Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
daha  çox  praktikliyi  ilə  fərqlənir.  Hətta  bu  lüğot  belo  türk  və  orəb  sözlərinin 
fars  dilinə  göstərdiyi  tarixi  təsirdən  kənarda  qalmır.  Tədqiqatçı  Cavad  Heyat 
fars dilində  istifadə olunan türk sözləri  lüğətinin tərtibatçısıdır.
ö u   tədqiqatda  XI-XVIII  əsrlərdə  hazırlanm ış  və  geniş  coğrafi  arealda 
yayılaraq  türk  xalqma  nıəxsus  lüğətlərin  biblioqralik  siyahısını  vennəyə 
cəhd 
göstəririk.
XI  əsr
Fərxənge  Qətran
(Qətranin  liiğəti)
XI əsr
Anonim
Fərxonge  - 
Fordovsi
(Firdovsinin  lüğəti)
1065
Asadi  Tusi
"Lüğnti  furs”  (fars
lüğəti)
1076 (469 hicri)
Mahmud Kaşğari
“Divani  lüğət türk”
1134-cü
Cərullah  Mahmud
“ Kitabe  lüğəte
ildə  vəfat etmiş
Zəməxşəri
m üqəddəm cye  odəb
Zəm əkşəri'’
XIII  əsr
Fəxrəddin
“Sixax  əlmadjam”
Naxçıvani
XIII əsr
Misir Məmlukləri
“ Kitab  əl  qəvanin əl
zamam
külliyyə  Eidabti  əl
lüğət əttiirkiyə”
XIII  əsr
Cəmaləddin  ibn
"K itab  Helyc  əl iıısan
Elxanilər dövrü
Mihnə
və  Helyc ən  lisan”
XIV  əsr
Bədrəddin
“ Fərhəngi  zəfərquyavə
İbrahim
cahaıınuya”
XIV  əsr
Şəmsəddin
“ Sixax  əl  furs”
XIV  əsrin
İtalyan və  Alman
“Kodcks  Kumanikus”
əvvəllərində
missionevləri
(qıpcaq məcmuəsi)
58
1İIRK  X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VO  K İT A B X A N A   M O D Ə N İY Y O Tİ
1301
Mövlaııa
“ Fərhəngi  Foxri
Fəxroddin
Kovxas"
Mııbarak  Qaznavi
Kəvvas
1312-13-cü  illər
Obu  lleyyan  əl-
“Kitab  əl  idrak  l.ilisaı
Əndəlusi
əl  ətrak"’
1328
Məhəmməd  İbn
Hiııduşah
Naxçıvani
“Səlıih  əl-Furs”
1343
Şəmsi  Fərxi 
İsfahani
“Miyari  Comali”
1343
Anonim
Dastur al-afazil
1393
Məhəmməd İbn 
Kəvvas  Bəlxi
“Baxr al-fəzai)”
XV  osr
Anonim
“  Kitabi  bolağət əl 
müştaq  fi  liiğət  türk  ol 
qıpçaq"
1419
Nasir Kazi
“Risaleyi  Nasiri
Qunbazi
Əhməd”
1419
Anonim
“Adat al  Fuzala”
1434
Məhəmməd İbn 
Kəvvas  Bəlxi
“Baxr al-fəzail”
1474  (Hindista)
Təvanəddin
Faruxi
“ Fərhəngi  İbrahim”
Kamal  Paşazadə
Fars-tiirk  iiiğəti
Dəkaik  əl-Xəkaik
(XVI  əsr)
ühləri
Orəb-tiirk  liiğəli
Füğət  əl-Əhtəri
Anonim
Ərəb-tiirk  lüğəti
Tərcuman  əs-salıəb
XVI  əsıdo
Anonim
“Füğəti  obu şoka”
(Anadolu)
XVI  əsr
Nəvai
“Miihakimat əl-
XVI  əsr
liihəteyn”
Mohəmməd  Bin
“Kitabi  ’l ubyan  əllucot
Qeys
ot  tiirk  ala  lisani 
qanıqlı”
XVI  əsr
Anonim
Koşl'ol-lüğət
59

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
XVI əsr
Məhəmməd Bin 
Qeys
XVI  osr
Məhəmməd Bin 
Qeys
KamaJ  Paşazadə
1510
Mövlanə M ahmud
(Hindistan)
İbn Şeyx
Zeynalabdin
Muhəmməd
1519
Muhəmməd  ad-
(Hindistan)
Dəxləvi
1544
Məhəmməd Tusi 
ƏIəvi
1545
Əhətri
1567
Anonim
1576
Anonim
1593
Anonim
XVII əsrdə
Hindistanda
1600  (İsfahan)
Məhəmməd 
Qasim Sururi 
Kaşani
1608
Fəxrəddin Həsən 
Şirazi
1652
M əhəmməd
Təbrizi
1662
Anonim
1665  (Türkiyə)
Həsən Süuri
1705  (Herat)
Anoııim
XVII
Əli Məcdi
1654
İbrahim  Cövri
XVII əsr
Yaqub Cəngi 
tərəfindən
“Lüğəti-türki  xərəzmi”
“Ketabe  lüğote 
M əhəmməd  Bin Qeys” 
“Dokaikol-Xokaik” 
(Hoqiqətin  fars-tıirk 
lüğəti hissocivi) 
“Toxfat as-saadaf’
“Muayyad  al-Fuzala”
“Lüğəti  Şaxname”
“Lüğətəl-Əhətri” (ərəb- 
türk  lüğəti)
“Tərcüman  əs-sihəh” 
(orəb-türk  lüğəti) 
“ Fəraid əl-  fovaiz” 
“M ədar al-əfazil”
“  Lüğəti  Fəzlullah xan” 
“M əcmə  əl-furs”
“  Fərhəngi  Cahangiri”
Burhani kati
“ Şərhi  Gülüstan” 
Fərhəngə  Süuri 
“Bədai  əl  lüğət” 
Tiirk-fars  lüğəti 
“Zürub  əl-əm sal” 
(M üsəlm anlann 
m üxtəlifliyi) Türk-iran 
zərb məsəllərinin 
miiqaisəli lüğəti 
“Kitabe zəbani türki”
60
TÜKK  X A L Q L A R IN IN   KİTAK  VƏ  KİTABXANA  M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
i liııdistanda 
yazılmış
XVH  osr 
Aııonim 
"Ol  Tamğaye  Nusiri"
(farsca-cığatayca  liiğot)
XVIII  osi' 
Mirzo  Mclulixan 
“Songilax" (No\ ainiıı
Astrabadi 
şcirlorino  liiğət)
1727 
Mohommodtəan 
“  Forlıongi  türk"
(Hindistan) 
Qaqaqoyunlu
Yuxarıda  adları  çokilon  Iiiğotlərin  bo/.ilorinin  müollifi  anoııimdir. 
Bo/ilorinin  yazıldığı  il  vo  məkan  məlum  deyil.  Bəzi  hallarda  eyni  liiğotin  bir 
neço  miixtolif tərfibatçılar  tərofindən  hazırlanması  iddia olumır.  Lakin  lıarada. 
kim  torofındon  yazılmasma baxmayaraq  bütün  qeyd  olunan  lüğətlərdo  tiirk  dili 
vo  onun  miixtəlif əsərlərdə  və  ya  dillordə  istifadə  olunan  kəlmələri  haqqında 
şərhlər  verilir.  bir  çox  hallarda  lüğətin  biitöv  bir  fəsli  türk  dilinə  vo  ya 
iohcəlorino aid  edilir.
Torlib  etdiyimiz  siyahınm  kamil  və  bitkin  olması  haqqında  heç  bir 
iddiamız  yoxdur.  Tolim  məqsodi  ilə  tərtib  olunmuş  bu  siyahmın  gəlocokdo 
samballı 
biblioqralik 
göstəriciyə 
çevirmək 
məqsədi 
ilo 
yoqinki 
todqiqatlarımızı  davam  etdirəcəyik.  Bu  salıədə  axtarışlarım ı/  yoqin  ki. 
sivahımn daha  böyiik  vo daha məzmıınlıı  olması  ilo nəticolənocok.
Orta  əsrlərdə  kütləvi  istifado  olunan,  tez-tez  üzii  köçiiriilən  məşhur 
liiğotlor  sırasmda  rus  tədqiqatçı  S.İ.Bayevski  1652-ci  ildə  Təbriz  şohorində 
ya/ılmış  Məhəmməd Təbrizinin “Bürhani  kati”  lüğ,ətini  göstərir.
Flocə  do  orta  əsr  lüğotlorinin  varisliyi  məsələsini  araşdıran  rus 
todqiqatçısı  göstorir  ki,  hər  bir  lüğotin  tərtibatçısı  özündon  əvvolki  Riğotloro 
istinadlar  vernıiş  vo  onlardan  geniş  şəkildə  faydalanmışlar.  Bu  molumat  osas 
\crir  ki.  orta  osr  kitabxanaiarında  liiğot  materiallarının  geniş  yayılması  faktmı 
iddia  edok.  Flıni  işdə  faydalana  bilmək  moqsodi  ilə  miitoxossislori  lıər  dolb 
tialıa  i'xıliş  \ o  mozmunlıı  lüğotin  təılibinə sövq  etmişdi.
Ocyd  olunan  lüğətləriıı  oksoriyyotiııin  tortibatçısı  tiirk  osilli  alimlor 
olınu.şdu.  l.akiıı  lıotta  lars  dili  lüğotinin  tərtihatçıları  belə  konkret  odobi 
niiımınoİordo  istifado  edilən  türk  monşəli  sözlori  və  fra/eologiyanı  ya  ayrıca 
bir  fosildo  göstormiş və ya motn  içorisində onlara  izahlar vermişdilor.
Orta  osrlərdo  lüğotlər  osasən  ədəbi  və  elmi  əsərlərdə  miitalio  /anuını 
anlaşılmayan  sözlərin  izalıı  məqsədilə  tərtib  olundtığu  iiçiiıı  burada  islam 
modoniyyotinin  ifadoçisi  olan  orob,  (iirk  və  fars  dillorindəıı  başqa  digər 
dillordon  istilacloyə  qobul  olunmuş  sö/. və anlayışlara  da  tosadiif edilirdi.
Mahm'ud  Kaşğarinin  “Divaııi  lüğot  tiirk”  oının  miirokkob  c|iıruluşu. 
elocə  də  sonrakı  dövrlərdə  tortib  olunmuş  liiğətlər  göstorir  ki,  orta  osrlordo
61

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə 1İ
tiirk  dili  kifayət  qədər  zə.ıgin  və  mürəkkəb  fonetik  tərkibə  malik 
o ln u ıs d u  
Gcniş  coğrafı  əraziyə  yayılması  səbəbindətı  inteqrasiya  elcmentlərinin-  zoif 
olması  diliıı  ümumi  inkişafına  deyil,  ayrı-ayrı  ləheə  və  şivələrin  inkişafına  ö
7 
təsirini  göstərmişdi.  Bu  baxımdan türk olmayamn  belə  bir  lüğəti  tərtib  elmoyi 
miimkün  deyildi.  Odur  ki,  yuxarıda  qeyd  olunan  lüğətiərin  əksər  hallarda 
tərtibatçısı  türk  əsilli 
o l m u ş  
ya  ttirk  əsilii  mütəxəssislərin  köməyi  ib   tortih 
edüm işdi.
İran  tədqiqatçılarm dan  Səid  Nəfisi  İran  liiğətləri  mövzusunda  tədqiqat 
aparmış  və  çap  etdirdiyi  ‘ Qədim  İran  lüğətləri”  kitabıfıda  biı-  neçə 
“ Şahnam əyə”  həsr  edilmiş  lüğətin  admı  çəkir.  Eləcə  də  adları  çəkilon 
digər 
iü ğ ətb rin  milli  m ənsubiyyəti  göstərilmir.  Tədqiqat  azərbaycan  mütəxəssisi 
tərəfındən  aparılm ışdısa da, “paniranist” ideologiyaya xidmət etmişdi.
Lüğətlər xalqlan n  mədənı  həyatmda mühiim  rol  oynadığmdan bundan 
dini,  ideoloji  və  sairə  m əqsədlər  üçün  sui  istifadə  etm ək  cəhdləri  də  mövcüd 
olmuşdur.  Mosələn  görkəmli  tədqiqatçı  Cavad  N eyətin  iddiasina  görə  XIV 
əsrin  əvvəiərində  italyan  və  alman  missionerləri  qıpçaq  türkJorini  xristianlığa 
cəlb  etmok  m əqsədilə  “Kodeks  Kumanikus”  və  ya  “Qıpçaq  nıəcmuosi”  adlı 
liiğət  tərtib  edirlər.  Bu  lüğətin  əlyazması  Venesiyadakı  Santo  Markos 
kitabxanasında  saxJamlır.  Kitab  iki  dəftərdən  ibarətdir.  Birincisi  italyanJar 
lorofmdən  tortib  edilm iş  Jatm-fars-türk  (qıpçaq)  lüğəti,  ikinci  kitab  qırçaq- 
ahnan  iüğətindən təşkil  olımub və latm əlifbası  ilə yazılıb.
O rta  əsr  islam  mədəniyyəti  ölkələrində  m əhz  iiiğətlər  insanların  ədəbi 
və  elmi  inteqrasiyasını  təmiıı  etmişdi.  Bu  lüğətlərin  m üxtəlif tarixi  dövrlərdə 
üzti  köçüriiim üş  nüsxələri  biitiin  islam  dünyasına  yayılmış  və  kitabxanalann 
fondunda  saxlanaraq  m ütaliə  prosesini  dərin  və  səınərəli  etmiş,  XVII-XVIII 
əsrlərdən  başlayaraq  A vropa alimlərinin  də  diqqətini  ciddi  informativ  material 
kimi  cəlb etmişdi.
Təsadiifi  deyildir  ki,  adlannı  qeyd  etdiyim iz  lüğətlərin  hər  biri  öz 
növbəsində  linqvistlər üçiin  vacib  mənbə  olmuş,  tarixçi  və  mətnşiinaslar üçün 
m ühüm  vasitə  olmuşdur.  Eləcə  də  orta  əsr  kitabxanalarım n  repertuarım 
m üəyyonləşdirm ək 
baxım dan 
da 
çox 
əhəmiyyətlidir. 
Orta 
əsr 
kitabxanalarım ızm   böyük  əksiriyyəti  demokratik  əlamətiəri  olan  kitabxanalar 
olm uşdur.  M əlum atm  toplanması,  sistemləşdirilməsi,  saxlamlması  və  ictimai 
istifadəyə  verilm əsi  prosesində  senzura,  m əhdudiyyət  və  ayrı-seçkilik əlamət- 
lərinə  rast  gəlm ədiyim iz üçün iddiaiarımız əsaslıdır.
L üğətçüik  m ədəniyyətim izin  araşdırılması  da  bir  daha  sübut  edir  kı, 
orta  əsrlərdə  islam  nıədəniyyətinin  ifadəçisi  kimi.  ərəb  diii  ilə  yanaşı 
azərbavcan,  tiirk  və  fars  dilləri  də  yanaşı  olmuşdu.  N əticə  olaraq,  Azərbaycan 
ərazisində  kitabxanalarda  üç  dilli  kitab  fondu  formalaşmış,  bu  eləcə  də  dıgər
62
II  UK  X A L Q L A R IN IN   KİTAB  VƏ  K İTA BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
tiirk  dilli  ərazilərə  də  aid  olmuşdur.  Uç  dilli  oxucu  koııtingenti  mcvdana 
gəlnıiş,  dalıa  gcııiş  məlumat  mənbələrini  əldə cdə  bilmişlər.
Orla  əsr  kitabxanalarınm  rcperlııarmda  liiğətlər  geni.ş  \ə   mülnim  rol 
oynamışdı.  Mik]əddəs  kitahların  rəngarəngliyi  ilə  yanaşı  dastan  və  əsatirlərin 
/əııgliyinə  baxmayaraq  kitabxanalarda  saxlanılma  və  mühatizəsi  baxımından 
lərqli  olmuşdu.  Bıı  baxımdan  lüğətlərin  bəxti  daha  çox  gətirmiş  və  böyük  bir 
əksəriyvəti  qorunub  saxlanılmışdı.  Tarixi  əsərlərdə  bu  baxımdan  bəxti  dalıa 
çox  gətirmiş  kateqoriyaya daxildir.
6 3

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə P Ə N İY Y D
t
İ
İSLAM  DÖVRÜ M ƏDƏNİYYƏTİNDƏ 
ƏLYAZM A KİTABI
Türk  yazı  vo  kitab  mədəniyyətinin beş min  il  tarixı'  vardır.  Öt.ııı dövriin 
on  üç  əsri  Tiirk  tnüsəlm an tarixiııiıı əlyazma  kitabm da  əks  olunur.  I ləm  'l'ürk 
həın  də  uzun  m üddət  poeziyası,  tarixşünaslığt.  kargüzarhğı  və  bədii 
ədəbiyyatda  sıx  əlaqələri  olan  m üxtəlif m üsəlman  xalqların  irsi 
r n ə h z   olyazm a 
kitabında  qayğıkeşliklə  qorunub  saxlanılmış  və  nəsildən-nəsilə  ötürülmüşdür. 
Bundan  başqa  zəııgin  Türk  xalqlarmm  ədəbiyyatm m   Türk,  Orəb  və  Faıs 
dilində  söz  yaradıcıhğm m   əsrarəngiz  müxtəlifliyi,  demək  olar  ki, 
əly azm a 
kitabı  vasitəsilə  zəm anəm izə  qədər  gəlib  çatmışdır.  Kitab  daim  gəlocəyo 
istiqam ətləndirir,  keçm işdən  və  müasir  dövrdən  bəhs  cdərkən  o.  gələcək 
nəsilləro 
ünvaıılanmış 
ümumboşəri 
biliklərin, 
diinyəvi 
təcrübələrin 
hissəciklərini  özündə  əks  etdirir.  D oqquz  əsr  bundan  əvvəl  böyük 
cnsiklopediyaçı  Ə bu  Reyhan Əİ-Biruni  yazırdı:  “Yazıfı  m əlum at  -  xəbərin  bir 
növii,  həm  də  daha  maraqlı  növiidür.  Qələmin  əbədi  abidələri  olmasaydı,  biz 
xaJqlarm  yadigarlanm   haradan bilərdik?'’ (32, s.  57).
Yazı  niimunələri  yaratmış  bir  sıra  xalqhır  öz  mədəniyyətlərinin 
inkişafm da  əlyazm a  kitabçıhğı  mərhələsini  keçmişlər.  T’arixi  prosesin 
özəllikləri  ona  gətirib  çıxartmışdır  kl,  bu  m ərhələnin  ömrü  bəzi  xalqlarda 
uzıın,  bəzıiərində  isə  qısa  olmuşdur.  Türk  kitabşünashğında  əlyazma 
mərlıəlosinin  xüsusi  yeri  var.  Çünki,  Türk  xalqlarm da  mətbəə  üsulu  ilə  kitab 
çapm a nisbətən yaxın  dövrdə  əsasən XIX  əsrin  birinci  yarısm da  başlanmışdır. 
Ancaq  çoxəsriik  ənənonin,  əlyazmaya,  onun  xarici  görüniışünə,  forma  vs 
quruluşuna  möhkəm lənm iş  münasibətin  təsiri  altm da  ilk  mətbəə  çapı 
nüm unəsi  dərhal  yayıia  biiməmiş,  bir  növ  birinci  m ərhələyə  kcçid  rolunu 
litoqrafiya oynamışdır.
Bu  tədqiqatda  biz  əlyazma  kitablarım n  tarixiniıı  bəzi  aspektbri 
üzərində  dayanacağıq.  Ona  bir  tərəfdəıı  insan  cəm iyyətinin  mədəni 
fəahyyətinin  nəticəsi,  digər  tərəfdən  bu  comiyyətin  mənəvi 
m əd əııiy y ə tin in  
inkişafına  təsir  aləli  kim i  baxm aq  lazımdır.  Əsas  diqqət  əlyazm a  kitabınm 
m əzm unundan  çox  onun  yaranm a  prosesinə,  ilk  növbədə 
y arad ıcıların a, 
siiarişçilərinə  və  istifadəçiiərinə  yonəldiləcəkdir.  Ə lyazm a  insan  (bir və  yabir 
neçə  nəfər  kollektiv)  tərəfiııdən yaradıhrdı.  O na m ünäsibət  m üxtəlif dövrlərda 
m üxtəlif  cür  olmuşdur.  K itab  odəbi-bədii,  ictim ai-siyasi,  yaxud  təcrübı 
m əzm uniu  əsərdir.  O,  ideyalann,  obrazlarm  və  biliklorin  yayılması  və 
qorunub  saxlam lm ası  üçün  vasitədir,  ideoioji  və  siyasi  mübarizə,  elmı- 
tədqiqat  və  mədəni  inkişaf  alətidir,  boşəriyyotin  tərəqqisinin  on  vacib 
faktoriarından 
biridir>K 
(32, s.  57).
64
Iİ  KK  XALQLARININ  KİTAB  VƏ  KİTABXANA  MƏDƏNİYYƏTİ
Orta  əsrlərdə  bu  və  va  digər  Ibnııada  əhaüni/ı  sa\adlılığı.  kilah 
isichsahılının  səviyyəsi.  dünyavi  və  diııi  ədəbiyyatın  qarşılıqh  miinasibəti. 
ayn-avrı  əsərlərin  populyarlığı,  kitab  məhsullarmın  rcpertuarı  və  s  məsələlər 
ı.xlqiqata  cəlb  ohınmıışdur.  Bir  sözlə,  əlyazmanın  yaranması  \ə   sosial 
cəıniyyətdə onıııı  rolıı  ilə  əlaqədar məsələlər diqqəl  mərkə/.imizdə olacaqdır.
Son  əlli  ildə  əlyazmaların  və  əlyazma  kitabşiinashğmın  öyrənilməsində, 
əsasən.  İraıı  alimləri  M.Minııvi,  S.Nətisi,  M.Bəyani,  I..Əfşar,  M.T.Daııiş- 
I’ajııx,  C.Mətini.  K.Rəna  Uiiscyni.  R.Ihımaytmfərrux  həmçinin  əfqaıı  ıniitə- 
xəssisi  A.IIəbihi  əhəmiyyətli  tədqiqatlar  etmişdir.  Sovet  şərqşünaslanııdan 
A.A.Scmyonov  A.Y.Qaziyev,  Q.İ.Kostiqova  və  A.A.lvanov  əlyazmalarııı 
iiınıımi  problcmlərinə  miiraciət  etmişlər.  Lakin  bu  tədqiqatçıların  heç  biri 
vaşadığı  comiyyətin  sosial  sifarişindən  kənara  çıxa  bilməmiş.  əsərləriııi 
ideoloji  alətə  çevirmişlər.  Adlan  çəkilən.  cləcə  də  bir  sıra  digər  tədqiqatçılar 
əlyazma  mədəniyyətinin  milli  mənsubiyyətini  müəyyənləşdinnək  məqsəd  ilə 
ya  əfifba.  ya da  ciif  xüsusiyyətfərini  əsas  götürmiiş,  bəzi  hallarda  miiasir şərqin 
etııik  arcaliannı  devil,  siyasi  arealları  araşdıraraq  iimumiləşdirmələr  ctmişlər. 
Məsələn,  Roknəddin  Htımayun  Fərrux  miiasir  İran  sərlıədləri  daxilində  kiiab 
və  kitabxajıalar  larixini  İran  şahlarımn  tarixi  kimi  təc(dim  cdir.  Səid  Nəfisi 
bütün  görkəmli  sənətkarları  iranlı. mənli  tarixi  şəxsləri ərəb  kükənli  və ya türk 
mənşəli  hesab  edir.  Sovet  Şərqşünasları  da  İranşünaslıq  araşdırmaları  adı 
altıııda  türk,  fars  və  ərəb  dilli  elmi  və  ədəbi  irsi  araşdırmaqla  çox  da  ıızağa 
gctməmişlər.  iədqiqatçıların  heç  biri  L.Qumilovun  dediyi  kimi  “ İslam  super 
ctnosu"'  ərəb,  türk  və  fars  dilli  xalqların  müştorək  yaıatnnş  oldııqları 
mədəniyyətdir  ideyasına  gələ  bilmotnişdir.  Bıı  prinsiplərə  əsaslanan  və 
Azərbaycanda 
kitabxana  işinitı  tarixindən 
ciddi 
tədqiqatlar  aparmış 
A.A.Xələfbvun  metodologiyasma  əsaslanaraq,  tiirk  xa!qlar/n;n  kilab  və 
kitabxana  taıixini  miiəyyən  mərhələdə  xalqların  nıüştərək  mədəııi  abidələri 
kiıııi,  müəyyən  tarixi  məıhələdə  böyük etnosun  tərkib  hissəsi  kimi  qiymətlən- 
diıməyə  çahşmışu].  Məqsədimiz  kitab  və  kitabxana  mədəniyyəiiniıı  miimkün 
qədər düzgüıı  mənzərəsini  canlandırmac]dır
ƏLYAZM A  KİTABf  VƏ  YAZI
Ycni 
dini 
əqidə  ohın  İslamdaıı  sonra  ərəblər 
özləri 
ilə  yeni  yazı 
nii'Vıtınəsi 
gəfirdilər.  Ərob  vazısı  lədricon  bütiin  islam  Əi'uzisinə  yayıldı  vo 
Abba.silərin  hakimvy^tinin 
ıkınci 
əsrində  çətip. 
uian 
orta  əsr  Pəhləvi  yazısım 
tamamilə  sıxışdırıb  aradan  çıxartdı.  Bu  vəziyyət  ona  gətirib  çıxartdı  ki, 
islanulaıı  c|abaqkı  yerli.  zəııgin  kitab  ənəııəsindən  zəmanəmizə  qədər  lıeç  bir 
niiımınə 
gəlib  çatmamışchr.  Bıınıın  əsas  səbəblərindən  biri,  həmçinin.
65

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y O T İ
m iisəlm anlann  müqəddəs  kitabı  -   Quramn  ərəb  dilində  yazılmış  olmasıdu- 
Qədim  Midiya  və  orta  əsr  Pəhləvi  yazısma  nisbətən  ərob  yazısı  sadə 
öyrənilməsi  asan  idi.  Başlıcası  isə  ərəb  əlifbası  səsii  idi.  Bu  sistemdo  foneın- 
səs vazıya ııyğun. gələn  işarə-qrafemdə əks  olunur.
Noticədə  islamı  qəbul  etmiş  xalqlar  ərəb  qrafikasım  heç  bir  dəyişil<]j]v 
olmadan  qəbul  etdilər,  ancaq  yeni  qrafikaya  keçid  dövrii 
xeyli  uzanüı 
Baxmayaraq  ki,  farslar  qəbul  etdikləri  ərəb  qrafıkasında  ərəb  samitləvini 
saxiamışdılar,  yeni  lars  diiinin  fonetik  quruluşuna  tarnş  olmayan  bu 
soslori 
onlar  öz  avazlanna  uyğun  səsləndirirdilər.  Əməvilərin  süqutundan  sonra ərab 
xəlifolərinin  himayədarı  olan  Abbasiiər sülaləsi  fars  mənşəli  olduğuüçiin  əroh 
əlii’basım n  liberaliaşması  ilə  əvvəlcə  fars  dılli  ədəbiyyatda  istifado  olundu. 
Türk  xaiqları  artıq  Səleuqiiərin  hakimiyyətindən  sonra  ərəb  əiifbasınm  fars 
ifadə formasınm üzərində bir sıra islahatlar  aparmağa  başladılar.
Bu  səbəbdən 
də 
orəb  qralİkası  əsasmda  Türk  vo  fars  yazısımn  vara- 
dılrnasında  əsas  çətinlik  ayrı-ayrı  işarə-qrafemlərin  tərtibındə 
deyü.  bu 
diilərinin  fonetik  tərkibinin  müəyyənləşdirilməsində  və  orfoqrafıyanın 
əsaslannın  miiəyyən  olunmasmda  idi.  Təbii  ki,  yeni  qəbui  olıınnnış 
yazını 
miikomməl  lıesab  etmək  olmazdı.  Çiinki,  yerü  diüərin  bütiin  fonemləri  burada 
öz  oksini  tapmırdı.  O na  görə  də  çox  haliarda  iladəiər  ya  ləhrif olımur, 
ya 
da 
dialekt  formada səslənir,  bozən  isə  Öz  mənasııu  üımamiiə  itirirdi.  Ərob diündə 
'anaJoqu  olmayan 
p, 
q.  ç, j  foncmləri  ilkin  yazılarda  b,  k,  c, 
z, 
foncmləri 
kimi 
yazılırdı.  Yaqinki,  biz 
hec 
vaxt  öyrənə  biiməyocəyik  ki,  ilk  dəlö  kim  və 
no 
vaxt  T’ürk  və  fars  diliərində  yazmaq  iiçün  ərəb  qrafikasmı  təfbiq  edib. 
O.F.Akim uşkin  hesab  edir  ki,  "Güman  ki,  bu,  istila  olunm uş  ölkələrin 
hansı 
əyalətindəsə  baş  verib.  Əminliklə  demək  olar  ki,  belə  və/.iyyət  inzibati- 
təsərrüfat  fəaliyəti  iiə  əlaqədar yaramb,  çünki  ərəb  əlifbası  sadə,  uyğun və  tez 
yazıian  idi.  Görünür,  yerii  əhali  sonradan  fıkiıiəşiblər  ki,  bu  əIifDa  iri  poetik 
və  nəsr  mətnləri  yazmaq  üçün  də  əlverişlidir.’'  Todqiqatçı 
O.F.Akimuşfon 
yazır:  “haradan  başiadı?  -  suahna  eavab  vermək  çətindir.  Iləqiqətən, 
ilkin 
nnisəim an  yazısmda  “m illi”  əlamətləri  yox  idi.  İlk  vaxtlarda  oııu  formalarm 
qəribə  yeknəsəküvi  fərqləndirirdi:  Belə  ki.  ərəb  işğalından  əvvəl 
həm 
ərəblərin, 
h əm  
də  qeyri  ərəblərin  bizanslılar  vasitəçiliyi  i!ə  əldə  etdiklən 
forma. 
h ə m in  
yolla  almmış  dəridən  və  ya  ağacdan  olan 
üzlükSər,  perqam 
yaxud  kağız,  nəhayət,  ərəb  qrafıkası,  bir  sözlə,  milli 
x ü su sıy y ətlər  hob 
form alaşm am ışdı.”
Beləliklə,  ilk  dövrlərdə  yegarıə 
i ə r q b n d i r i e i  
amil  dil 
idi, 
yoni,  əryaznw 
hansı 
d i k i ə  
yaz.ılmışdı?  isiamı  qəbul  elmiş 
b i r  
şoxs  ərəb  diiini 
q o ı ış u  
xasqm  və 
ya jşğalçı  qoşunlartn  dili 
kirni 
deyi!  "Allah  kəlamınııı  tiisaniara  çatduMİdıgı  d|! 
kimi  və 
ə r ə b   ə i i f t a s ı n i  
da 
s n ü q ə d d ə s   k i l a h n  
ya/tk h ğ i  əlifba 
k;mi 
cdirdilər. 
A b b a s i l ə r  
sülaləsinin  haktrniw otə  uəhnəsinə  qədər 
d ?   ərəb 
diii  Vv
66
H 'K k   X A I.Q I.A U IM N   KİTAB  VƏ  K İTA BXANA  M O UO NİYYƏTİ
.'i.'l''  əlilha.M  ieliıu.ıi  \ə   clnıı  lıkıiiı  ıfadəsi  iiçüıı  \v;>ano 
.>),,• r;
j
Höyiik  elılimalla  deyo  bilərik  ki,  ərəb  əlifbası  ilo  fars  dilində  ilk  ya/ı 
nünıunələri  Abbasilor  saraymda  ilk  dətə  totbiq  olunmuş  vo  luıkim  dair.Məvin 
libcrallığı  ııəlieosində  hu  praktika  genişlənmovə  başlamıştlır.  Artıq  islaııı 
aıvalında  orəb  ılili  ilə  yanaşı  ərəbya/ılı  fars  dili  vo  ərəbya/ılı  tiirk  diliniıı 
mö\cudluğıı  leqallaşır.  Solcutjiloıin  lıakimiyyotə  yolməsi  iio  hu  proses  bir 
qədoi'  do  demokratikləşir.  Məlı/  buııa  göro  də  olya/ma  kitablarmın  tarixini 
ıəs\ir  edəıkən  tiirk  və  fars  dilli  ərəbya/.ıh  abidolərin  to.xmiııən  e\n i  larixi 
vlı'Hido 
yayımmı 
ıuuşaıyot 
edəeoyik. 
İslam 
areahnda 
ərəb 
diliuııı 
hegemonlıığunun  a/alm ası,  türk  və  fars  dilli  ərəbya/ıh  abidolorin  tııevdana 
gəlmosi  tosadüti  devildir  ki,  bir sıra  türk  dili  vo  fars  dili  lüğətlorin  ilk abidələri 
ilə  müşaiyət  ohmur.
O.I'.Akimuşkin  hesab  edir  kı,  fars  dilli  (hoqiqotdo  iso  əcəm  yoni  ərəb 
olınayan),  ərob  ya/.ılı  əlyazma  tarixi  iiç  morholoyo  böli'mür.  liər  iiçii  do  orəb 
qralikast  əsasında  lars  və  türk  əlilbasınrn  yaranması  prosesi  İIə  hila\asito 
bağhdtr.  Bu  türk  dilli  orəb  yazılı  ononolorin  formalaşmasmda  da  xarakterikdir. 
Ibrinci  mərhələ:  ərəb  qrafıkaiı  liırs  dilinin  yaranmağa  və  inki.şafa  başlaması. 
İ>inııi  səkki/  işaro-c|rai’emdon  ibarət  ərəb  olifbası  ycni  fars  olilbas'.ntn  qra.fik 
losbiıindo  istilado  olunmuşdur.  Yazıda  lərqlər  dərhal  gö/o  çarpır,  çiiııki  əroh 
<;!';;!ıkası  əsasında  tamamilo  başqa  fonem  tərkibü  bir dil  \aram r.  Heiə  uızıları 
IX  osriıı  ortalarma aid  etınək  olar.
İkinei  mərlıolə  orəb  qrafikastnda  keyliyyət  doyişiklikləri  (olavolor  daxil 
olmaqla)  və  hunun  əsasında  yeııi  ərəb  qrafıkalı  tiirk-fars  əlifhasımn  yaranınası 
ilə  xanıklerikdir.  Bu  dövrdə  fars  vo  tiirk  dilli  filoloqlar  bir  sıra  yeııi  (yeddiyə 
qodər)  qraleınlər  yaradirlar.  Onlar  yazıda  ərob  dilindo  olmayan  l’onemlori  oks 
etdirirdilər.  Görünür,  bu,  X  əsrin  əvvəlində  baş  vermişdir,  çiinki  XI  əsrdə 
dəq;q  lan.si  olan  iiç  əlyazmada  artıq  qobul  olunnuiş  fars  qralikasından  geniş 
islilado 
olunduğunu 
göstərir. 
Oroh 
vazı 
sistemini 
dəqiqloşdirmək, 
ııyguııkışdınuaq.  yerli  diliıı  soslorino  uyğun  yeni  ovlbqrafıya  yaratmaq 
cohdləri  çox  olmıışdur.  fak in   bu  iş  iimummiili  və  ya  əyalət  səviyvəsindo 
de\il.  ölkənin  ayn-ayrı  yeıiərindo  fərdi  qaydada  enlıı/.iastlar  təroiimlən 
ai'arıhıuşdu'.
Beləliklo,  ;ıisbə(on  (i/.uıı  birdövr orziııdo  ərəb  qrafikalı  lii/k-tars  əlühası 
yaıanmiş  vo  C'.Mətiniııin  likrin.cr.  f;»rs  diüi  yazıçılaı  iorolindən  xiisusilo  su'niş 
is'.ılado  eılihnişbr.  İlk  (iövr)ərdo  bıından  kütlovi  islifado  '.mmmamışdı. 
Əyalotdon  vo  ya  möhkəmlənmiş  ononədən  as/lı  olaraq  əlya/m alanıı  ii/ü 
köçiiriibn  .  llınan  bə/on  bir  sıra  hərllorin  üslündə  ərəi)  monşoli  başqa  işarolor 
qoyıılurdu.  mosolən,  ayıı.  ha  vo  sin  hərüorinin  iistündə  lıəm/.a,  bə/ən  axıtır.ci 
'S'V:>nm  allmtla  iiçbııcaq  Ibımasında,  yaxııtl  iiç  ııöqtə qovulurdu.