Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

24
TİJRK  X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İTABXANA  M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
İLK  OLİFBALAKIN  O RTAYA  ÇIXMASI
Əvvəlcə  yalnı/. şəkil,  sö/. və heca  işarələrindən  ibarət olan  ya/ılar var  idi. 
liər  sos  üçün  horfləri  olaıı  ilk  əlilbalara  Aralıq  dəni/indən  Qırnıı/ı  dəni/ə 
qədər uzanan  ərazidə yaşayan  və sami  dillərində danışan  xalqlarda  rast  gəliııir. 
Buııların arasmda  Ərəblər,  yəhudilər,  finikiyalılar da  var.
İngilis  misirşüııası  Fliııdcrs  I’ctrie  1905-ci  ildə  Sinada  apardığı 
qazıntılarda  qədim  misirlilorin  mis  mədənlətində  c.ə.  1500-cii  illərdə  Misir 
fironlarının  əmrində  işləyən  işçilərin  yazdıqları  bəzi  sənodlor  tapdı.  Bunlar, 
hcroqlifə  oxşayan  işarələrlə  yazılmışdı.  Təxminən  150  fərqli  işarə  miiəyyən 
cdildi.  Bu  işarələrdən  30-u  həm  heroqlifə,  həm  də  Finikiya  əlilbasındakı 
işarəlorə  oxşayırdı.  Bıı  şəkildə,  Misir  heroqlifbrindən  başlayıb,  iinikiyalılar- 
dan  keçərək  qədim  yunan  əlifbasına  və  müasir  dövrün  on  gcniş  yayılmış 
əlifbası  olan  latm əlilbasına doğru  inkişaf edən  olifba meydana qəlməkdə  idi.
Yalnız  samitlərdən  mcydana  gəlon  ən  qədim  əlifba  e.  ə.  1300-cü  illərdə 
fınikiyalılarm  tortib etdikləri əlifbadır.  Bu əlifba 22  hərfdən  ibarət  idi.  Tacir və 
dənizçi  bir  xalq  olan  finikiyahlar  əlifbaya  böyük  ehtiyac  duyurdular.  Dəniz 
səfərləri  əsnasında  Karfagenə  qədər  getmiş  və  əlifbalarını  da  getdikləri  hər 
ycrə  apartmşdılar.  Padşah  Axiramın  sarkofaqı  və  Mesa  siitunıı,  bu  əlilbanın 
yaxşı  saxlanmış  iki  önəmli  abidəsidir  və  e.  ə.  XIII  əsrə  aiddir.  Mesa  siitunun- 
dakı  yazı  padşah  Axiram  üçün yazılmış bir mərasim yaz.ısıdır.
Qədim  yunanlar  e.  ə.  1000-ci  ildə  Finikiya  əlifbasını  qəbul  ctdilər. 
Yalnız  samitlordən  ibarət  olan  bu  əlifbaya  saitləri  əlavə  etdilər.  Bundan  ötrü 
ycni  hərflər  icad  etməyərək,  öz  dillərində  olmayan  samitləri  sait  kimi 
işlətdilor.  Flərllərin  adları  da  Finikiya  dilindədir:  alfa  (finikiya  dilində  öküz 
monasına  gələn  alef),  beta  (Finikiya  dilində  ev  mənasına  gələn  bct),  delta 
(Finikiya  dilində  çay  ağzı  mənasını  verən  söz).  h.  ə.  V  əsrdə  dəyişikliyə  tnə- 
ruz  qalnuş  və  təkmilləşdirilmiş  şəkli  ilə  bu  əlifba,  bütıin  qədim  yunaıı 
mədəniyyəti  iiçün  klassik  bir  ya/.ı  biçiıııi  halına  gəlnıişdi.  Makcdoniyalı 
İsgəndorin  yüriişlərindən  sonra,  artıq  başqa  əlilbalar  bıı  olilba  qarşısmda  öz 
varhqlarını  qorııya  bilmodilər.
F..  o.  V  əsrdo  İtaliyada  çox  sayda  yunaıı  koloııiyası  vo  etrusklarla 
yunanlar  arasında  sıx  bir  əlacjə  var  idi.  Müxtəlil  əlilbalardan  istilado  eciiliıdi. 
Fatm  əlilbası,  qədim  yunatıcaya  çox  yaxın  olan  ctrusk  qrupu  arasmda 
təkmilləşmişdir.  Bıı  qrupun  üzvlərindəıı  olan  qədim  romalılar  cpdim 
yunanlardan  alınan  2!  hərfə,  öz  dilləri  üçün  lazım  olaıı  iki  hərl  də  əlavə 
etdilor.
Qədim  yunan  və  latın  ya/.ılarmtn  ən  cjədim  nümunoləri  günüm ü/ə  ancaq 
daş  kitabələr  ü/.ərində  gəlib  çatmışdır.  Aralıq  dəni/.i  hövzəsinin  iqlimi, 
papiruslann  uzutı  müddot  saxlanılması  üçiin  əlvcrişli  dcyildi.  Ən  qədim  yutıan
25

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
kitabələri  e.  ə.  IV  əsrdən,  latm  kitabəbri  isə  eram ızm   ilk  ilbrindən 
q a lın ışd ır 
Latın  əlifbasıyla  yazılmış  ən  qədim  daş  kitabə  1899-cıı  ildə  Roma  forumunda 
tapılan  və  “lapis  niger”  adı  verilən  daşdır.  0   dövrdə  latm  olifbası  sağdan  sola 
doğru  yazılmaqdaydı.  Soldan  sağa  yazı  daha  sonra  ortaya  çıxmışdır. 
Soldan 
sağa  yazılan  və  bu  yazınm  ən  gözəl  nümunəsini  təşkil  edən  kitabələr 
Rom a 
İmperiyası  vaxtmdan  qalmışdır.  “Lapis  niger”  e.  ə.  VI  əsrə  aiddir.  Latm 
əlifbasıyla  yazılnnş  ən  qədim  papiruslar  eramızın  79-eu  iliııdə  Vezuvi  vulka- 
nınm  püskürməsi  nətieəsində  küllər  arasmda  mühafizə  edilən,  Herkulanumda 
tapılmış  papıruslardır.  Daşların  üzərinə  qazınnnş  latın  lıəriləri 
a y n -a y rı 
görünməkdədir.  Papirııs  və  perqamentdən  daha  çox  istifadə  edildikcə,  hərflər 
vuvarlaq  şək ilb r almağa və bir-birbrinə bitişik yazılm ağa  başlandı.  -
ƏRƏB ƏLİFBASI
Ərəb  əlifbası  flnikiya,  aramey  və  ibrani  əlifbalan  ilə  qohumdur.  Ən 
qədim  nümunəsi  512-ci  ilə  aid  olan  və  I b b b   yaxınlığında  tapılan  Zabad 
abidosidir.  Ə rəb b r  bu  əlifbanı  eramızm  II-III  əsriərində  N əbatibrdən  qobul 
etmişdi.  İslamiyyətin  başlanğıcında  təkm ilbşdirilm iş,  VII  əsrdə  bııgünkü 
şəklini  almışdır.  Günümüzdə  fars,  urdu,  əfqatı  və  orəb d ilb rin in   əlifbası  olaraq 
istifadə  edilir.  Müxtəlii  ölkəbrə  və  ehtiyaclara  uyğun  olaraq  müxtəlif 
nümunələri  ortaya  çıxmışdır.  Yalnız  sam ilbri  və  uzun  saitbri  göstərən 
işarələri  var.  Hərflərin  sayı  28-dir.  Ilərflərin  sözün  əvvəlində,  ortasmda  və 
axırında  yazılan  şəkilbri  bir-birindən  fərqlidir.  M üxtəlif  xalqlar  bu  əlifbam 
qəbul  edərək  dıl  xiisusiyyətbrinə  uyğun  olaraq  bir  sıra  işa rə b r  əlavə  etmiş  və 
öz  d ilb rin ə  uyğunlaşdırnnşdı.  Tiirk  xalqları  islam  mədəniyyəti  i b   birlikdə  bu 
əlifbanı  qəbu'ı  etnnş  və  min  ildən  artıq  bir  tarixi  dövrdə  öz  yazılı 
mədəniyyətlərini  bu  yazı  ib   ifadə  etm işbr.  Bir  sıra  m ütəx əssisb r  bu  əüfbanı 
isJam  mədəniyyətinin  əlifbası,  ərəb,  fars  və  tiirk  xalqlarım  islanı  mədəniy- 
yətinin  yaradıcısı  hesab  edirbr.
ORXQN  ƏLİFBASI
O rxon  çayı  yaxmlığmda,  Asiyada,  bir-birindən  bir  kilom etr  aralı 
qoyulmuş,  dörd  tərəfı  də  yazılı,  yüksəkliyi  3,75  m etr  olan  iki  yazılı  abidə 
vardır.  Bu  abidəbrdən  iik  dəfə  tarixçi  Cüveyni  “'rarixi-cihangüşa”  adlı 
əsərində bəhs etmişdir.
X V lll 
əsıdə  İsveçli  zabit  İ.  lon  Stralenberq,  ruslara  əsir düşmiiş  və  13  il 
Sibir  bölgəsində  gəzio-dolaşmışdır.  Yuxarıda  adı  çəkilən  ab idəbrə  o  zaman
26
T Ü R K   X A İ.Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A BX A N A   M ƏDƏNİYYƏTİ
təsadıif etnıiş  və  bunlardan  bəziləriııin  sürətini  çıxararaq  nəşr  etmişdir.  18‘M- 
cii  ildə  fvopenhagen  IJniversitetinin  professoru  B.  lomsen.  bu  abidəbri 
oxıımağa  və  tiirkcə  olduğunu  təsbit  etməyə  uıüvəlTəq  oldu.  Oxııdıığu  ilk 
kəlmələr.  "tenqri”,  “türk”  və  ■'Ktiltigin”  sözləri  olmuşdur.  1895-ci  ildə  V. 
Radlov  bu  abidələrin  tərciiməsini  nəşr  etdirdi.  Tomseıı  də  fraıısızca  tam  bir 
ləıciimə  mətnini  ııəşr etdirdi.
Abidələrdən  biri  eramızm  732-ci  ilində  Külligin  adına.  digəri  isə  735-ci 
ildə  Bilgə  xaqaıı  öldüyii  zaman  yazılmışdır.  Bu  abidələrdə  çincə  yazılmış 
hissəbr  də  var.  Hər  iki  abidə  türk  yazı  dilinin  ilk  və  ən  gözəl  niimunələrini 
təşkil  etməkdədir.
Bu  ab idəbr  38  hərfdən  ibarət  bir  əlifbayla  yazılmışdır.  Bu  hərfbrdən 
dördü  saitdir.  Sözləri  bir-birindən  ayırmaq  üçün  üst-üstə  iki  ııöqtə  işarəsindən 
istifadə  edilmişdir.  Bəzi  tədqiqatçılar  yazıların  sami  əsilli  olduğunu  iddia 
edirlər.  Bəzi  ideoqramlar,  bunların  türk  mənşəü  olduğunu  düşündürməkdədir. 
Misal  iiçün.  “o”  və  “u”  səsbrindən  əvvəl  və  ya  sonra  “k”  səsi  \erən  işarə. 
türkcə  “ok”  sözündən  yarandığını  düşündiirəcək  şəkildə  ok  ("ox)  biçimində 
bir  hərfdir.  T  səsi  verən  işarə  tiirkcə  “tağ-dağ”  şəklini  xatırlatmaqdadır,  d  səsi 
verən  işarə  türkcə “ad-ay"  şəklindən əmələ  gəlmiş ola bilər və  s.
Tiirkcədə  saitlərin  çox  olması  lazım  gəldiyi  halda,  bu  əüfbada  samitlərin 
çox  olduğıı  ilə  miişaət  olunur.  Nümunələri  Skandinaviyada  tapılaıı  Ruııa 
yazıları  ilə  də  bu  yazıların  böyük  oxşarhğı  var.  Bununla  belə,  əlifbanın  kökü 
nə olursa olsun,  çox  güman  ki,  Türkbr bunu təkmilbşdirmiş,  bəzi  səslər əlavə 
etınişdirlər.
Orxotı  əlilbası  tiirk  yazı  diliniıı  başlaıığıcmda  -   V-IX  əsrlər  arasında 
işlədilmiş,  daha sonrayerini  Uyğur əlifbasına vermişdir.
Orxon  əlillıasında  bəzi  hərflər,  yan-yana  iki  samiti  göstərməkdədir: 
“nç”,  “nd”,  “ny”,  “ng”  səsbrinin  qarşılığı  olan  hərtlər  kimi.  Samitlərin  qahn 
və  iııcə  hallan  üçiiıı  ayrı-ayrı  Iıərfbr  var:  m əsəbn  t,  b,  d,  n  səsləri.  Sözlərin 
əvvəlində  və orlasında  yer alan  saitlər yazılmır,  axırındakı  saitlər  isə yazılır.
Orxoıı  yazısına  oxşar  bir  yazı  ilə  yazılmış  bəzi  abidəbr  də  Yenisey 
bölgəsində  tapılmışdır.  Bunlarda  150  hərf  var.  Göriindüyü  kiıni  arealda 
əlilbanın  yaranması  və  inkişaf edərək  təkmilləşdiyi  müşaət  olıınur.
Orxon  yazısmm,  tiirkləıin  heyvanlarını  damğalamaq  iiçiin  istifadə 
etdikləı i  damğalardan  ləkmilləşdirildiyi  ehtimah  da  irəli  süriilnuişdür.
27

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y B T İ
UYĞUR ƏLİFBASI
Uyğurlar  745  tarixlərində  Göytürkiərin  yerini  tutdular.  Türk  boyları 
arasmda  oturaq  həyata  keçən  ilk  qrupdur  və  yaxşı  toşkil  edilmiş  bir  şəhər 
həyatı  qurmuşdular.  İnkişaf  etmiş  bir  modəniyyət  hoyatma  sahib  idiiər.*  Bu 
xalqa  məxsus çox  sayda kitab  qorunub  saxlamlmışdı.
U yğur  əlifbası  VIII-XVIII  əsrlər  arasmda,  İslam iyyətdən  hom  əvvəl, 
hənı  də  sonra  işlədilmişdir.  Soğd  əsilli  bir  əlifba  olduğu  güman  edilir.  18 
hərfdən  ibarətdir.  Bunlardan  iiçü  saitdir:  “a-e”,  “u-ü,,,  “ı-i'’.  Bir  neçə  samit 
horfin  bir  işarəilə  göstərildiyi  hallar  da  mövcuddur.  M əsələn  “b-p“.  “g-h-k”, 
“v - f ’  səsləri  üçün  tək  işarə var.  Bu  yazı  sağdan  sola  doğru  və  “z"  hərH  isfisna 
olmaqla  bitişik  olaraq  yazılır.  Sözdəyişdirici  şokilçilor  ayrı  yazılır.  Göytürk. 
əlifbasmdakı  qoşa  səslərin  Uyğur  əlifbasmda  ayrı-ayrı  göslərilməsi,  bu 
əlifbanm  əsas  xüsusiyyəüərindən  biridir.  Misal  üçün,  Göytiirk  əlifbasmda 
gördüytimüz “ny”  hərfınin yerinə,  uyğurcada “n” və “y”  üçün  ayrı  işarələr var. 
Bu  olifbada müəyyən  bir durğu  işarələri  sistemi  də  var.  Uyğurların  inandıqları 
maııilik  dininə  aid  mətnlordon  başqa,  buddizmə  aid  motnlərdo  isə  başqa durğu 
işarələri  sistemi  istifadə oiunmuşdu.
Bu  əhfba  ila  yazılmış  çox  sayda  uyğurca  sənod  bu  günə  qodor  qorunub 
saxlanmışdi.
M O Q O L   YAZISI
M .Rassabi  qeyd  edir  ki,  Xubilaym  modəniyyətə  münasibəti  yazılı  dilə 
münasibətdə  ifadə  olunurdu.  Böyük imperiyanın  idarə  olunm ası  üçiln müvafıq 
yazılı  dilə  ehtiyae  var  idi.  Fiskal,  hərbi  və  sosial  lıəyat  yazı  və  qeydlər  tələb 
edirdi.  Çingiz  xan  dövründə  belə  yazılır:  ‘TJyğur  y a z ısf’  monqol  dilino 
tərciimə  etmək  üçün  qeyıi  çinli  və  ya  müsəlman  tərcüməçiiərə  ebtiyac 
yarandı.  Belo ki,  çinlilərə  monqol  dilini  öyrənmək  qadağan edilmişdi.  Monqol 
və  ya  m üsəlman  tərcüməçiləri  rəsmi  sənodlori  çin  dilinin  danışıq  variantı 
(bayxua)  tərcüm ə  edir  və  kütləvi  olmayan  klassik  çin  rəsm i  dilini  qəbul 
etmirdi.  M üəyyənləşmişdi  ki,  Xubilayın  sarayında  bütün  sonədlər  əvvəla 
monqol  dilində  tərtib  olunur,  sonra  isə  çin  damşıq  dilinə  tərcümə  edilirdi  və 
bu  diiiər  küüəvi  istifadə  olunurdu,  Sonədlərin  hazırlanm asında,  yazılması  və 
tərciiməsində  müsəlman  xəttatlardan  geniş  istifadə  edilirdi.  Bu  monqoIJann 
şərq  ərazilorində  tətbiq olunurdu.
Xubilay  hakimiyyətə  gəldikdon sonra paytaxts  çin  ərazisinə köçürüiməsi 
zaman',  yazılı  dil  m əsəbsi  yenidən  öz  əhəmiyyətini  qarşıya  qoydu.  Monqol 
juzısı  uyğur  yazısma,  bu  isə  soqdey  yazısma,  o  da  aramey  yazısına
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
əsaslanırdı.  Uyğur  yazısı  monqol  dilinin  batan  səsbrini  düzgün  iladə  cdə 
bilmir,  bəzən  bir  neço  səsi  bir  işaro  ilə  ifadə  edirdi.  Bozi  monqol  tonemlərinin 
ifado  olunması  üçüıı  isə  ümumiyyətb  işarə  yox  idi.  Uyğur  yazısının  bəzi 
işarələrini  də bir-birindən  fərqləndirmək  çətin  idi.  Uyğur yazısmuı  bu  xüsusiy- 
yətləri  onun  geniş yayılmasına  mane olurdıı.
Xubilay  (ətbiq  olunan  yazıdan  daha  geniş  istitadə  clmək,  çin  dilindən 
elmi,  tarixı’  və  fəlsəfi  əsəıbrin  çoxsayda  tərciiməsini  təlob  edirdi.  l ;yğur 
əlifbasında  çin  adlarının,  titullarının,  vəzifələrin  və  digər  anlayışların  diizgiin 
transkripsiyasını  vermək  imkam  məhdud  idi.
Xubilay  öz  imperiyasmda  tətbiq  oluııan  Monqol  və  Çin  dilbrinin  rəsmi 
dil  və  eləcə  də,  yazılarının  da  rəsmi  yazı  olmasını  düzgün  hesab  etmiıdi.  Bu 
yazılar çox  millətli  və  m üxtəlif bhçələrə  malik  imperiyanın  ehtiyacını  ödəmir 
və  ümumxalq  yazısına  çevrib  bilmirdi.  Xubilay  daha  geniş  totbiq  olunacaq 
əlifbanm  tərtib  olunmasını  tobb  edirdi.  Sarayın  baş  m əsbhətçisi  təvin 
olunmuş  Paqba -lam aya  belə bir əlifbanın tərtib olunması tapşırılır.
I269-cu  ildə  Paba-lama  böyük  xana  tərtib  etdiyi  olifbanı  təqdim  edir. 
Tibet  yazısı  əsasında  tərtib  olunmuş  bu  əlifbada  41  hərif  mövcud  idi. 
Hərifiərin  qrafik  quruluşu  osasən  kvadrat  şəklində  olduğu  üçün  bəzən  ona 
“kvadrat  yazı”da  deyirdibr.  Lakin  olifbanın  rəsmi  adı  “Paba  yazısı” 
adlandırıldı.  Bu  əliiba  tibet  yazısından  az  fərqlənir,  yuxarıdan  aşağıya 
yazıhrdı.  Monqol  damşıq  dilinə  əsaslanan bu əlifba nəinki  çin  dilini  bütün  səs 
elem cntbrini  ifadə  edə  bilir,  eləcə  də  Xubilayın  imperiyasında  bütün  xalqlara 
müştorək əlifba olmağa qadir  idi.
1269-cu  ildə  Xubilay  bu  əlifbanı  böyük fərəh  hissi  ilə qəbul  etdi  və onun 
dövlət  əlifbası  kimi  tanmmasına forman  verdi.  Bu  fərmana əsasən  bütün  rəsmi 
sənədbr  yeni  tətbiq  olunan  əlifba  ilo  yazılmalı  vo  çin  dilino  də  uyğıınlaşdırıl- 
malı  idi.  Əlilbanı  öyrətmək  üçün  xüsusi  m əktəbbr  belə  açıldı.  Bu  məkl'əbbr 
əlitbanın  kiifiəviliyini  təmin  etməli  və  yaymah  idi.  1272  və  1273-cü  illərdə 
Xubilay  əlilbanın  daha geniş  (ətbiq olunması  barədə yeni  fərmanlar vermişdi.
1275-ci  ildə  Xubilay  xüsusi  akademiya  (Menqu  Xanlin  yuan)  (əsis  e(di. 
Bu  akademiya  böyük  xanın  fəıman  və  çıxışlarıııı  yazıya  köçiirməli  və 
(ərcümələrini  etınəli  idi.
Böyiik  səylərə  baxmayaraq  yeni  əlifba  kütbvi  şəkil  almırdı.  1272-ci  ildə 
bir momurun  hcsabatında göslərilir ki,  hətta məmurların  uşaqları  b e b   1269-cu 
ildə  təsis  olunınuş  məktəbdə  yeni  əliibanı  öyrənməyə  həvəs  göstərmirlər. 
Xubilay  1279  və  1284-cii  iliərdə  əlifbanın  daha  ciddi  tətbiq  olunması  və  geniş 
yayılması  barədə göstərişlər verir.  (112,  s.  251)
Tədqiqatçı  Morris  Rassabi  hcsab  edir  ki,  bu  olilbanm  geniş  yayıhnası 
əlilbanm  fərdi  xüsusiyyətlərindən  və  çatışmazlığmdan  deyil,  onun  tətbiqi 
metodları  ilə  izah  oluna  bilər.  Tarixdə  Paqba  əlilbası  kimi  qalmış  bu  yazı
29

T Ü R K   X A L Q L A R IN U V   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
numıınosı
Bıı  yazı  i b  dövtet  fəraıanları  və  rəsmi  qanunlarla  yanaşj  çin  dilindon torcümə 
olunnıuş  bir sıra osərlor do mövcuddur.  M öhür üstü yazılar,  monuırlara  vcrilon 
taxta  vosiqəlor  iizorində  yazılar,  çini  qabJar  üzorindo  ornaınental  yazı  şoklindo 
də qorunub  saxlanılmışdı.
Çin  tarixinclo  ı;yuan”  dövrü  adlamlan  Moqol  hakinıiyyoti  dövriindo 
Xubilay  xamn  yüksok  maarifpərvər  və  modoniyyotin  himayodan  p ortreti 
qarşıya  çıxır.  İddia  olunur  ki,  Xubilay  xan  çin  dilindo  yazmağı  vo  oxumağı 
bacarmasa  da  çin  danışıq  dilinə  bələd  olmuşdu.  O  çində  mövcud  olan 
vətondaşhq  imtahaniarım  loğv  etdi,  klassik  çin  dilindən  asıhlığı  qaldırdı  və 
xaJq  dilinə  üstüniük  verdi.  Tədqiqatçılar  qeyd  edir  ki,  bu  dövrdo  xalq  dilində 
dramaturgiya  inkişaf  etməyə  başJamış,  mənbələrdən  adı  moiun  oian  500 
pyesdən  160-ı  bu giino qədər qorunub saxlanılmışdı.  (112,  s.  253)
Hər  haıısı  bir  salıodə  senzuranm  mövcud  olması  iaklı  ilə  rastlaşmınq. 
Moktoblor  öz  goh'rlərindən  kitab  çap  etmək  və  yayrnaq  işi  ilo  moşğu!  olur, 
dram aturgiyanm  
inkişafi 
tea.tr 
yaradıcılığmı 
genişbndirir. 
miniatür 
sonotkarlığx  vüsot  alır.  M.Rassabi  qeyd  edir  ki,  Xubiiay  dövriiniin  moşlıur  45 
dramaturqundan  17-si  Xubilaym  şəhəri  Dadudan  çıxm ışdı.  )269-eu  ilds 
kitabiarı  çap  edib  yaymaq  üçün  Xubilay  xan  xiisusi  müossiso  tosis  edir.  (112, 
s.  257)  Kitab  çapm a  və  yayılmasma  dövlot  vosaitinin  sorf  olunması 
nətieəsində  kitab  geıiiş  isüiadəyə  verildi  və kütloviloşirdi.  Dabu  şohorinə  sara- 
ya  toplanmış  miniatüı*  əsərlərinin  kataloqu  tortib  olundu  vo  bütün  imperiyaya 
sos  yayıldı  ki.  impcrator  rəsm  əsərlərini  ahr.  Bıı  xubilay  xanırı  zəngin 
koUcksiyasım
  təşkil  etdi.
V üqehn  Lyudviq  Peter  Tomson  (1842-1927)  görkəmli 
iinqvist 
ahmlərdərı dərs  aim ış və  tam eiddiyyəti  ilə  fin  diiinin  araşdınim ası  ilo  məşğul 
olmuşdur.  Orxan  -   Yenisey  yazılarınm  öyronilməsi  fikrino  də  runi  vazıların 
oiaqəsini  müəyyənJəşdirmək  üçiin  düşür.  İlk  növbodə  o,  yazımn  istiqamatiııi 
müoyyələşdirdi.  B.  Radlovdan  fərqli  olaraxj,  yazımn  sağdan  sola  yazıldığını 
müəyyənləşdirdi.  İkinci  addım  olaraq 
0
  həriflərin  sayını  saydı  və  38  işarəni 
miiəyyənləşdirdi.  Bıı  rəqəm  əlifbam  yazı  sislemləri  içərisində  müəyyən- 
loşdirmoyə  kömok  etdı.  Bu  olifba  səs  əsiitbası  ilə  heca  əlifbasm m   təxminən 
ortasm da  dururdu.  Məlumdur  ki,  heca  oiilbalannda  təxminon  50  işarə,  səs 
əiilbalarm da  ləxm inən  30  işarə  olurdu.  Növbəti  addım  olaraq  Tomson 
işarəlorinin  motn  içərisində  təkrarlanması  hcsabm a  sait  vo  samit  sosləri 
m üəyyənləşdirm əyə  başladı.  Bundan  sonra  moln  içərisində  şəxs  adiarım 
ax tarm aq k   çin  dilində  yazılmış  şoxs  ad laa  iiə  tutuşurdu.  M ətn  içərisində  tez- 
tez  rast  goJinən  iki  nöqtə  də  tədqiqatçmın  diqqətini  cəlb  etmişdi.  ii.v   iki 
mətndə  tez-tez  tokrar  olunan  işarələri  qruplaşdıraraq  müəyyər,  etciı  ki,  dörci 
işaroii  yazı  son  işarənin  ‘T   saiti  olması  ilo  və  bütün  türk: diaientlərində  epitet
30
1ÜRK   X A L Q L A R IM N   KİTAH  VƏ  KİTABXANA  MƏDƏNİN  VƏTİ
kimi  istiladə  olıımnası  ‘'tanqri"  göy.  allalı  sö/ünün  ifadəsidir.  I)  daş  ii/ərindo 
le /-te /  təkrar  olıınan  7  işarodən  ibarət  ya/ı  müəyyəıı  olundu.  2)  daş  ü/ərində 
təkrar  olunmayan  işarolor  ıniiəyyən  oldu.  Dcınəli,  bu  abidə  sahibinin  adımıı 
ifadəsidir.  Çin  mətnində  bıı  ya/ının  "giil-tckin"  olduğu  müəyyənləşir.  II  daş 
iizərindo  təkrar olunan  vo  I  daş  ü/ərində  olmayan  5  işarədən  ıbarət  yazmın  çin 
mətni  ilə  tutuşduruhnası  oıuın  “ Bilgc"  olduğuıuı  müəyyənləşdirir.  llər  iki 
daşda  te /-te /  təkrar  olıınan  4  işarədon  ibarət  yazıda  “tanqri"  sö/.ütıdoki  R 
işarosi  məlıım  oldıığıına  görə  I omson  bu  ifadətıin  liirk  okiuğunu  ıniioy- 
yəııləşdirir  vo  btııumla  da  əlilbaıım  “ K"  işarəsini  do  aydınlaşdtrtr.  ()n  başlıcast 
isə  yazım  vo  dilitı  salıibi  müəyyənloşir.  Beloliklo,  Vilqelm  Tomson  189C»-cı 
ildə  “Orxiin  ya/ılarımn  dcşifrəsi"  adı  ilə  ö/.  osərini  Qelsinqforsda  çap  etdirir. 
Bu  əsərdə  o  nəinki  olilbanm  tam  açtlışım  göstərir,  lıətta  mətnm  torcümosi  və 
kommentariyasım  da  əiavə  ctmişdi.  Bu  əlifbanı  mütəxəssislər  Pəhləvi  vo 
aramey  ya/ılarında qohum  olilba  olduğunu  Iıesab edirdilər.
38  işarəli  olıfba  20  işarəli  tıyğur  əliibasmdan  tərqli  olaraq.  tiirk 
xalqlannm  lonctik  chtiyatlarmı  dalıa  dolğıın  ifado  edirdi.  Lakin  800-ci  illordə 
ııyğıır əlilbası  tiirk  olilbasmı  sıxışdınb  istifadadən  çıxardı.
I  r.ıııs  lUıhinqvrin  ar>:i\  sonodion  içəıisində  (outü  s  ‘  ;. u(!;m  y< 'd.ın 
h,  'risind.ı  ;.-tpdığı  bi;  sən.>i  də diqqəli  cəlb cUii.  Molum  oldıı  kı  I’.a 
111
,■ (>oıı  ;u 1 i* 
ı . i ı  
;;,>\s  İsıambııkia  II  I.adisiavm  göiıdərdiyi  bcş  nələriik  .vMirlik  !ıe\ət:ıtə 
dii\i 1  oinııışdıı.  II  l.adisUv  Baqem  krah  idi  \ə   Macanstan  da  (llıinqriı  '.'.ınır, 
hakimiyyoli  ahmda  idi.  I  Sttilan  Solimin  (1512-1520)  /.amam  bu  \a /m ı  qonaq 
(jaldıqları  səlir  eviııin  al'tövlosinin  divarından  ü/.ünii  köçiirmiişdii.  I  rans 
Babinqer 
y ; ı / ı n n  
1
 
sorəlini  Vilqelm  Tomsona  göndərir  və  o,  ya/ınm  liıin-skil' 
rum  ya/.ısı  \ə   macar diliıtdə okluğmvıi  mibvyənlo.şdirir.
ACİVAN  OLİKIİASI
liınoni  lodt|i(|atçılarmın  vcrdiyi  məlıımata  görə,  i.rməni.  (iiircii  \ə  
Ağvan  əlilbasmm  \aradtcısı  360-ci  illərdə  anadaıı  olmıtş  Mcsrop  Maştoç 
olnuışdu.  O.  kilsədo  qədim  yunan  dilindo  təhsil  aldıqdan  soıiı'a  iran  şahı 
Xosrovmı  -arayına  katib  vo/.ifəsinə  qəlnıl  cdilir.  Sttriya  \ə   la rs  dillorim 
öyrənir.  I.akiıı  bır  miiddol  soııra  bir  qrııp  tərəldaıiarmi  da  i'dtüroıok  lıəlo 
xristıaıı  olmayau  ermənilərin  yaşadığt  Qoxtn  vilayətino  gedir  \ ə   orada 
ınoi/ələr  oxumağa  başla\ır.  Mesrop  ıniioyyən  edir  ki.  vcrli  <.!in  msanlar 
arasmda  kütləviləşir  və  insanlar  lars  məd.ənivyətinə  təmayiii  cdir.  I'oıqli  əlıiba 
lortih  elmək  və  bıı  insaıılara  ö/.  dillorində  Inciiı  oxuma(|  imkam  yaralm;i(j 
chliyacım  miiəvyənləşdirir.  Nə  (jOvlər  valnı.ş  olda  sa  bu  qcyri  clıni  yanaşına 
əlilbamn  xalularm  !;;!
c
\
i
İ
k
İ
ə
  bd\ iik  rol  oynadığını  və  tı/.ıın  tarixi  dö\rdo
31

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
insanların 
və 
dünya 
sivilizasiyasınm 
həm 
ınteqrasiyasm a  hom  dn 
diferensiyasıyasına xidm ət edə bildiyini gösərir.
Q.S.Arutyunyan  yazır:  M araqhdır  ki,  erməni,  qədim  giircü  və  ağvan 
əlifbalarında  qrafık  quruluşunun  və  ilk  m ənbəyinin 
eyni  olmasma 
baxmayaraq,  eyni  işarələr m üxtəlif səslər ifadə edir.  Erməni  dilində  8  hərfin 5 
gürcii  hərfinə  və  8  ağvan  hərifinə  eynilə  uyğun  gəldiyi  lıalda  müxtəlif səslər 
ifadə edir.
Bu  əlifbalarm  Daniel  adlı  bir suriyalı  yepiskop  tərofindən  tərtib edilməsi 
ehtimah daha güclüdür.
K.N.  Y ü zb aşyan  hesab  edir  ki, 
Erməni  əlifbasm ın  qəbul  edilməsi 
Erməni  xalqm ın  “Etno  müdafıə  reaksiyası”  nəticəsində  olm uşdu  Maştos  bu 
əlifbam  tərtib  edərkən  aramey  yazılarının  bizə  gəlib  çatmayan  varianllarından 
istifadə etmişdi.  (72,  s.149).
Tədqiqatçı  Qabil  Əliyev,  D.A.Oldereqqeyə  əsaslanaraq  qeyd  edir  ki,  V 
əsrin  əvvəllərində  Suriyah  maarifçi  M esron  M aştos  efiopiya  (amxar)  əlifbası 
işarələrindən  istifadə  etməklə  erməni  əlifbasım  tərlib  edir.  Bu  əlifbadakı  36 
hərfin 23-ü efıopiya əlifbasınm eyni işarələri  ilə  ifadə olunur.  (72,  s.  205).
Bir  çox  tədqiqatlar  bu  üç  əlifbanın  açarını  b ir  məııbədo  axtarırlar. 
M ütəxəssislərin iddialarında  görsədilən  oxşarhq  və  üm um iliklə  yanaşı  diqqəti 
cəlb  edən  bir  xüsusiyyətdə  əhəmiyyətlidir.  Ə lifbalann  eyni  işarələrinin 
m üxtəlif  səslər  ifadə  etməsi  bu  xalqların  etnik  m üxtəlifiiyini  ifadə  etmiş  və 
tərtibatçıların  bu  xalqlarm  hətta  xristian  dəyərləri  daxilində  inteqrasiya 
olunmasını  istəməmişlər.  Belə  bir  yanaşma  tərzi  türk  xalqlarınm   tarixi  boyu 
müşahidə olunmamışdı.