Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
5.  Şərqi  Türküstanda avropalılarm,  rus m issioner  və  tədqiqatçılarm,  cb- 
cə  də  çinlilərin tiirk  əlyazm a kitablarma XIX  əsrin  əvvəllərindən  göstordiklori 
maraq,  nadir  nüsxələrin  almması,  qarəti,  dəyişdirilməsi  və  s.  əməliyyatlar  da 
kitab kütləsinin arealda azlığını  səciyyələndirirdi.
6.  Çin  hakimiyyəti  altma  keçən  Şərqi  Türküstanda  m üli  m osoblər  təqib 
olunmağa  başlamr  və  kitabxanalar  dağıdılır.  Əlyazmaların  ən  kiitləvi  saxlayı- 
cısı  olan  kitabxanaların dağıdılması  da əlyazma kitablarmm  kiitləsinin  azlığını 
səciyyələndirir.
16
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
YAZININ  BAŞLANĞICI
Yazı,  boşər ağlınm ən  qiymotli  məhsullarından  biri.  bolko  də  birincisidir. 
Tarixin  vo  mədəniyyotin  osasıdır.
Yazı,  ağızdan  çıxan  sosloro,  dolayısıyia  sözlərə,  gözlo  görünon.  ollo 
tutulaıı  işarəlor  halmda 
şəkil  verilmosidir.  Qulaq  vo  jestlorin  vardıını 
olmadan,  müoyyon  dəyor  ifadə  edəıı  şəkillor vasitəsilo  dilin  ifadəsini  mümkün 
hala  gotiron  yeganə  vasitədir.  Mədəniyyotin  qorunmasını  vo  tokmilloşdirilorok 
gələcək  nəsillərə  ötürülməsini  ancaq  yazı  tomin  cdo  bilər.  Daşıdığı  böyiik 
doyər  səbəbilə  qədim  dünyamn  bəzi  xalqları,  mədoniyyotin  bu  on  böyük 
kəşfmin  ilahi  güclər  torəfındon  yaradılaraq  itısanlara  hodiyvo  edikiiyino 
inanırdılar.  Misal  üçiin,  qodim  misirlilor,  yazını  tanrı  Totun,  skandinaviyalılar 
iso  tnifık  tanrıları  Odinin  icad  etdiyinə  inanırdılar.  Çinlilərə  göro  yazını  koşf 
edon,  onların  imperatorları  Fu-hi,  ibranilorə  göro  isə  Hııox.  İbrahim  vo 
Musadır.  Qodim  meksikalılar  vo  peruluların  etiqadına  görə  do  yazı.  ilahi  bir 
güc  toi'ofindən  icad  edilmişdir.
Tiirk  xalqları  insan  comiyyotinin  kcçmiş  olduğu  biitüıı  morholələri 
yaşamış  vo bu  tokomülün  Ibal  iştirakçısı  ohmışdur.
Əıı  qodim  yazı  nümunolori  e.  o.  dördüııcii  minilliyo  qodor  getmokdodir. 
Insanlann  dalıa  rahat  istifadosino  uyğun  bir  lıala  golmok  vo  bugünkii  ‘İıorf 
ya/.ısı”  şoklino  çatmaq  ü.çün  yazı  çox  uzıın  təkamül  prosesi  kcçmişdir.  Ihı 
proses,  aşağıdakı  morhəlolər şəklində əlo alına bilor:
1.  Məqsodin  ınüxtolif oşyalar  vasitosiylə  ifado  edilmosi.  Ya/.ı  larixçilori 
bıı  morholoyə “əşya yazısı”  adını  vermişlər.
2.  Yazının  şəklə çevrilməsinin  ilk  pilləlori.
3.  Fikri  yazı  (idcoqrafik  ya/.ı)  və  ya  başqa  bir  if'ado  ilo  şokli  ya/.ı 
(piktoqrafik  yazı).
4.  Fikri  vazıdan  lıeca yazısına  keçid.
5.  Heca yazısından  horf ya/ısına  keçid.
İtıdi  do  hor  birinə  aid  bir  neço  niimuno  göstoroıok,  bıı  morhololori  izalı 
clmoyo  çahşaq:
I .  Əşva  yaz.ısı
İbtidai  insan,  ıııoqsodini  anlatmaq  üçtin  otrafmdakı  oşyalardaıı  islifado 
ctmişdir.  Misal  üçüıı,  mozar  yeri  olaraq  bilinon  “dolmen’İor  vo  “m enhir'ior 
(şaquli  vo  ya  üfiiqi  vo/.iyyotdoki  böyük  daşlar)  “burada  ölü  yatmaqdadır” 
likrini.  xatirosini  nosildon  noslə ötürməkdodir.
I lal-lıazırda  Şimali  Amerikanın  şimal-şorqindo  vaşayaıı  \o   ibtidai  bir 
comiyvət  olaıı  Abııaki  yerliləri  getdiklori  yolıı  vo  istiqamoli.  torpağa 
sapladıqları  doyonoklərlə  göstərməkdədiıior.  Misal  üçiin,  maili  bir  doyonoklo
17

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə P Ə N İY Y Ə T İ
gedilən istiqamət göstərilməkdə,  maili  dəyənəyin yanında ycrə  saplanan şaquli 
bir  dəyənək  “uzağa  getmədim”,  maili  dəyənəyin  ucunda  yerə  saplanan  şaqııli 
dəyənək “ uzağa getdim ”,  maili  dəyənəyə  şaquli vəziyyətdə  saplanan  beş dəyə- 
nək “bcş  günlük yola  getdim” mənasına gəlməkdədir.
Yeno  əşya  yazısı  növlərindən  biri  olaraq  “düyün  yazısı”  var.  Qodim 
Peruda  buna  “kipu”  deyilirdi.  Bu  sistem,  bir  budaq  və  ya  çubııq  iizərinə 
bağlanan  m iixtəlif  rəngli  iplərdən  və  iplərin  üzərində  müəyyən  mosafələrlo 
atılan  düyünlərdən  ibarotdir.  Peru  və  Boliviyada  çobanlar  bu  gün  do  kipudan 
istifadə  edir,  sürülərindəki  inəkbrin,  kəsiləıı  heyvanlarm  sayını,  işlədibn 
duzun,  istehsal  olunan  kərə yağmın və pendirin miqdarmı onunla göstorirbr.
Qədim  Tiirk  xalqlarınm   köçəri  heyvandarhqla  məşğul  olduğunu  nozərə 
alsaq  yazı  elementlərindən  istifadə  etmiş  olmaları  haqqmda  ehtimal  yüriitmək 
olar.  Türk  xalqlarmın  mifologiyasında  bunu  təsdiq  edən  çox  sayda  faktlar 
mövcuddur.  Məsələn,  “Dədə  Qorqud”  dastanmda  Ağ  çadır  və  ya  qara  çadır 
məhfum ları,  yandırılan  tonqalların  sayma  görə  ifadə  etdiyi  fikir  vo  bir  sıra 
digər sim vollar lıaqqmda məlumat verilir.
M üxtəlif  əşyalar  yollamaqla  bir  məqsədi  çatdırmaq  üsulu  da  bütün 
diinyada  geniş  yayılmışdır.  Buııa  “əşya  m əktubu”  deyilir.  M üxtəlil  güllərə 
müəyyən  mənalar  verilməsini  və  bunları  birinə  göndərərək  müoyyon  bir  fıkri 
çatdırmaq  istəyini  buna misal  göstərmək olar.
2.  Yazının şəkilə çevrilməsinin ilk pillələri
Fransada,  Şimali  İspaniyada  və  İngiltərədə  paleolit  dövriində,  digor  adı 
ilə  qədiın  daş  dövriində  düzəldilmiş  bəzi  rəngli  və  həndəsi  işarəli  çınqıllar 
tapılmışdır.  Q ayalann  üzərində,  bəzi  dolmenlərdə  də  m üəyyən  işarəloro  rast 
gəlimnəkdədir.  Belə  nüm unələr  Anadoluda  da  var.  Bunlara  petroqlif  deyilir. 
Bunların  ibtidai  bir  şəkil  yazısımı,  insanm  təbiətində  var  olan  sənət 
qabiliyyətinin  məhsullarımı,  yoxsa  cadu  və  sehrlə,  dini  etiqadlarla  əlaqəli 
işarələrmi  olduqları  qəti  surətdə  aydınlaşdırılmamışdır.  Q obustan  qayaüstü 
yazılarıda  bu  qəbildəndir.  Bu  mövzuda  m übahisələr  davam  etməkdədir.  Nə 
olursa  olsun, .həqiqi  mənada  yazı  olmasa  da,  bunlar,  qədim  insanlann  sənət 
anlayışmı  və  görüşünii  əks  etdirməsi  baxımından  əlıəmiyyət  daşıyır  və 
ideoqrafık yazıya keçiddə bir pillədir.
3.  Füo-i yazı  (ideoqrafık yazı) və ya şəkli  yazı  (piktoqrafık  yazı)
Bu  mərhələdə  insan,  dilşüncələrini  şəkil  və  ya  biçimlərlə  ifadə  etməyə 
çalışmışdır.  1911-ci  ildə  Şimali  İspaniyada  Pasieqa  m ağarasmda  tapılan  bir 
qaya rəsm i,  ideoqrafık  yazının  ən  ibtidai  nümunəsi  sayılmaqdadır.  Bu 
rəsm də 
yuxarıda  solda  m ağaranın  iki  gözünü  təmsil  edən  iki  oyuq,  solda  iki  ayaq  rıı 
şəkli, 
ən  sağda kiçik  bir dairə və tiç  şaquli  qısa xətt yer  almaqdadır. 
R əsm dəkı 
işarələr  m üəyyən  bir  ardıcıllığa  sahibdir,  m üxtəlif yerlərə  səpələnmiş 
ş ə k ilb r
18
TÜ R K   X A L Q L A R tN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
yoxdur.  Bıı  şəkillər,  ola  bilsin  ki,  müəyyən  bir  qadağanı.  ya  da  giriş  ica/osini 
mağaraya giron  adamın nozərinə çatdırmaq  üçiin  çəkilmişdir.
İdeoqrafik  yazıdan  XIX  əsrdə  xüsusilə  Şimali  Amcrika  yerlilori  istifado 
etmişdiı.  1800-cii  ildon  1870-ci  ilə  qədər,  hər  ilin  qış  mövsümünüıı  on  önəmli 
hadisəsini  hir  rəsnılə  göstərən  və  dəri  üzərino  rongli  olaraq  çəkilən  taıixi 
qcydlor  buna  bir  nümunədir.  Yenə  XIX  osrdə  Ameıika  yerlibrindon  hir 
qobilonin.  o  dövriin  Amerika prczidentinə  göndərdiyi  məktııb  da  bclə  bir şəkli 
yazı  ilə  yazılnuşdı.
Fikri  yazı  hər  hansı  bir  məqsədi  izah  cdir,  lakin  insanın  ağzmdan  çıxan 
səsləri  miioyyonloşdirə  bilmir,  başqa  bir  ifadə  ib ,  sözlori  və  ciimloləri  vcro 
hilmir.  hikri  yazı,  ancaq miiəyyon  düşüncə qəlibbrini  göstərə bilir.
İnsan  cəm iyyətbrində  sosial  və  dini  qurıımlar  inkişaf  etdikco,  bo/.i 
ənənəbrin,  dualann.  müqəddos  xatirəbrin  əslini,  olduğu  kimi,  heç  bir 
dəvişikliyə  moruz  qalmadan  nəsildən  nəslə  ölürmə  ehtiyacı  hasil  olmuşdur. 
Bu  ehtiyacın,  məhdud  saydakı  şəkil  vo  işa rəb rb   qarşdanması  mümkün 
dcyildi.  Qodim  dünyanm  insanları,  nüsal  iiçiin  qədim  mesopotamiyalılar  və 
misirlilər  ilk  olaraq  işarobrin  sayını  çoxaltdılar.  Misal  üçün  "gö/"ü  bir  uöz, 
"əF’i  bir  ol,  “ayağ”ı  bir ayaq  şəkli  ib   iiado  ctmoyə  başladılar.  Bu  bir  kəlnıolik 
işarolor,  bir  fikir  bildirdikləri  i'rçün  yazı  tarixində  “ likri  işarə  (idcoqram)”  və 
ya ınəfhumun  şəklini  gösfordiyi  üçün  “şəkli  işarə  (pikfoqram)’" admı  alınışdır.
Fəqət  bir  dil  ııə  qodor  ibtidai  olursa  olsun,  miicərrəd  molhumlara  da 
sahibdir.  İıısanlar,  bu  miicərrəd  məfhumları  ifadə  ctmək  üçiin  hclə  bir  çarə 
tapmışdı:  bəzi  konkrct  idcoqramlardan  mücərrod  məfhıımlan  ifadə  elmək 
iiçiin  do  istifadə  edilmişdir.  Misal  üçiin,  “göz”  ideoqramı,  eyııi  /aınanda 
“görmək”,  “qulaq”  ideoqramı  “eşitmək*  qulaq  asmaq”,  “ayaq”  idcoqramı 
“ycrimok,  getmək,  addımlamaq”  mənasım  da vcrmişdir.
4.  Fikri  ya/ıdaıı  hcca  yazısına keçid
I b r   dildo  şoklinin  çəkilməsi  çotin  olan  və  şəkillərb  iliıtlo  cdilə  bilınəyən 
çox  sayda  sö/.  var.  Misal  iiçiin,  sadoco  ağac  dcyil,  “cöko  ağ acf'  və  ya  “palıd’" 
ya/.maq  kızım  gəldiyindo,  buııu  şəkillə  göslərmək  həqiqotən  də  çox  çətiıulir. 
Digər  fərəfdoıı,  “istəmək”.  "ummaq”.  “yenibmok"  kinıi  fclləri.  “gözəl'". 
"'yaxşı  ’,  “pis’"  kimi  sifətlori,  “indi”,  “sabah"  kiıni  zərfləri  şokillərlə  göslormək 
imkaıu  yoxdıır.  Bu  sobobdən.  belə  bir  çaro  tapılmışdır:  şəkillo  göstəriInıəsi 
asaıı  olan,  xiisııson  do  bir  lıecalı  sözlərin  səs  dəyorlori,  o  səsin  ycr aldığı  başqa 
sö/.brdo  do  monaya  baxmadan,  sadocə  vcrdikləri  səs  ııozordə  lutularaq 
işbdilmişdir.  Bıınıı  belo bir  misalla  izah ctmək  mümkündiir:  qol  şəkli  çokihniş 
və  “qol  ’  dcyo  oxunmuş.  ay  şəkli  çəkiimiş  vo  “ay”  dcyə  oxunmuşdur:  “qolay” 
sö/.ünü  yazınaq  üçiiıı  isə  qol  və  ay  şəkiibri  çəkilmişdir.  Ya/.ı  larixiııdə  bu 
hadisəyo  “akrofbniy;ı"  deyilir.  Qədim  Şumer.  qodim  Misir  vo  qədim  saıııi 
ya/ılarında  bunun  çox  sayda  nünuınosi  vardır.  Hoqiqi  bir  nıisal  L’östərnıək
19

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
lazım  olsa,  qədinı  Şumer  dilində  “su”  axar  suyu  andıran  bir  işaro  ilo 
göstərilirdi.  “A”  su  mənasım  verirdi.  “AA”  isə  ata m ənasına  gəlirdi.  Su  ilə  bir 
əlaqəsi  olm asa  da,  “ata”  sözünü  yazmaq  üçün  yan-yana  ikı  su  ışarosmdən 
istifadə  edilirdi.  Yeno  Şuıner  dilində  “AAA”  isə  “baba”  mənasına  gnlirdi.  Bu 
söz, “su”  işarosinin  üç  dəfə təkrarlanması ilə yazılırdı.
Akrofoniyamn  köməyi  ilə  sözbrin  bu  şəkildə  yazıhnası.  soslonn 
bildirilməsinə  də  kömək  etmişdir.  Yazımn  bu  mərhələsinə  “fonetizm ”.  başqa 
bir  ifadə  ilə  “səsləşınə  mərhələsi”  deyilir.  Bu  təcrübə  hecalarla  başladıgından, 
buna “heca yazısı” adı  verilmişdir.
Heca yazısı  sistemində dörd cür heca var:
1.  Saitlor:  a,  u, 
ı,  o.
2.  A çıq hecalar:  ba, ha, la v.s.
3.  Qapah  hecalar:  ab,  ah,  al  v.s.
4.  M ürəkkəb hecalar:  bar, nam, qur v.s.
Heca  yazısı  sistem i ideoqramlardan, heca işarələrindən  vo  sö zb rin   bəzon 
əvvəlinə,  bəzən  də  axırına  əlavə  edilən  təyinedicilərdən  (detcrm ınatıvbrdən) 
təşkil  olunmuşdu.  Təyinedicilər,  yazılan  sözün  nə  ciir,  hansı  saho  ıb   olaqolı 
olduğunu  göstərməkdə  idi.  Qədim  M esopotamiya  mixi  yazısı,  ondan  oməlo 
gələn  başqa  mixi  yazılar  və  qədim  M isir  heroqlifləri  belə  lıeca  yazısı
sistemləridir.
5.  Heca yazısm dan h ərf yazısma keçid
H ərf  yazısma  iki  yolla  keçilmişdir:  biri  akrofoniya,  digərı  ıso  açıq 
hecalarda saitin zam anla düşərək bir səs  işarəsi halım   alması  yoludur.
Bir  hecanın  saitini  itirərək  tək  səsə  çevrilməsi  prosesinə  qodnn^Mısır 
yazısında  rast  gəlirik.  M əsələn,  ağız  şəklində  çəkilərək  göstəııiən  və  “ağız 
m ənasına  verən  “re”  hecası  zamanla  saitini  itirərək  yalnızca  “r’^kınn 
məyə  başlanmışdır.  Qapı  siirgüsü “se”  zamanla saitini  itirmış  və  “s” hərh  kımı 
işlədilmişdir.  Bayquş  “me”  zamanla  ‘ m  ,  çörək  tc  zamanla  t  səsını  ı  a 
etmişdir.
A krofoniya  yolu  ilə  hərf  yazısına  keçidə  gəlincə,  bunun  ən  yaxş 
nüm unəsi  qədim  Finikiya yazısındakı  “a”  hərfidir.  Bu  hərf öküz 
b a ş ı  
şəklmdə 
idi.  “A le f ’  öküz  detnəkdir.  Bu  işarə  əvvəlco  öküzü  ifadə  etmək  üçün  ortaya 
çıxmış,  sonra  get-gedə  “a le f ’  sözünün  ilk  hərfınin  qarşılıgı ^ olaraq 
işbdilm işdir.  Bu h ə rf fınikiyalılardan yunan  əlifbasm a keçm iş və “alfa  olaraq 
əlifbanın  ilk hərfı kim i  günümüzə qədər gəhnişdir.
20
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Q Ə D İM   DÜNYANIN ƏSAS  YAZI  SİSTEM LƏRİ 
MİXİ  YAZI
Bızo  məlum  ən  qədim  yazı  sistemi  mixi  yazıdır.  Cənubi  Meso- 
potamıyada  bugünkü  Bağdadın  cənubunda  qədim  Urukda  apanlan  qazıntılar 
zamanı  c.  o.  3400-3000-ci  ilbrə  aid  şəkli  yazı  ilə  yazılmış  lövhələr 
tapılmışdır.  Mıxı  yazı  şum erbrin bu yazını  təkmilləşdirərək  əmələ  gətirdikləri 
bzr yazı  sıstcmıdır.  Şıımerlər,  akkadlılar,  babilliiər,  assuriyalılar,  hettlər və  son 
olaraq eramızdan  əvvəl  iran padşahları  tərəfındən işlədilmiş,  bir sıra dəyişiklik 
və  təkamüllərə  məruz  qalmış,  qədim  Ön  Asiyanm  ticarət  və  siyasi  həyatında 
çox  böyiik  rof  oynamtşdır.  3000  il  boyunca  istifado  edilən  bu  yazıdan 
günümüzə  500  000  ədəd  irili-xırdah  lövhə  və  aynca  çox  sayda  daş  kitabo  vo 
abıdə  gəlıb  çatmışdır.  Qədim  dünyanm  tarixi,  sosial-siyasi  sistcmi  və 
ümumiyyotlə  qədim  dünyanm  həyatı  barəsində  əlimizdə  mövcud  olan 
materıallann  hər biri  bir sənəd  dəyəri  ehtiva etməkdədir,  lakin  mixi  yazının  ən 
onəmlı  abıdələri  e.  ə.  1700-cü  ildə  yazılan  Hammurapi  qanuııları  və  e.  ə. 
2000-cı  ıldə  yazıya  köçürülən  bir  qədim  dünya  dastamna  aid  lövhəbrdir  Bu 
qədım  dünya dastanı  “Gilqameş” dastamdır.
1 Iammurapi  qanunları  Suz  şəhərində  bir fransız  heyəti  tərəhndən  tapılan 
sılmdr şəklində tikilmiş  daş sütunun üstünə yazılnnşdır.
Hammurapi,  Sami  sülaləsinin  altıncı  kralı  olaraq  Babildə  c.  o.  1730- 
1686-cı  illər arasında yaşamışdır.  Qonşulanyla 30  il  müharibə  aparmış,  Şumer 
vo  Akkad  ölkəbrini,  Assuriya  və  Nincviyanı  və  ya  Heynəva  zəbt  etmişdir. 
Cəsur  bir  sərkordodən  çox,  bir  diplomat  xarakterinə  sahib  olmuşdur.  Daşın 
üzərındə 
Günəş  tanrısı 
Şamaşın  və  onun  dediklərini 
yazıya  alan 
Hammurapının  rclyefi  də  ycr  almaqdadır.  Hammurapi  qanunlan  282 
maddədən  ıbarətdir.  Bu  qanunlar  gündəlik  adətlər  haqqında  deyil;  məntiqli, 
qoti  və  açıq  bir  şəkildə  hiiququn  əsas  prinsipbrini  dilə  gətirmokdodir.  tmpera- 
torluğun  lorkibino  daxil  olan  müxtəlif xalqların  bir-birindən  fərqli  adətlərinin 
sintezini  oınolo gotirmok  məqsədilə hazırlanmışdır.  Akkadca  yazılmışdır və öz 
dövrünün  klassik  bir abidəsi  hökmündədir.
“GiJqamcş”  dastanında  Cıilqameş  adlı  bir  hökmdarın  macəralarından 
bəhs  cdilmokdədir.  H.  o.  3000-ci  illərdə  xalq  arasında  şifahi  olaıaq  yayılmış, 
2000-ci  ilbrdə  isə  şumcrcə  yazıya köçürülmüşdür.  R   ə.  600-cü  illordə  Aşşur- 
banipal  tərəfındən  akkad-saıni  dillərinə  tərcümə  ctdirilmişdir.  İlk  dəfə 
“ lö v ra f’da  bəiıs  ed ib n  Nuh tufanı,  “T övraf’dan  xeyli  qədim  dövrləro aid  olan 
bu  dastanda detalh  olaraq təsvir edilmişdir.  Dastanın  lövhələrə yazılmış  böyük 
bir qismi  hal-hazırda  Britaniya muzeyində saxlamlmaqdadır.
Mixi  yazı  yazıda  işlədilən  işarələr  mıxa  oxşadığından  bu  adı  almışdır. 
Dörd əsas  şəkli  vardır:  şaquli,  üfüqi,  yuxarı  maili  və  aşağı  ınaili.  Mixi  yazımn
21

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ilk  nümunoləri  Avropaya  1621-ci  ildə  Persepolis  sarayındakı  iki  kitabədon 
köçlirübrək,  İtalyan  səyyahı  Pietro  Della  Valle  tərəfmdən  göndorilmişdir.  Bu 
iki  kitabə  İranın  Ə həm ənibr sülabsindən Dara və Kserks adm a yazılmışdı.
Daş  kitabələrdəki  işarələrin  yazı,  yoxsa adi naxışlar  olduğu  belə  əvvəlcə 
bilinrairdi.  İlk  olaraq  Danimarkalı  səyyah Niebuhr,  bu kitabəiərin  iiç  ayrı  diidə 
yazılrrıış  eyni  m ətn  olduğunu  başa  düşmüşdiir.  Dalıa  sonra  teoloq  və  arxeoloq 
Miinter  kitabəbrin  Əhəməni  hökmdarlarmdan  qaldığım  təyin  etmişdir. 
Kitabələr  Babil,  Elam  və  qədim  İran  diiləri  ilə  yazılmışdı.  Yazını  çözməyə  və 
oxumağa  A lm an  filologiya  müəllimi  Q.Qrotefend  1802-ci  ildə  miivəffəq 
olmuşdur.  Dilini  və  yazı  işarələrini bilmədiyimiz bir nıətni  oxumaq  son  dərəcə 
çətin  və  böyük  zəhmət,  məntiq  yiirütmə,  əlavə  olaraq  geniş  bir  tarix  bilgisi 
tələb edən  bir işdir.
ŞÜ M E R  Y A Z IL A R l
“i ’arix  şumerdən  başlayır”  deyən  alim brin  və  tətqiqatçılarm   miixalifəti 
yoxdur.  Bu  fikri  demək  olar ki, bu problemlə  məşğul  olan  bütiin  mütoxəssislər 
iddia edir.
Şumerlərin  kimliyi,  onlarm dili,  mədəniyyəti  barədə  dünya  elmində  fikir 
bebdir:  Şum eıiər  m üasir  türk  xalqlarımn  əcdadlarıdır.  Ş u m erb r  ən  qədim 
türklərdir,  şumer  dili  prototürk  dilidir.  Bu  fikir  görkəmli  şumeroloqlarm  -
S.N.Kramer,  L.Vulli,  S.Lloyd,  Q.Çarl,  Z.Kosidovski,  Q.Vinqler,  E.Reklü, 
M.Belitski,  D.Reder,  A.Cavat,  E.Əlibəyzadə  və b.  gəldikbri  fıkir  və  ııəticədir. 
(70,  s.  5.)
Qədim   Şum eriərin  mixi  yazılarla  başlamış  olduqları  kitab  və  kitabxana 
mədəniyyəti  5  m inillik  bir  inkişaf yolu  keçərək  dünya  mədəniyyətinə  xidmət 
etmişdir.  Türk  xalqlarmın  əcdadları  olmuş 
Ş um erbr 
insan  cəmiyyətinə 
vcrmiş  olduğu  biitün  töhfolərdə  dünyaya  açıq  olmuş,  yaratm ış  olduğunu 
qonşuları  ilə  paylaşm ış,  öz  böyilklüyünü  hərn  fiziki,  həm  do  mənəvi  oiaraq 
m in illik b r boyu qoruyub  saxlamışdır.
İlk  yazı,  ilk  kitab,  ilk  kitabxana  və  ilk  məktəbi  yaratmış  xalq  olaraq 
Qədim  T iirk b r dünyanm çox  böyiik  coğrafiyasma yayılmış,  yaşadığı  arealdan 
asılı  olm ayaraq,  insan  cəmiyyətinə  yeni-yeni  nailiyyotbr  bəxş  ctmiş,  dar 
m ilbtçilik  kom pleksbrindən  uzaq  olmuş,  bəşəri  ideyalarla  XXI  əsrə  qədər 
golib çatmışdır.
Keçm iş  olduğum uz  möhtəşəm  tarixi  yolu  tədqiq  edən  mütəxəssisləri 
əsasən üç  qrupa bölmək olar:
1. 
1 arixdə  milli  və  siyasi  bərabəıiik  vo  balanslaşdırma  istəyi  ib   aparılan 
tədqiqatlar.
22
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  V Ə   K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
2.  ia rix i  saxtalaşdırmaqla  qərəzli  və  ambisiyalı  mövqedən  aparılan 
tədqiqatlar.
3.  i'arixi  həqiqətbri  hissə-lıissə  üzə  çıxararaq  yaradılacaq  tarixi 
mən/.əroniıı  maksimum düzgiin  ifadəsinə xidmət  cdənlər.
Şumerdə  yazının  kəşfi.  yaranmas!.  inkişafı  zəııgin  mədəniyyətin 
yaranması  və  inkişalina  səbob  oldu.  Mədəniyyotin  müxtəlif  sahələrinə  aid 
yazılı  gil  lövhələr  dtinya  tarixini  ycnidən  yazmaq  zərurətini  doğurdu.  Dünya 
ədəbiyyatının  şah  əsərlori  sırasında  duran  "‘Bilqamıs’’  dastanı,  habclə  digor 
Şumer  dastanları  vo  böyüklü  -   kiçikli  minbrlə  kitabəbr  bu  salıədə  giiclü  vo 
etibarh  mənbobrdir.  “Bilqamıs”  dastanı  c.  ə.  III  minillikdə  Şumer  dilində 
yaranmış,  min  il  sonra  akkad  dilinə  torcümə  edilmiş  və  gil  lövhəbrə  həkk 
cdiimişdi.
Qədim  Şumerlər  bilikbri  yaymaq,  təhlil  etmək,  şifahi  yaratdıqları  dastan 
və  nəğmələri  “ Kitaba”  köçürmək 
üçün  gil  lövhəbrdən  istifadə  etmişdir. 
“Eıımergar  vo  Aratta  hökmdarı”,  “İrik  vo  Aratta”,  “Luqalbanda  və  ermerkar”, 
“Bilqamıs  və  Aqa”.  “Bilqamıs”  və  başqa  dünya  ədəbiyyatının  ilk  bədii 
məhsulları  sayılan  osərlər-dastan  və  rəvayətbr,  çoxlu  mifik  vo  dini  osorlor, 
hckayəlor,  təmsillər  və b.  gil  lövholər üzərindo  gəlib müasir dövrə çatıbdır.
Şumer  moktəbi  mixi  ya/.ının  meydana  gəlməsi  nəticəsində  təzahiir 
etmişdi.  Mixi  yazmm  koşli  və  onun  təkmilbşdirilm əsi  isə  Şumerin  bəşor 
tarixinə  ən  Önəmli  töhfosi  oldu.  İlk  yazılı  abidəbr  Qədim  Şumer  şəhəri 
Urukun  xarabalıqlart  arasttıda  aşkar  edildi.  Orada  üzlori  şəkilli  yazı  ilo 
örtiılmüş  mindən  artıq  gil  lövhəcik  tapıldı.  Onlar  osasən  təsərrülat  və 
inzibatçılıq  yazılarındatı  ibarət  idi.  Onların arastnda bir neçə tədris  mətnbrinin 
də  olduğu  miioyyon  cdildi.  Bu  onu  sübut  edir  ki,  Şumerdo  miladdan  əvvəl  ən 
azt  3000  il  öncə təlim  məsəbləri  ib  moşğul  olunmuşlar.  (70.  s.20)
“Bilqamıs”  dastanı  Doclə  və  Fərat  çayları  hövzəsində  5 
6  min  il
bundan  qabaq  yaranmışdır.  Bu  qəhrəmanlıq  dastanı  bizo  yaxın  qədim 
ümumtiirk  dastanlan  ilo,  məsolon  “Alp-Ər-Tonqa”  dastanı  və  “Naməlum ’ 
qohromanın  ölünninə  ağılar  (er.  əv.  IV  əsr)  “Şu  xaqan” dastanı  (cr.  əv.  VII-VI 
əsr),  “ Dədo  Qorqııd”  dastanı  (VI-VIl  əsr)  “Orxatı  Yeniscy”  kitabları  (V-VIIl 
əsr)  maraqlı  paralcllər,  idcva  -   fikir  yaxmhğı.  bu  osərbrdə  tanrıçıhq,  tanrıya 
inatıı.  Iıotta  yazılış  torzi  vo  üslub  yaxınlığı  göstorir.  Bu  kitabolərin  cyııi 
qaynaqlardan  qidalandtğı,  onənəvi  davam  cdib  gəbn  mənəvi  tcllərə  bağlılığı 
açıq  aşkar göstərir.  (70.  s.10)
Bu  k()k,  toməl  vo  qaynaqlann  birliyini  vo  ortaq  cohətlərini  biz  qodim 
dövrlorin  odobi 
bədii  mohsıılları  olan  “IJralbatır”,  “ Alpamıs”,  “ Manas”  kimi 
dünya  şöhrotli  dastanlarda  da miişahidə cdirik.
VI-VII  osrlor  türk  odobi  dünyasmın  böyük  şəxsiyyəti  olan  Dodo  Qorqud 
Qorqııd  Ata  ö/,  “ Kitabım”  -   “Oğuztıamoni”  formalaşdırarkon,  şifahi
23

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İ Y V .n r
ədəbiyyatm  qədirn  və  zəngin  qaynaqları  oııa  ilham  verm iş,  Qorqud  Ata  xalcın 
monəvi  variığını.  ağlım,  zəkasmı,  xəlqi  və  milli  təfəkkiirünii,  adət  -  ənənə 
ədob - ərkan,  ailə məhəbbəti və  s.  keyfiyyətlərini  yığcam   və bədii  şəkildə  ifach 
edən  inciləriə  kitabını  yazmışdt.  VI  -   VII  əsrlərə  qədorki  xalq  yaradıcıhğ'ı 
niimunəlorini,  xüsusilə  do  onun  frazeoloji  ifadə  və  vahidlər  kimi  çox  qiymodi 
qatlarını  iizə  çıxarmışdı.
H E R O Q L İF
Qədim  misirlilərin,  dillərini  ifadə  etmək  üçün  işlətdikiəri  yazıdır.  Ən 
qədim  nümunələri  e.  ə.  3000-ci  ilə  qədər  gedir.  Ən  qədim  nümıınəbri  şakii 
yazıdır.  Ə şyalar  və  mücərrəd  mofhumlar  üçün  evni  işarələrdən  istifadə 
cdilmişdir.  M isirşünaslar bu yazıda 3000  işarə müəyyon  etm işdir ki,  bunlardan 
600-ii çox  işlodilən  işarəlordir.  Klassik dövrdə yunanlar,  yalnız  nıəbədlərdə və 
məzar  daşlarında  rast  gəldikləri  üçün  bu  yazıya  “müqəddos  vazı  -   hcroqlif’ 
adını  vcrmişdilər.  H eroqlif  məbədlərdə  və  ınozar  daşlarıııda  işlədilən  bir 
mərasim  yazıst  idi.  Misirli  rahiblər  gündolik  işlorindo,  çox  sadoloşdirilmiş  və 
papirus  iistünə  fırçaila  yazıldığı  üçün  xətləri  yuvaıiaq  hala  gəJmiş,  axıcı  bir 
şokildo  yazılan  heratık  yazıdan  ıstifado  edirdilor.  h.o.  VII  osrdo  bıı  ol  vazısı 
bir  daha  sadələşdirildi  və  “dem otik’'  yazı  şokli  ortaya  çıxdı.  üem əli  Misir 
yazısı  heroqlif  (daş  üstüno  qazılaraq  yazılan),  heratik  (rahibbrin  işlətdiyi 
müqoddəs  yazı)  və  demotik  (camaatın  gündolik  işlordə  islotdiyi  vazı)  olmaq 
üzrə  üç  növdür.
M akedoniyalı  İsgəndərin  yürüşlərindən  sonra  qədim  Misir,  ellinistik 
m ədəniyyət  əhatəsinə  daxil  olmuş  və  qədim   əlifbalar  sürətlə  itib  getmişdir. 
Artıq  bizim  eranm  3-eü  əsrində  misirlilər  demotik  yazıdan  aldıqları  6  işarəni 
ciə  əlavə  edərək,  qədim  yunan əlifbasından istifadə cdirdilər.
Heroqliflor  klassik  dövrdo  do  bir  sirr  idi.  Yalm z  m isirlilərin  işlətdikləri 
bir  yazı  idi.  H eroqliflərin  oxunması  1798-ci  ildə  N apoleonun  Misirə  vürüşü 
əsnasm da  biı;  əsgəriıı  Nil  yaxm hğmda,  bu  gün  “ Rəşid”  adlanan  bölgədə 
tapdığı  Rozetta  daşı  sayəsində  mümkün  olmuşdur.  Bu  qara  daşm  üstündə  üç 
fərqli  yazı  ilə  yazılmış  bir  mətn  var  idi.  Heroqliflə,  dem otik  yazıyla və  qədim 
yunanca  yazılmtşdı,  Qodim  yunanca mətn  dorhal  tərcümo  edilərək,  bunun e.  ə. 
196-cı  ildə  V  Ptolcm ey  üçün  yazılmış  bir  ithaf yazısı  olduğıı  aşkara  çıxanldı. 
Fransız  F.ŞampoIyon,  dairə  içino  alınmış  hökmdar  adlarm dan  başlayaraq, 
heroqlifləri  çözməyə  və  oxumağa  müvəffəq  oldu.  Qodim  Misir  haqqında 
nıəlumatları  bu daşa və  onu oxuyana borcluyuq.