Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

32
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  KİTA BXANA  M ƏD Ə N İY Y Ə Tİ
M ÜQ Ə OD ƏS  KİTABLAR  VƏ  K İTABXANAI.AU
Monoteistik  dinlərin  təkid 
eldiyi  və  insaııların  yaddaşıııda 
olaıı
nıiiqəddəs  hadisolərin  başlanğıcında  Adəın  və  llavvanın  hekayəti  durıır.  Bıı 
məlıımat ’l ovratda,  İncildə  və  Quranda  bir  ınənalı  olaraq  təsdiq  edilir.  A\ ropa 
tədqiqatçdarının  goldiyi  qəııaətə  görə,  bu  lıadisələr  tövratdan  qabacj  da  ya/ıya 
köçüriilmiiş  və  böyük  tarixi  müddəldə  qorunub  saxlanmışdır.  Məsələn  ( 'ətınət 
bağı,  yahudi  kitablarmda  "Edem 
bağı'7 
əhti 
ətiqdən  əvvəl  ınövcud olatı
rəvayətlərdə  yad  edilir.  Clilqameş  dastamnda  ziynət  daşlan  yeti.şən  ağac 
əkilmiş  bağ  haqqında  bəhs  edilir.  Başqa  bir şumer dastanmda  cəıınət  tonıi/  və 
işıqlı  torpaqdadır  ki.  orada  xəstəlik  və  ölüm  yoxdur.  Bütün  canlılar  orada 
asayişdə  yaşayır.  Bibliyada  cənnət  bağının  yerləşdiyi  yer  haqqında  dəqiq 
məiumat  verilir.  Orada  deyilir  ki,  cənnət 
bağı 
oradan  çıxan  sonradan dörd
hissəyə  bölünən  çayın  vadisindədir.  Bir  sıra  miıtəxəssislər  bıı  çayları  Dəclə, 
l'ərat,  Ara/.  və  Səhətıd  dağmdan  axan  uzun  çayların  vadisi  kimi  müəyyənləş- 
dirir.  Bu ərazi  Urmiyə  gölü  əlvaüna düşür.
İrlandiya  Arxiepiskopıı  Ceyms  Fyşer  17-ci  əsrdə  əhdi  əliqd.T  verilmiş 
məlumatlarm  xronologiyası  əsasmda  hesabat  aparımş.  Adənı  \ə   llovsanın 
/amanını  c.əvvəl  4004-cii  ilin  oktyahnmn  24-üno  və  höyük  daşqımn  2348-cü 
ilə təsadiif ctdiyini  iddia etmişdir.
Əhcii  ətiqin  fiioloji  anali/.ini  edən  nıütəxəssislər  iddia  cdirbr  ki.  o  bi/im 
eratlatı  əvvəl  6-eı  osrdə  yazıya  köçürCilmüşdü. 
Bir  sıra  əlu'alatları 
B.'.biüstanda  yaşayan  yahtıdi  kahinləri  hazırlamış  və  Tövratm  içinə  da.xil 
etmişdilər.
1851-ci  ildə  ingilis  Qenri  Lcyerd  Babilistandakı  Eiliviya  kitabxanasmın 
<>yrənilməsino  başlayır.  O,  Yü/.iərlə  mixi  yazılı.  müxtəli!  ölçülii  gil  k italv b r 
aşkar  edir  vo  mıxiya/.ilan  oxuya  bilmədiyinə  görə  onları  Britaniya  muzeyinə 
araşdırmağa  göndəıir.  Muzey  əmokdaşları  bu  kitablarm  mo/mımuuu  və 
əhəmiyyətini  nuiəyyəııləşdirə  bilmir  və  kitabələr  1872-ci  ilə  qədər.  Ceıre  Sınit 
onlan  araşdırana  qəılər  mu/.eyin  anbarlarında  saxlamhr.  Muzeyin  mütoxəssisi 
İrviııtj  l'ingel  iddia  edir  ki,  böyiik  daşqm  əhvalatmın  məııboyi  Gilqamcş 
dastanmdan  haşlayıı  \o   tədqiqatçı  Nıılı  peyğəmbər  rəvayəti  ilə  Gilqameş 
dastanı  arasmda  paralellər nuioyyonloşdirir.
Bu  tıadisədən  sonra  Mesapotamiva  ora/isindo  böyük  tlaşt|mla  əlaıjədar 
çox  saytla  məhımat  əldə  edilir.  Müəvyən  olunur  ki.  bıı  hadiso  5  nıin  il  əw əl 
baş  vermiş1920-ci  ildə  Mcsapoiamiyamn  ınəhşıır  Ur  şəlıərində  (tjesd  edok  ki. 
l'rm iyə  lonop.in’iııində  ktikü  Urdtır)  arxiolocj  I  eonarcl  Vuley  (ədqiqatları 
/aman;  qalııı  lil  qa(ı  (aparac|  nuiəyyən  etmişdi  ki.  burada  bö_\iik  hir  cografı 
ııi
0
i)iəi|
0
i)i  olıalə  edoıı  bt’hiik  hir  daşcjimn  əlamətlori  nx'ncmldıır.  Idıtimal
33

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
olunur  ki,  qədim  yohudilər  Mesapotamiyadan  köç  edərkən  böyiik  daşqm 
əhvalatını  da Gilqameş dastanmdan əldə edərək özləri  ilə  aparmışddar.
M üqəddəs  kitablarda  Qabil  və  Habilin  əhvalatı  da  tədqiqatçıların 
diqqətini  cəlb  edib.  M üqəddəs  kitablar  kontekstində  bu  hadisə  müxtəlif tarixi 
dövrdə  fərqü  qiymətiəndirilib.  M əsələn  miiqəddəs  Avqustin  eramızın  400-cii 
ilində  Qabil  yəhudilərin  əməllərinin  ifadəsi,  Iiabil  isə  İsa  məsihi  sinvolizə 
edən  ideyadır  deyə,  nəzəriyyə  yaratdı.  Bu  antisimid  cərəyanlarını  gücbndirdi. 
13-cü  əsrdə  Roma  Papası  III  İnokenti  müqəddəs  A vqustinin  nəzəriyyəsini 
inkişaf  etdirdi  və  Y əhudibrin  yəhudiliyi  ifadə  edən  nişanlan  paltarlarında 
daşıması  haqqm da  l'onnan  verdi.  Fərmam  pozanlara  ciddi  cəzalar  verilirdi. 
100 il  sonra İspaniya kralı Alfons da belə bir fərnıan imzaladı.
Qabil  və  Habilin  əhvalatmı  xatırladan  Şumer  m ənbəbrində  qeyd  edilir 
ki,  heyvandarlarm  Allahı  Domuzi,  əkinçi  qardaşı  İngindo  ilə  bacdarı  İnnamn 
məhəbbətini qazanm aq üçün müharibə edir.
Q URA N
İnsan  cəm iyyətinə  lütf  olunmuş  sonuncu  müqəddəs  kitab  "Qurani  -  
Kərimdir” .  M əhəm m əd  peyğəmbərin  vasitəsilə  insanlara  bəxş  edilmiş  bu 
kəlamlar  əzbər  yadda  saxlanılmış  və  ağızdan  -   ağıza  miisəlm anlar  arasmda 
uzun  m üddət  yayılmışdır.  Məhəmməd  peyğəmbərin  vəfatm dan  sonıa  Əbu 
Bəkr  zam anı,  632-634-cü  illərdə  peyğəm bərin  katibi  gənc  Zeyd  ibn  Sabit 
tərəfındən  yazıya  kö çürübrək  külliyyat  halına  salınmış  və  İslam  dünyasınm 
ilk kitabı  kim i tamnmışdır.  Lakin sonrakı  illərdə  m üxtəlif İslam  mərkəzbrində 
Quran ay əb rin in  düzgün oxunmaması və mətndə yol  verilən  yalnışlar 651  -  ci 
ildə,  Xəlifə  Osm amn  zamamnda,  onun  göstərişi  i b   4  nəfərlik  heyət  təyin 
olunur  və  Zeyd  ibn  Sabitin  rəhbərliyi  ilə  Quramn  yeni  redaktədə  külliyyatı 
hazırlanaraq,  M əkkəyə,  Dəməşqə,  Kufəyə  və  Bəsrəyə  n ü sx əb ri  göndərilir və 
Quran  ayrı  - 'a y r ı  ayə  və  surəbri  yazılmış  nüsxəbri  topianaraq  məhv  ediiir. 
B eləlikb,  Quram n  mötəbər  nüsxələrinin  yayılması  və  düzgün  olmayan 
nüsxələrinin  dövriyyədən çıxarılması  barədə  konkret  işlər  görülür.  Tədqiqatçı 
A.  Xalidov  qeyd  edir  ki,  İslamın  II  yüzilliyinə  qədər  hələ  də  səhih  olmayan 
nüsxələr  dövriyyədə  mövcud  idi.  Lakin  onlardan  heç  biri  bu  giinə  qədər 
qorunub  saxlamlmamışdır.  Qorunub  saxlanılmış  ən  qədim  Quran  nüsxəsi 
Osman dövründə  yazılmış Quranm fraqmentləridir.
Rəvayət  olunur  ki,  Osman  öldürülən  zaman  əlində  quranm   külliyyatını 
saxlamışdı.  M üaviyyənin  tərəfdarları  həm in  Quranm  səhifəbrini  nizələrinə 
taxaraq  qisas çağınşı  ilə küçələrə  çıxmışdılar.
692-ci  ildə  Qüds  şəhərində  Ömər  tərəfmdən  tikilm iş  Ə1  -   Əksa 
m əscidinin  divarlaıına  Quramn  tam  mətni  yazılmışdır.  Quranm  müxtəlif
34
I  ÜRK   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  VƏ  K İTABXANA  M Ə D Ə N İY Y Ə 1İ
tbrnıalarda,  miixtəlif  materiallarda  yazılmış  orjinal  \o   nadir  ııüsxələri 
mövcuddur.  Çox  ıızun  müddot  Qııran  İslam  dünyasınııı  miiqəddəs  və  yegaııə 
kitabı  olmuşdur.
İslam  abm inin  II  müqəddəs  kitabı  saytla  bibcək  mənbə  760 
cı  ildə 
C’əfər  Sadiqin  Qıırana  yazmış  olduğu  ilk  təlsiridir.  Cəfər  Sadiqi  Qııranı 
miikəmməl  b ib n   və  oııa  ilk  təfsir yazanlardan  biri  idi.  Tədqiqalçı  Brus  I  orcns 
qcyd  edir ki,  imam  Cəfər  Sadiqi  Qıırana  üç  istiqamotdə  yanaşır.  I  ha\ış  ondan 
ibarətdir ki,  Quran  Allah  kəlməsinin  yazıya  köçürülmüş  variantıdır  və  iıısaıılar 
onu  istədiyi  zaman  açıb  oxuya  bilər.  dərk  ctməyə  çalışa  bibr.  Qeyd  edək  ki. 
artıq  C'əfər  sadiqiıı  dövründə  yeni  doğulan  nəsil  artıq  Quran  yazılaıı  dili  tanı 
başa  diişmür  və  müasir  danışıq  dilində  Quranı  təfsir  edir,  şərlılərin  yazılması 
bu  baxımdan  lazımlı  hcsab  edilə  bibrdi.  Bu  da onun  II  istiqamətini  miiəy>ən- 
bşdirirdi.  III  istiqamət  dil  və  tarixi  problemlərdən  daha  dərin  təsəvviirbr. 
mifalogiya  vo  hissiyyat  dünyasının  açılışı  və  izahma  həsr  cdilmişdi.  (167.  s. 
105)
Sonrakı  əsrlərdə  təfsir  yazan  alimlərin  sayı  çoxalır.  820-ci  ildə  Şalii 
Toborinin  miiasiri  Ohməd  ihn  Hanbal  \ə   digərbri  də  Qurana  ləfsirlər 
vazmışlar.
Ohəmiyyətinə  göro  İslarri  diınyasında  hədisbr  do  mülıüm  yer  (utur. 
Qəzalinin  kitabları,  Buxarinin  toplamış  vo  kitab  halına  salmış  olduqları 
hodisbr  toplusu  da  İslam  abm ində  öz  əhəmiyyotli  rolunu  oynamışdır.  Bııxari 
Obıı  Abdullah  Məhəmməd  ibn  İsmayıl  (810  -  870)  müqəddəs  rəvayotbri 
(siiıınəni)  toplayaıılardan  idi.  Buxari  “Ə1 -  Cami  os -  sohih”  kitabını  toıtib  cdir 
və  əhomiyyətino  göıo  bu  kitabı  da  miiqəddos  hcsab  edirlər.Bu  kitabların 
varanması  və  yayılması  haqqında  mənbələrdə  maraqlı  faktlar  mövcuıldur. 
l  akin  xristian  və  yahudi  mənbələrindən  Ibrqli  olaraq  İslam  ölkolorindo  mii- 
qoddəs  lıcsab  edibn  və  on  vacib  statusa malik  sənəd  “Quran”  lıcsab  edilir'vo 
bıı  məsələdə  bir  moııalı  olaratj  hanu  yektildir.
Y Ə H U D İlJ K IK ) 
m ü q ə d d ə s
 
k
İ
t a b l a r
 
VƏ TÖVRAT
Qodinı  yəhudilərdo  rəvayət  edilirdi  ki.  daş  kitabələrdə  mik|əddəs  yazılar 
mövcııd  idi  və  Yaxva  oııu  öz  peyğəmbəri  Mıısaya  toqdiın  ctmi.şdi.  Idocə  do  hıı 
daş  kitabı  saxlaıııaq  iiçiin  xiistısi  sandıq  hazırlanmış  vo  Musa  pcyğəıııborin 
yolıııdi  xalqını  40  il  səhrada  gozdirdiyi  zaman  tla  htı  sandıq  oııları  nuişa\ot 
ctmişdir.  Bıı  saııdıq  vo  içərisindo  saxlanılan  tövrat  lıaqqmda  çox  möcü/oli 
rovayotlor  vazıltnış  vo  ya/.ılı  mənbolordə  cramızdan  əv\əl  VI  əsrdon 
kışlayaraq  artıq  molıımatlar  itmişdır.  Nəticədo  ıızıın  miidılot  yoluıdılor  biitün
35

T Ü R K   X A L O L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y aT t
qədim  xalqlar  kinıi  öz  ənənə  və  qanunlarını  nəsildon  -   nəsilə  şifahi  şəkildə 
ötürmüşlər.
Yahudilərin  şimal  hissəsi  “Elox”  cənub  hissəsi  “Y axva”  adlandırdxqlan 
ilahi  gücə  inanır  və  bütünlükdə  eramızdan  əvvəl  XII  əsrə  qədər  Misir 
Fironlannın hakimiyyəti  altında idilər.
Qüdsün  yahudilər  tərəfındən  tutulnıası,  Süleyman  məbədinin  (Allahin 
evi)  tikilməsi  və  müqəddəs  Tövratın  orada  saxlamlması  haqqmda  müxtalif 
rəvayətlər  mövcuddur.  Lakin  mənbələr  qeyd  edir  ki,  e.o.  622  -   ci  ildə 
Süleyman  məbədini  bərpa edərkən kahin  Xilkiya  xarabalıqdan ,lSəfər -  Lora” 
adalaııan qədim yazını tapır və  şah sarayının katibino  təqdim  edir.
Bibliyanm  I  hıssəsi  yəhudilikdə  Qanun  və  ya  Tora,  yoni  tolim  adlanan 
əhdi  -  ətiqin birinci  beş kitabı “beş kitab”  adlanır.  Yəhudi  və  xristian ənənəbri 
bunlarm müəllifmi  Həzrəti  Musa hesab  edirlər.  Beş  kitab  Kövn,  Xuruc, Levit, 
Ərqam və ikinci qanunçuluq kitabları  daxildir.
Kövn  -   dünyanm  yaradılması,  Allalıla  insanlarm   arasında  olan 
müqavilələr  (əhdlər)  insanlar  tərəfindən  bu  ohdlorin  pozulması  və  bunun 
nəticələri barədə kitabdır.
Xuruc  -   qədim  yəhudilərin  M isir  Fironlarına  osaroto  düşməsi,  xilas 
olmaları  üçün  kömək  etməsi,  onların  Allahı  (Y axvenin)  hüzuruna  gəlib 
yəhudilərin  Yaxve  tərəfındən  Sina  dağmda  M usaya  “Q anunun”  (vəsiyyətin) 
verilməsi,  qurban  vermə  və  ibadət  haqqında  əm rlərin  izah  edilməsindən  bəhs 
edir.
Levit  -   “Qanun”un  yerinə  yetirilib  yetirilməməsi  ilə  bağlı  olan  ayin, 
miikafat və cəzalar haqqında olan dəqiq təlimatlardır.
Ərqam 
kitabı 
Misirdən 
çıxan 
qədim 
yəhudilərin 
səhradakı 
sərgüzəştlərindən  bəhs edilir.
İkinci  qanunçuluq  -   birinci  dörd  kitabda  olan  məlumatlarm  xülasəsi, 
Musanm xitabət və göstərişləridir.
Eram ızdan  əvvəl  586-cı  ildə  Babillilər  Q üdsün  məbədlərini  yenidən 
dağıdır  və  yəhudilərin  böyük  bir  hissəsini  Babilistana  sürgün  edirlər.  539-cu 
ildə  İran  şahı  Keykavus Babilistana qalib  gəlir vo  yəhudi  köçkünlərinin Qüdss 
qayıtmasına  icazə  verir.  Nəticədə  Şimal  və  Cənub  hissələrə  bölünffiüş 
yəhudilər  İraıı  şahının  dəstəyi  və  fərmam  ilə  bir  A llaha  -  Yaxvaya  sitayiş 
etməyə  başlayırlar  ki,  bu  da monoteistik  baxışların  başlanğıcı  oldu  və  yəhudi- 
müqəddəs kitablarınm tərkibinə daxil oldu.
Babilistandan  sürgündən  Qüdsə  qayıdan  yəhudilər  özləri  ilə  9  kitab 
bağlaması  gətirirlər.  Dünyamn  yaranmasmdan  Babilistan  sürgününə  qədərki 
tarix  yazılmış  bu  kitablar  sonralar  yəhudi  müqəddəs  kitablarınm   tərkibinə 
daxil olmuşdur.
36
T I İ R K   X A L Q L A R I M N   K İ T A H   V O   K İ T A B X A N ’A  M O D O N İ Y V O T İ
Mıısa  Tövratının  iiziinii  köçiirınok  işiııdo  yorulnıaz  xollat.  yohııdi  din 
xadimi  \o   İraıı  şalıınm  yolıudi  işloıi  iizro  moslohotçisi  fvdra  Qüdso  ezam 
edilir.  Lz.dıa  İran  şahının  omriııi  yolıudi  xalqına  çatdırır.  Bu  omro  göro  Mıısa 
lovratını  biitiin  yolıudilor  qobul  etnıoli  olur.  Bu  illordo  iki  müqoddos  kitahlar 
kiillivyatı  Ibrnıala.şır.  Hirinci  Tövrat,  ikincisi  Nevgin  pcyğomborlorimn  kitahı. 
Babilistaıı  sürgiiıni  ilbriııdo  Ktııvin  atllanan  yeni  bir  külliyat  da  yaranmışdı.
Yohııdiloriıı  diinya  görüşüno  göro  ibadot  aııcaq  Siileyman  nıobodi  \arsa 
mümkiindür  vo  Tövratın  hökmbri  yalnız.  orada  keçorlidir.  Bu  sobobdon  do 
insanların  gözii  ıııobodo  dikilmişdi.  “Əgor  mobəd  yoxdıırsa.  dinin  do  monası 
yoxdıır”.
Eramızdan  ovvol  63-cii  ildo  l’onıpey  müqoddos  torpağı  işğal  etdi  vo 
Qüdsdo  Roma  hakimiyyoti  başlandı.  Toxminən  30  il  sonıa  Siileyman 
mobodiııin  borpası  vo genişbndirilnıosi  i.şino başladılar.
Eramızm  II  osrinin  ortalarında  Romalılar  torəfindən  Qiids  yenidon 
dağıdılır,  şohorə  vo  Siileyman  mobodino  od  vurulur.  yəhudilik  qadağan  edilir. 
\o  yəlıudilor sürgün  edilir.
Talınuü 
-■  qodim  yoluıdi  dilindo  lameyd  (öyronmo)  moııası  daşnır. 
İTamızdan  ovvol  IV  osrdon  eramızın  V  osrino  qodor  bir  dö\rdo  fbrmalaşnuş. 
iri  hoemli  yohudi  dini  odobiyyat  mocmusudur.  Talmuduıı  on  qodiın  hissosi 
Mi.şna  Musanm  qanununu  tokrar  edib  geniş  şorlıini  vcrir.  (Tö\ratın  beş 
kitabmı).  Jiu  kilabı  xrislianlarda  bütünliikdo qobul  edirlor.
Müstoqilliyini  itiron  və  miihacirəUlo  diaspora  hoyatmı  yaşayan 
yohudilorin  ehtiyacım  ödoyon  Tövrat  ovvolki  halında  yeııi  şoraito  uyğun 
golmirdi  vo  IV  osrdo  mcydana  çıxan  kitabcılar  (sof'erim)  "Musa  qanunuııa 
\eııi  şorhlor  verir,  oııdan  ycni  şoraito  uyğun  qanun  diiz.oltmişdilor.  Sonrakı 
osılonlo  kitabçıların  işini  lariscylor  davam  etdilor.  Bunlartlan  Biri 
lohan  ben 
/ai]qay, 
Yerusolim 
ibadotgahımn  siiqııtundan 
soııra 
İııdiki 
Tol-Əviv 
\axınlığında  Tövratııı  şilalıi  şorhlorini  öyrodon  Tannaylar  (qaınıııöyrodonbr) 
moktobini  tosis  edir.  Şorhlor  birinei  dolo  210-cıı  ildo  İvequda  Ha-Nasi  loro- 
liiKİon  redakto  olunımıştlu.  Btmlara  Mişna  ath  verildi.  Mişııa  altı  bölmoli  65 
osoro  böliindü.  Birinci  bölmo  -  /erain ı  (Əkinlor)  11  heka\otdon  \o   şorlubn 
ibarottlir.  Ikiııci  bölmo  -  Moed  (bayramlar)  12  traktaltlan  ibaroklir,  iiçüncü 
hölıno  -  Na.şim  (A nadlar)  7  traktatdan  ibarottlir.  Dörtliineii  bölıno  -  Nezigin 
(Xosarot)  10  traktatdan  ibarot  olııb  miilkii  vo  cinayot  hiiququnıı  ilado  etlir. 
Beşinei  bölmotb  Kolaşim  (tlini 
ayiıı  qaytlaları)  II  traktatdaıı  ibarot  olııb. 
tjurban  morasimloı ini  izalı  edir.  Altıncı  bölıııo  I axaıat  (tomi/lonıno)  ibatfot 
toıni/.li\ iııo  aitl  12  traktaldan  ibarotdir.  Mişna  Lolostin  \o  Babilistaııda 
şorhçilor  (amoraylarm)  torollndoıı  Iıorlorolli  lodtfiq  olımmıışdıı.  Mextlana 
goltlıvi  yerlo  olat|otlar  olaraq  lalmudun  iki  nö\ii  var,  l  olostiıı  lalımıdu  vo
37

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y aT t
Babil Talmudu.  Birincisi üç,  ikincisi  5-ci  əsrdə redaktə olunub.  Kasıb ailə|əriR 
uşaqları üçün yaradılmış məktəblərin də adını  Talm ud -   Tora adlandırmışlaı;
Eramızın  I  yüzilliyində  artıq  yəhudilər  M isirdo,  Suriyada,  İranda 
Həbəşistanda  öz  diasporalarını  qurmuş  və  dini  kitablarını  yazmaqda,  tərcümə 
etməkdə  və  yaymaqda idilər.  Isgəndəriyyədə  yaşayan  yohudilər  yunan dilində 
təhsil  alır  və  beləliklə  yunan  və  yəhudi  mədoniyyətinin  sintezi  baş  verirdi 
Artıq  gənclər  tövratm  qədim  mətnlərini  başa  düşm ür  və  onun  yunan  dilinə 
tərcüməsi  zərurəti  qarşıya  çıxırdı.  Sinaqoqlarda  l  ovratm  ucadan  oxunması 
zamanı bir çox hallarda tərcüməçiyə ehtiyac duyulurdu.
Yahudilərin 
mühacirəti 
dövründə 
kitab 
yaradıcıhqlan 
xüsusilə 
genişlənib.  2001-ci  ildə  Moskva  şəhərində  çap  olum uuş  “Sidur’’  kitabının ön 
sözündə  qeyd  edilir  ki,  Tövratda  yazıldığına  göro  biziıtı  ulu  babalarıraız 
İbrahim,  İsxaq  və  Yaqub  allaha  ibadət  edirdilər.  Biz  hər  giin  tiç  dəfə  ibadət 
edərək  səhərlər İbrahimdən,  günorta  İsxaqdan  vo  axşam lar  Yaqubdan nümunə 
götürürük.  Yahudilər Misirdən  çıxdıqdan  sonra  uzun  miiddot  sohralarda dolaş- 
mış  və  m üxtəlif  səbəblərlə,  m üxtəlif günlordo  vo  zam anlarda  ibadot  edərək, 
ibadətinin  üsulunu  pozmuş  və  itirmişdilər.  Bu  zam an  ravvin  Amron  Qaon 
tərəfındən  dualar kitabı olan “Sidur”  (qayda)  kitabı  tortib  olunur və  bununlada 
dünyaya səpələnmiş  yəhudilərin eyni çür ıbadot  clmosi  üçiin  soy  göstərilmişdi.
XII  əsrdə  r.  Saadi  Qaon  tərəfindən  son  dofo  redakto  olunan  bu  kitab  müasir 
şəklini  almış və  1865-ci ildə Varşavada ilk dəfo  çap  cdilnıişdi.
Yəhudilərin  qədim  və  müqəddəs  hesab  etdiklori  kitablardan  biri  do 
Teqilim 
adlanır.  Bu  kitab  mühaçirətdo  yaşayan  yəhudilərin  ictimai 
mütaliəsini  təşkil  etmək  üçün  nəzordə  tutulm uş  bir  vəsaitdir.  Davud 
peyğəmbərin  ilahı  nəğmələrinin  toplandığı  bu  kitab  sinaqoqlarda  azı  10 
nəfərdən  ibarət  olan  məclislərdə  oxunurdu  və  hal  hazırda  bu  ənənəyə  riayət 
olunur.  Bunünla  da  ictimai  mütaliənin  rolu  və  əhəm iyyəti  özünü  əməldə 
göstərir.
Yəhudilərin  digər  bir  müqəddəs  kitabı  “M axzoı’' 
adlanır.  Yəhudi 
alimlərinin  iddiasına  görə  bu  kitab  2500  il  bundan  ovvol  hələ  yəhudilərin 
fələstində  yaşadıqları  dövrdo  din  xadimləri  tərofındon  tərtib  oluııub  və 
düzgün 
ibadətin  və  duaların  mətnləri  verilir.  Bu  kitabın  da  mühacirətdə 
yaşayan 
yəhudilər  üçün  çox  sayda  tərcümə  variantları  m övcuddur.  M üasir  nəşrlərinin 
rus  tərcüməsinin  673-cu  səhifəsində  yazılıb  “Bizim  
ä ta m ız , 
bizim 
Şahımız!” 
(Allaha  müraciət  edilir)  (redaktordan)  sənin  qullannm  
a x ıtd ıq la rı 
qana  görə 
gözlərimiz  önündə  onlardan  qisas 
al. 
Bu,  rastlaşdığım ız 
m ü q ə d d ə s 
kitablar 
ıçərisində qisas tələb  edən yeganə kitabdır.
Yəhudilərin  Xasid”  nəzəriyyəsinin  əsasım  qoym uş  bir  sıra  kitablarda 
müqəddəs  kitablar  sırasına  daxildir.  Bunlar  icərisində  r. 
Şneura-Zalmanın 
(1746-1813)  tərtib  etdiyi  “Taniya”  kitabıdır.  K itabm   m üəllifı  Rusiyada
38
Iİ   KK  X A I . O L A U I M N   Kİ TAİ İ   VƏ  K İ TA BX A NA   M Ə D Ə N İ V V O T İ
\;ısaınıs  \ r>  Saııkt--l’elerbıırq  lıobsxanasnıda  lıobsdo  olmuşdıı.  Onıııı  iınbsd.'m 
çıxdıı'M  i’ün  torofdarları  üçün  bayraııı  claıı  edilıııişdi.
XRİSTİANLIQDA  V1İ  QƏDDƏS  KİTABLAR
(u'iıkomli  aliııı  Xaiııı  Soloveyçik  qe_\d  edir  ki.  şil'aiıi  onoııolordon  \a/.ılı 
motnloro  keçid  qanunlanıı  nıöhkonılonmosino  vo  miıhitiıı  sorlloşmosino  solıob 
o|;ı  bilirdi.  belo  ki.  o\uctı_\a  oxıııııaq  \o   sııallarına  eavab  tapıııaq  ominliyi 
yaradırdı,  baxm a\araq  bo/.i  suallan  mahiyyotco  ifado  etmok  üçiin  sö/  tapa 
bilmirdi.
Şifahi  əııonolorin  ya/.ılı  mətnloro  keçdiyi  dövr  eramı/dan  owol  I 
yii/.illiyo tosadiif cdir.  Mu  dövr pcyğomborbr dö\rü do adlana  bilor.
Qiidsdo  f'evda  adlı  peyğombər 400 nofori  sohrava aparır.
Misirli  loqobli  peyğombor  1000  noibri  toplayıb qiyatn  qaldırır.
İolıan  Kristitcl  adlı  peyğombor  böyiik  bir  insan  qrupunu  ö/.ii  ilo  sohıaya 
aparır  vo  moşlıor  güniinii  gö/loyir.  Mıı  homin  şoxsdir  ki.  İsa  mosilıi  do 
müqoddos  suya  salmışdı.  I'lıtimal  edilir  ki,  İsa  mosih  onun  davamçılarındaıı 
olmuşdu.  Mibliyaşünas  alimlor  qcyd  edirlor  ki,  350 
ci  illoro  qodor  I iirkiyo 
oıazisindo  yaşayan  bir  sıra  erkon  xristiaıılar  İolıan  kristitel  kiıııi  ihadot  etıııiş 
vo  onıı  ıııosih  hcsab  ctmişlor.  İM'amı/m  II  osrindo  İohanın  davamçılan  Şimala. 
indiki  İrak  orazisiııo  gedir  vo  ö/lorini  mandcalılar  adlatıdırırlar.  Mıı  toriqot 
ııümayondolou  bıı  giin  do  diinyada  100  mino qodor  mövcuddur.
Mitra  -  osgor  xilaska'rı  vo  Allahı  idi.  O  göylor  ilalıosi  İ/ida  ilo  Allahlar 
şaht  Asirisin  oğlu  idi.  Mitra torofdarları  cramı/ın  II  yii/.illiyindo,  xristiaıılardan 
artıq  idi.  Mcşinci  osrdo  Mitra  toriqoti  qadağaıı  cdilir  vo  Mitra  mobodlori 
xristiaıı  kilsolorino  çevrilir.  Mitraçıların  miiqoddos  diııi  kitabları  hacıqında 
molımıatımı/  yoxdıır.
Appalon  Hianski  lilosof vo  tobib  olmuş  vo  İsa  mosilıin  homdcnTü  idi.  O 
Tiirkiyo  ora/isindo  anadaıı  olııuı.ş.  çoxsayda  davamçıları  Yunamstandan  Iıana 
c]odor  höyiik  ora/.iyo  yayılınışdılar.  I’eyğomborlik  iddiasmda  olaıı  Appoloıı 
Dianskı  ro\ayoto  göro  Koıııa  senatorıınun  ölınüş  qızıtıı  S  güıulon  sonra 
diıiltmişdi.
Simoıı  Mac|  pcyğomborlik  iddiası  ilo  İsa  mosihlo  roc|abot  ctmişdir  \o  lnı 
harodo  miiqoddos  "l’yotrun  omollori"  kitabııula  qcyd  oluııur.  Oııun  toroiciarları 
ci'amı/m  III  osriııo cpdor  Misirdo,  Suriyada  vo  Koınada  yaşamışlar.
Sııııon  Margoxba  ö/iınii  Isa  mosih  kiıııi  Davııd  noslindon  lıcsab  cdiıdı.
O.  İsadaıı  lorc|li  olaraq  romalılarla  mübari/o  aparıı  vo  12.^-ci  ildo  qiyaııı 
qaldırır.  parti/aıı  horokatı  toşkil  cdır  vo  (Jiicls  xristıanlarmdan  tolob  edır  ki. 
İsadan  imtiııa  clsinlor  vo oıııı  qohul  ctsinlor.
39

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M ƏD Ə N İY V Ə Tİ
Eram ızın  135-ci  ilində  Roma  Qüdsə  qoşun  yürüdür  iudaizm  qadağan 
edilir, ravinlər edam edilir, yəhudilər sürgün olunur.
Qeyd  olunan  peyğəmbərlərin  müqəddəs  kitablarım n  olması  barəda 
mənbələrdə m əlumat yoxdur.  Yalnız onlarm əməlləri  erkən xristianlann yazılı 
mənbələrində  qorunub  saxlanılmışdır.  Ölü  dənizin  Qumraıı  çölündo  tapılmış 
kitabxana bu  barədə xeyli məlumat verir.
1947-ci  ildə  bir  gənc  Beduinin  tapdığı  mağarada  qədim  kitabxananın 
üzə  çıxması  müqəddəs  kitablar  və  mətnlər  haqqm da  təsəvvürümüzü 
dəyişdirdi.  Bu kitabxanada tapılmış  900-ə  qədər m ətnin  20  nüs.^əsi -  incil  17 
nüsxəsi  M usamn  Tövratı,  37  nüsxəsi  psaltr  və  əhdi  ətiqin  çoxsayda 
nüsxələrindən  ibarətdir.  Bu  mətnlər  içərisində  mis  lövhəyo  həkk  olunmuş bir 
kitab,  digərləri  papirus  və  perqament  üzərinə  yazılmışdır.  Mis  lövhəyə  həkk 
olunmuş  kitab  tədqiqatçiların  diqqətini  xüsusilə  cəlb  etmişdir.  Mütəxəssislər 
təyin  etm işdir  ki,  bütün  nüsxələr  eramızın  I  əsrino  aiddir.  Əsərlər  3  dildə  - 
Aramey  dilində,  qədim  İvrit  dilində  və  qədim  Yunan  dilində  yazıya 
ahnmışdır.  Kitabxanada  mövcud  olan uzunluğu  8  m etrə  çatan  məbəd kitabıda 
tədqiqatçılarm  diqqətini  cəlb  etmişdi.  Bu kitab  Süleym an  məbədinin tikilməsi 
və  forması  '  haqqm da  tövsiyələri  özündə  əks 
etdirir. 
Arxeoloq  vo 
bibliyaşünaslar  iddia  edirlər  ki,  bu  kitabxana  yəhudiliyin  yesseylər  təriqətinə 
mənsubdur.  Kitabxananın  yerləşdiyi  coğrafı  ərazidə  m övcud  olan  havamn 
quruluğu  kitabxananın  maksimum  qorunub  saxlanmasını  təmin  etmişdir. 
Qumran  çölünün xarabalığmda aparılan arxeoloji  qazm tılar göstərir ki, burada 
təriqət  icm asının  bir  mərkəzi  mövcud  olm uşdu  və  kitablar  məhz  burada 
yazılmışdır.  A rxeoloqlar  burada  kitab  yazmaq  və  üzünü  köçürmək  üçün 
xüsusi  otaqlar və qədim  mürəkkəb qablarmı da aşkar etmişlər.
Mis  lövhədə  yazılmış  kitab  hal  —  hazırda  O m m an  milli  muzevindo 
saxlanılır.  Kitab  qədim   ivritcə  yazılmış  və  ehtim al  olunur  ki,  bu  kitab 
Siileyman m əbədinm  xəzinəsinin harada gizlədilm əsindən bəhs olunur.
Görkəmli  bibliyaşünas  alim  K.Armstronq  yazır:  “biz  bilmirik  incilin 
(əhdi  cədidin)  m üəllifi  kimdir.  O  yenicə  m eydana  gələndə  anonim  olaraq 
yayılırdı.  Sonrakı  illərdə  ilk  kilsənin  mötəbər  şəxslərinin  adına  aid  edildi’ 
(səh.75)
Bütün  xristian  mənbələrinin  etiraf  etdiyi  kim i  K onstantin  xristianlığı 
m öhkəm ləndirm ək  məqsədi  ilə  325-ci  ildə  Nikey  toplantısını  keçirir  və təyin 
etdiyi  yepiskoplarm   köməyi  ilə,  əhdi-cədidi  formalaşdırır.  Yepiskoplara 
yaratm aqda  olduqları  xristianlıq  doktrinasma  hansı  apostolun  “müjdəsiııi 
daxil  etmək,  hansım n  “müjdəsini”  inkar  etmək  tapşırıldı.  İnkar  olunan 
müjdələr  ləğv  edildi,  yandırıldı  və  təqib  olunm ağa  başlanıldı.  İmpcrator 
Feodosi  xristianlığı  əvvəlcə  rəsmi  din  elan  etdi,  sonra  qəbul  olunmasım