).  Belə  güman  edilir  ki,  miiqəddəs  Bııdda  kitabları  ilk  dəiə  bizim 
eradan  əvvəl  I  əsrdə  Şrilanka  və  Txarva kahinlori  tərəfındən  palma  yarpaqları 
üzərində  yazıya  köçürülmiişdür.  Tripitakanın  şimal  -   hind  (sanskrit) 
variantları  yalmz  qismən  qorunub,  mövcud  olanlar  əsasən  Çin  və  Tibet 
dillərinə  tərcümələrdir.  Pali  kanonu  3  məcmuədon  (pitakalar.  sobotlər)  ibarət- 
dir.  Vinaya pitaka,  Sutta pitaka və  Abxidxam ma  pitaka.  V inaya  pitaka  (əxlaq 
qaydalarmın  pitakası)  buddaya  istinad  olunan  nosihotlordən  və  bunlarm 
meydana gəlmələrinin hekayətlərindən ibarotdir.  O la büsin  ki,  Vmaya -  pıtaka 
tripitakanm  ən  qədim  hissəsidir.  Ehtimal  edilir  ki,  bunlar  eramızdan  əvvəl 
563-483-cü illər arasında toplanmışdır.
Sutra -  pitaka buddist  dininə  aiddir  vo  hocmcə  çox  böyük  olan  bu əsər, 
Buddaya  və  onun  şagirdlərinə  istinad  olunan  ibrətli  hckayələr 
v ə   nəsihətbr 
daxildir.  Tripitaka erkən buddist mənbəyi  hesab  edilir.
ZƏRDÜŞTİLİK
Parfıya  və  Sasanilər  dövründə  dövlət  dini  olm uşdu.  Miiqəddəs  kitabı 
“Zend  -  avestadır”.  Mənası  şərhli  mətn  kimi  izah  olunıır.  Kitabm  ən  qədım 
hissələrində  -  “Qata”larda  ibtidai  icma  quruluşunun  ənənələri  hiss  olunıu- 
Dəri  üzərinə  yazılmış  ilk  müqəddəs  kitab  qorunub 
s a x l a m l m a m ı ş d ı .  
Islam
46
l Ü R k   X A t . Q L A R I M N   K İ T A B   VƏ  K İ T AB X A NA   M Ə D Ə N İ Y V Ə T İ
dininin  təqiblori  nəlieəsində  bir  qisnıi  hiııdistana  köç  etmiş  /ərtuştilər. 
Hoııbeydə  və  onıın  otralinda  l’ars  icmasıııı  təşkil  edərək  lıal-ha/ırda  ö / 
dinloıini  qismən  qorııyııb  saxlamaqdadırkır.  Azərbaycaıı  elıni  ınənhələrində 
bu  istiqamətdə  xeyli  tədqiqatlar mövcuddur.
İNDI  İZMDƏ  MÜQƏDDƏS  KİTABLAR
İndııi/mdə  ınüqəddəs  kitabların  rolıı  başqa  dinlərdə  olduğıı  kinıi  böyük 
əhənıiyyət  daşımır.  Məbəddə  ogər  bir  şagird  müqəddəs  kitab  axtararsa. 
kahinin  diııi  mərasimlərdə etdiyi  çıxışı  kitab kimi qəbul  edə  bilər.
I ədqiqatçılar  hesab  edir  ki,  eranıızdan  əvvəl  1500  - 
cti  illərdə 
I lindistanın  şimal  -   qərbinə  köç  etmiş  Ariyalılar  eramızdan  əvvol  1200-1000 
ülərdə  itıduizm  kimi  tanınan  dini  nozəriyyəni  yaratmışlar.  liramı/.dan  əvvəl 
200-  cii  ilə  qodər  keçən  1000  ildə  çox  sayda  dini  ədəbiyyat  yaradılır.  Bıı  dövr 
“vedi  dövrü” adlaııır.
Dörd  müxtəlif'əsərdən  ibarət  olan  bu  müqəddəs  kitab  vedi  adlaııır.  İddia 
ohııııır  ki.  bu  kitabdakılar  Allah  torəfmdən  göndərilmiş  kəlamlardır  və  elmli 
iıısanlar onıı  yadda  saxlayaraq  əzbərləmi.ş  və  nəsildən  -  nəsilə ötürmiişlor.
Veda 
mətnləri  onoııəvi  olaraq  “Şuruti”  (eşidilmiş)  adlamr  və  elə  hesab 
edilir  ki,  bu  mətnlər  həınişo  mövcud  olmuşdu  və  minillərlə  şifalıi  ənənələr 
>oJu  ilə  ölürülmiişdü.  Bunlardan  ən  qədinı  yazıya  köçürülmii.ş  niisxəsi 
Riqvcda  XV  əsıo aiddir.  Lakin  müasir kahinlər də mərasimlər zamanı  vcdaları 
oxumağı  deyil,  əzbər  söyJəməyə  üstiinliik  verirlər.  Şrutilər  sanskrit  yazılanntn 
qədim  Veda  formasında yazılmtşdır.
Qeyd  olıınduğu  kimi,  vedalar  4  ayrı  əsərdən  Riqvcda,  Yatvurveda, 
Samaveda  və  Atxarva  vedadan  ibarətdir.  Hər  veda  da  öz  növbəsində  4 
hissədən  ibarətdir:  Samxita.  Braxmaıı,  Aranyaki  və  IJlanişada.
Samxilii 
Allahın  müxtəlif  adlarını  mədlı  edəıı  lıimlərdən  ibarətdiı  və 
bütiin  vedaların  əsasım,  elocə də ən qədim  hissosini  təşkil  cdirlər.
Riqvcda  Samxita 
-   vedalar  içərisiııdə  ən  qədimidir.  Oınııı  ıııətni  on 
kilaba  bölümir.  Buıılar mandalla adlaıur.  Burada  1028  lıim n ö /ək sin i  tapır.
Vatvurveda  Saınxita  -  
kalıinlərin  Veda  qurbanları  mərasimi  keçirmək 
iiçiin  əsas  vəsaitdir və  bıı  da  iki  kitabdaıı  ibarətdir.
Samavt-da  Samxita 
malını  və  mıısiqi  niimunələrini  ö/.iində  əks etdirir. 
Ikınlar xiisusi  mərasimlər iiçiin  nə/.ərdə  tutıılur.
Alxarva  veda  Samxita 
-   ariyalılara  qədər  olan  ənənələri  ö/iində  əks 
etdirir.  cadıı,  tilsim  və  ilahi  forımılalardan  bəhs cdir.
Braxman 
eıamı/.dan  əvvəl  800-500-ei  illərə  aiddir  və  poetik  jaıırda 
ya/ılmış  mərasimlər  və  ibadətlərin  keçirilməsi  üçiiıı  dərslikdi.  Yedtli  Bıaxman 
mətnləriniıı  mövcııd  olması  qeyd  olıınıır.
47

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İ Y Y e T i
Aranyagi  eramızdan  əvvəl  400-200-cii  illorə  aid  edilir  və  Allaha 
ibadət,  miqitasiya  və  m ərasim brdən  bəhs  edir.  Bu  günə  qədər  onların  dörd 
mətni qorunub saxlamlrnışdı.
Upanişada 
-   induizmin  mistik  fəlsəfı  konsepsiyasını  əks  etdirir. 
Upanişad  sözii  “yanında  əyləşən”  mənasım  verir.  Bu  dini  konsepsiyam 
nəsildən  -  nəsilə  ötiirməyin  bir  forması  idi.  Upanişadaya  veda  ləlsəfəsi  də 
deyirlər.  Buraya  15  vacib olan  108  mətn daxildir.
Smriti  mətnləri  geniş  yayılmış  epik  əsərlərdir.  Buraya  Maxabxarata və 
Ramayana  da  daxildir.  Maxabxarata  dünyada  tnolum  olan  ən  böyük  epik 
əsərlordən  biridir.
Smriti  mətnlərini  aşağıdakı kimi  beş qrupa  bölmək  olar:
1.  Vedalardan  sonra  tərtib  olunmuş  tədris  motııləri.  Bıırada  tnərasimlor, 
qanunlar,  astranomiya,  qramatika,  fonetika və  ədəbiyyat  lıaqt|inda  məlumat öz 
əksini  tapır.
2.  Altı ortodoksal  fəlsəfı  sistemi  şərlı edən  motnlor.
3.  Bxaqavadqita eposu.
4.  Puranlar--  induist mifologiyası  mətnlori.
5.  M üxtəlif induist təriqətlərinin  motnlori.
Qeyd  olunduğu  kimi  mətnlər  veda  dövrü  sanskrit  yazılarm da  yazılırdı, 
yalm z 
eramıztn  7-ci  əsrindən  başlayaraq  Ilindistam n  regional  dillərində 
ya/.ıya  köçürülməsi  hesabına  daha  kütləvi  olm ağa  başlayır.  liloeo  do  regional 
dillərdə  yaztlmış  komentariyalar və  bir  sıra  digor  ıniiqəddos  kitablar  meydana 
gəlməyə  başlayır.  Böyük  tarixi  dövrdə  sanskrit  yazılarınt  öyrənmək  və  veda 
mətnlərini  oxumaq "iki  dəfə doğulmuşlara” aid  olmuşdur.
İndusların  müqəddəs  kitabları  haqqında  çox  danışm aq  olar.  Bir  sıra 
hindlilər  Qandinin  Bxaqavadqitaya  yazmış  olduğu  şərhidə  miiqəddəs  kitablar 
sırasm a  daxil  edirlər.  Hiııdlilər  XIX  əsr  hind  mistiki  Şri  Ramakrişnanm 
əsərlərini və bir sıra digər əsəıiəri  də müqəddəs  hesab  ediıiər.