Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

67

X Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B  
v ə  
K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İ V v a ri
N öhayət, 
üçiincü 
m ərhəte altı  k la ssik   o rəb 
xəttlərinin-  “altıhğın  (sunmv 
d ə y ifJirü m ə si.  uyğurılaşdı-nlm ası 
ilə 
o la q ə d a rd ır. 
X alqların  öz  cstetik  mevf 
bə^ii  zövqü  əsas  göttfrölərək,  milli  xətt  tislııbu  yaradılır  vo  inkişat' 
e t d i r i l i r d i "  
Bu  m ərh ələd ə  əJyazm a 
nəinld  dil  və 
y az ı 
cəhətdon, 
hom  
do  xəttatlıq 
f0rnıasj 
iləseçilirdi.  Götürək  mühəkkək,  reyhan,  nəsx,  suls,  tauki-  və  rika adlatıan 
orəb  
vətt 
altılığmı., 
Fars 
dilli 
ərəb  
yazıJı  ədəbi  nümunolərdə  türk  və  lars  xəttatiar 
ərəb  xətt  nümunəlorim  kombinə  edərək  yeni  xott  niimunoiəri  yaradırdılar ki 
bu 
sah ə d ə 
Təbriz  sənətkarları  xeyli  fərqionmişdilor.  Yuxarıda  gösiərilən 
əro b 
xətt  iislublan  bazasmda  yaradılmış  xətt  üslubları  içərisindo  üçünii:  təlik-bəzi 
lıalla rd a 
Tärkiyədə  onu divani  adlatıdırırlar.  nostəlik 
və 
şikostə  (şikosteyi təHk 
və  şikəsteyi  tıəstəlik  onun  fonnalandır)  iislubkınnı  ayrıca  qe-yd  etmək 
lazımd'r.
Özünün  zərifliyi,  estetik  gözəlliyi,  axıcılığı  ilo  vcriloıı  nəstəlik  xətt 
üsi’i'a  XIV  əsrin  sonlarından  başlayaraq  islam  dünyasmın  bodii  yazı  ustaları 
t^rəfindən  geniş  istifadə  olunmağa  başlayır.  Bu  xotl  üsulunu  Azərbavcan 
sənətkarları  tətbiq  və  inkişaf  etditmiş,  tiirk  diili  vo  fars  dilli  əlyazmalarıııda 
geniş  istifadə olunmuşdur.
XƏTT  VƏ  XÜTT  (JSLHBl  ARI
İslam m ilk əsrlərindo  əcəm  adlandırılaıı  cjeyri  oroblər tobii  ki, ərəb yazısı 
ilə  birlikdə  öz  yaramşma  və  inkişalma  görə  sırl’  orob  xotl  iislubunu  da qəbul 
etmişlor.  İbn Nədim  “Əl-Fihristə”  osərindo  m əlum at  vcrir  ki.  əcəmlər Quramn 
iizünii  köçürərkən  özlərinin  firamuz  (görünür,  piram uz,  voni,  sadə,  yüngül) 
xott  üslubundan  istifadə  etmişlor.  Təəssüf  ki,  İbn  Nodimin  bu  məlumatmdan 
başqa  həmin  xətt  iisJubu  haqqında  digər  molumatımız  yoxdur.  Çünki,  o, 
üslubun  təsvirini  verməmiş,  nümunəsi  isə  dövriim ü/ə  golib  çatmamışdır.  Ona 
görə  də  XX  əsrin  60-70-ci  illərinin  tədqiqatlarında  bu  xətt  üslubunun 
yaranması  və  qrafık  əsasları  barədo  meydana  golmiş  fərziyyələr  abstrakt. 
spekulyativ və real osası  olmayan  lİkirlordir.  (215.  s.  336)
Keçən  əsrin  axırlarından  orəb  poleoqrafıyası  todqiqatçıiarı  arasmda belə 
fıkir  yaranmışdır  ki,  ərəb  ədobiyyatında  ilk  vaxtlarda  funksiona!  vəzifələrdan 
asılı  olaraq  bir-biri  ilə  yanaşı  (hər  biri  öz  yolu  ilə)  iki  yazı  növü  meydana 
golib,  inkişaf  etmişdir.  Sonradan  kufı 
adı  qazam nış  birinci  tip  -   xarici 
göriinüşü  küncJü  və  diizxəttli  hərflərlo  yazılan  qrafık  quruluşu  özünds 
birləşdirmişdir.  Bu  xarici  göriiniiş  təkcə  hərflərin  form asm dan  deyil,  həm d? 
onlann  öz  aralarmda birloşmə  vasitəsindən  do  asılı  idi.  İkinci  növ  - 
əyrixattli, 
yumru  və  kursiv  formaJı  hərflərlə  yazıJan  yazıları  ohatə  edirdi.  Bu  tipin  adı 
sonradan nəsxi  adlandırılmışdı.
68
l İ   HK  W l   Q l.A K İ.M N   Kİ I AB  VƏ  KİTABXANA  MƏDƏNİV  V Ə I  İ
( iösi.ırmək  la/m ulır  ki,  uıxarıda  qeyd  oluııaıı  tcrnıinlorin  lıər  biri  lərdı 
\əlt  iisulu  əsasııula  mcytlana  şolmişdir.  Ila/ırda  nuitəxəssislərin  ço \u   K*lə  bir 
ın>qtc>i-nə/ərə  (ycrli  ənənələrlə  iist-iistə  düşəıı)  mcyllidirlər  ki.  luı  iki 
dü/xəttli  \ə   əMİxəttli  Ibrma  ilkiıı  kökləri  və  yaranması  ctibarı  ilə  eynidir. 
Aııcaq  ömərilər  dö\riiııün  ovvəliıulə  (VII  əsrin  40-cı  illəri)  istiladədə  olan 
xəiıləriıı  lərtliləşınəsi  ba.şhıyır.  Mıı.  .xətlləriıı  llınksional  istifadəsinin  dəqiq 
nuiəwən  ('lunınasmdan  iıəli  gəlirdi.  lləmin  proscs  soııradaıı  iki  tip  əsasmda 
\a /ı  üslublarımıı  bir-biriıuləıı  lərqlənməsinə gətirib çıxartdı.
llicri  tarıxiııin  1  əsrində  (  VII-VIII  əsrlər  )  ərəb  bölgə  idarəçiliyinin 
ləalisyəti  ilə  əlaqədar  Misirdə  əklə  cdilıniş  ço.xlıı  sayda  maraqlı  sənədlər  bu 
luiqtcyi-nə/.əri 
möhkəmləndirir. 
İlkin 
sənodlər  22/643-cü 
il 
tari.xdə 
ya/ılmışdır.  Şiibhəsi/  ki,  bu  sənədləri  ərəblər  ya/.mışlar.  (,'üııki.  göstərilən 
dövıxlə  bölgələrdo  ərəb  qrafikasını  aııcaq  orəblər  bılirdi.  Bu  sənədlər  göstərir 
ki.  lıərllərin  ölçiiləri  vo  kiincvariliyi  ilə  seçilən  müxləlif xəttlor  valinin  rəsmi 
hcsabatlannda.  ya/ışmalarında,  vergilərin  miqdarını  bildirəıı  rcyestrlərdə. 
oıılarm  \ ığılınası  /aınanı  tərtib cdilən  siyalularda  istifadə olımmuşdıır.
Maraqlıdır  ki,  biriııci  iki  səııəd  daha  iri  və  kiincvari  xəttlərlə.  axırıııcı  iki 
sənətl  isə  kiçik.  ktırsi\'  xəitlərlə  ya/ılmışdır.  Ya/.ının  tipi  dcməvə  əsas  vcrir  ki, 
Inı  xətılər  Mokkə-Məditıo  və  Kıılə-Bəsrə təcrübəsi  ilə  əlacıədardır.
t)ıta  əsrlər  miisəlman  ənəııəsi  ya/.ının  meydana  gəlməsinə  ilahi  hadisə 
kinn  baxırdı  və  bu  səbəbdən  də  Quranm  əl  ilə  ya/.ıldığmı  inkar  cdərok,  oıuın 
Vləlıəmməd  peyğəmbərə  Allah  tərəfındən  göndərildiyini.  ləbii  ki.  ilahi 
tərəlindən  ya/.ıldığını  iddia  cdinii.  Ovvəlki  Quranların  ya/ıldığı  kııli  xəlti 
dördiincii  xolifə  01 i  ibn  Obu  ialib  torəfındən  təkmilləşdirilmişdir.  Digor  xott 
iislubları  kufı  xottinin  osasında  yaramb  inkişaf ctmiş  və  gctdikcə  təkmiüəş- 
mışlər.
Bcləliklə,  kulidon  yaranmış  xəttlordon  istifadə  etmək  ənəııəsi  yaramrdı. 
Bclə  və/.iyyət  diııi  nöqteyi-nə/ərdon  də  Quranın  iizüııii  köçiirərkən  kursiv 
icxnikadaıı  islifadə  etməyə  iıııkan  yaradırdı.  Miisəlman  Şər([ində  sö/ə  və 
>a/ıya  belə  nıistik  baxış  Qııranın  ya/.ılma.sı  prosesiiıin  ü/ündən  doğurdu.  Bu, 
i'ünahlann  bağışlaımıasma  apanın  savab  bir əmoldir.
(,)əbnI  oJunmuş  və  geniş  yayılmış  likrə  görə,  belə  lıcsab  edilir  ki.  ərəb 
ya/ısmı  Obıı  Oli  Məlıəınməd  b.  Oli  b.  Mukla  (272-3?.X/XX(ı-940)  islahat  yolıı 
ilə  dəyişılirmişdir.  ().  Abbasilər  dövriiıulə  iiç  xəlifəııin  və/.iri  oiımış.  kııfı 
iislubu  əsasmda  al(ı  məşiıur  klassik  xətt,  mühəkkək,  sııls.  rika,  nəsx.  laııki  və 
rcyhaııi  \^1
1
  üslublarını  miiəyyən  ctmişdi.  Sonralar  İbn  Muklanııı  sisleıııim 
olınavan  xəllat.  ləqəbi  İbıı  Bavvab  (1031-ci  iidə  vəfat  etnıişdir.)  olaıı  Oli 
lv  llilal  )cniləşdirilınişdi.  ().  Siıa/  şəiıərındəki  ınə.şlmr  ümtımi  kitabxaııada 
!əıuişdir.Sonralar  axjviııcı  Abbasi  hakiıııinin  xəttalı  olnıu.ş  Yaqul  Mııstasimi 
((>•!<)  o;>(ı/| ?.4.M 2()K)  bu  xəlt  iislubıımı tam  miikəmməlləşdirnü.ştlir.
69

jhn  Muklanın  sistcmi  ciddi  proporsionaldır  və  aydm  riyazi  xaraktc,- 
dnsıvır. 
Oıuııı  osasmı  kvadratın  içərisinə  çəkılmış  daırə  beşguşə  dıametri  olii' 
olan  dairəvə çəkilmiş  iki  ronıb təşkil edır.  Modulu 
qələmı  bır dətə  basmaqla
qo\u!an  romb  görünüşlü nöqtədir. 
. . . .  
..  ,  ,-«■  •
BeWiklə.  bütün  hərflorin  yazılışı  nöqtələrm  say  muxtohrlıyı  lornıasuıı 
alıı-  Bütün  lıərHər  dairənin  diametri  olan  və^  nöqtələnn  sayına  dəqiq 
bərabərləsən  əlifin  hündürlüyünə  uygun  gəlməlidir.  Bu  sıstemdə  hərflor 
nöqlələrin  ətrafla  nisbəti  sonunda  ölçülürdü.  Nəticədə  bütıin  altı  xətt  üslubu 
bir-biri  ilə  daim  dəqiq  proporsiyada  olan  hərflərin  birləşməsi  i!ə  ifadə 
olunurdıı.
Hərflər üçiin dairənin diametri hər xətt üslubunda m iixtəlif idj.  Məsələn. 
dairənin  diamctri,  yəni  əlif  mühəkkək  xəttində  səkkiz,  suls  xəttindo  yeddi: 
tauki  xəttindo  altı  nöqtəyə bərabərdir.  Cim,  əyn  və  onlara  oxşar  olan  hərflərin 
dəyirmi  hissəsi  ətrafm  yarı  hissəsinə  uyğun  olmalıdır.  M əsələn,  bu  hissə 
miihokkok iislubunda doqquz, suls üslubunda on yarım, tauki  iislubunda isə on 
bir nöqtəyə  bərabərdir.  Mərkəzi  hissəsi  böyük  uzunluga  nıalik  olan  ba,  ta,  sa. 
horfləri  müvafiq  dairənin  daha  böyük  sahəsində  uyğun  yazılır.  Ba  hərfınin 
u/.unlıığu  miihəkkəklə yeddi, sulsda altı, taukidə  beş  nöqtəyə  bərabərdir.  Uzun 
ortalı  hərilərin  lıündürlüyü  bir  nöqtəyə  borabər  ohnalıdır.  Uyğun  dairəyə 
çəkilmiş  kvadrat  lam  və  kaf hərflərinin  həıxı  formasmı.  həm  də  böyiiklüyünü 
nıüəyyən  cdir.  İki  diametrin  kəsişməsindən  əm əb  gəlmiş,  daxilinə  çəkilmiş 
iiçbucaqlının  borabər  küncləri  dal  hərfınin  formasını,  həmçiniıı  kaf,  mim  və 
vav  horflərinin  tac  xarakterlərini  müəyyən 
edir. 
Dairəyə 
çəkilmiş 
bcşbucaqlının  torəflori  ra  və  vav  hərflərinin  alt  hissəsinin  formasmı  vo 
böyükiüyiinü, homçinin cim və ona oxşar hərflərin tacını  göstərir.
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ərəb  qrafıkasında  hər  bir  h ərf  adətən,  səth 
yaxud  modət  adtanan  düz  (üfiqi  yaxud  şaquli)  və  daıır  yaxud  dairə  adlanan 
əyri  xəttdən  ibarətdir.  Altıhq  xəttləri  bir-birindən  təkcə  hərflərdə  olan 
nöqtolərin  sayı  ilo  deyil,  həm  də  göstərilən bu tiplərin  yazılışı  ilə  də  fərqlənir. 
Bııııdan  başqa  xətt  üslublarım  bir-birindən  sözdə  hərflərin  birləşdinnə 
xüsusiyyətləri,  cəld  yazı  və  kursiv  xəttlərində  isə  öz  aralarında  birbşmiş 
sözloıiıı  xaraktcrİ  və  sayıdır,  Bədii  yazı  sənətkarhğı  üzro  bütün  ərəb  və  qeyri 
əıəb  yazılı  abidəlorindo  altılığın  nəsx  və  suls  üslublarından  başqa  mühəkkək- 
tcyhani  və  tauki-  rika  cütlükləri  də  seçilir.Birinci  və  ikinci  komponentlərin 
lərqı  ancaq  nöqtolorin  say  proporsiyasmdadır.  Hər  iki  cütlükdə  düzxəttli  və 
əyrixəttli  elemcntlər  eynidir.  Doğrudur,  bu  üslublarla  yazı  vaxtı  müəyyon 
ça  aıldi,  kənara çıxma halları  baş verir.  Bu kənara çıxm alaıı  ərəb  yazı  xəttinin 
xiisusıyyətınə və xəttatların fərdiyyətino bağlamaq lazımdır.
Orəb  monşəh  xottlorin  ilkin  inkişafindan  danışarkən,  qeyd  olumrtahdır 
ı.  a tı  ıq  yazı  üslublarının  (mühəkkok istisna olunmaqla)  dəyirmi  və 
əyrixəttü
v a i   n i   A R I N I N  
K
İ T A
B  
V Ə K İ T A B X A N A   M Ə D Ə N İ Y Y
Ə
^
70
t ü r k
  X A L Q L A R IN IN   K İTAB  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə Iİ
formalarda  gündəlik  həvata  gcniş  tətbiq  olunmasmda  ərəb  yazısı  Tiirk 
xəttatlarına  borcludur.  Sonralar  Quranın  iizü  köçüriilən  zaman  bu  təcriibədən 
geniş  istifadə  edilmişdir.  Bununla  b eb .  düzxəttli  vo  küncvari  xəttbrin  yazıda 
qanuniləşdirilməsi  barədə 
ilahiyyatçılarm  dəfələrb  ctdikiəri  tələb  kcçərli 
olınadı.  Onlar  əsaslaııırdılar  ki,  ilk  Quranlar  bu  xəttlərb  yazıklığındaıı  həmiıı 
təcrübə  qanuniləşməlidir.  İlahiyyatçıların  bu  nıəğlubiyyəti  xətt  tislublarının 
inkişafına və təkmilloşdirilməsinə  gcniş mcydan  açdı.  Əgər qcyd  olunan  xətlər 
qanunlaşdırılsaydı,  inkişaf  vo  modifikasiya  prosesi  baş  vcrməzdi.  Bu  tələb 
Quran  mətinlərinin  kodlaşdırıhnasından,  onun  oxunuşunun  qanııniləşdiril- 
məsindotı  sonra  iroli  sürülmüşdiir.  Qcyd  edok  ki,  haztrda  bizə  məlum  olan  ən 
ilkin  Quran nüsxəsi  kursiv  xətti  ilə 427/1036-cı  ildə yazılmışdır.
Ayrı-ayrı  hərflərin  öz  aralarmda  dəqiq  proporsia  sistemi,  onların  lıər 
birində  diizxotli  vo  oyri  xətli  elementlərin  və  hissəbrin  müəyyən  qanuna 
uyğunluğu,  sözdəki  yerindən  asılı  olaraq  onların  birləşdirilməsi  texnikası 
VIII-IX  əsrbrdə  Abbasi  xəlifələrinin  sarayında  kalliqraflartn  və  karğiizar- 
katibbrin  iiç  nəsli  tərəfindən  işbnm iş  hazırlanmış  və  buna  görə  də  bütün 
altıhq  xətt  sistemi  "İraq'’  sistcmi  adlandırtlmışdır.  ilk  baxışdan  göriinə  bilərdi 
ki,  bu  sistem  yaztda  elə  bir  unifikasiyaya  gətirib  çıxaracaq  ki.  həmin  xətt 
üslııblari  o  zamanki  ərəb  nıiisəlman  dünyastmn  bütiin  əy ab tb rin d ə  cvni 
qaydada tətbiq oiunacaqdır.
Lakin  b e b   olmadı.  Sözsüz  ki,  İbn  Muklanm  islahatının  kökiiııdə  bu 
məqsəd  dururdu.  Ahnmadı  ona  görə  ki,  islannn  mərkəzindən  uzaqda  yaşayıb 
işbyən  çox  sayiı  xəttatlar  və  katibbr  ərəb  yazısmın  dəqiq  yazı  tcxnikası 
qaydalarına  psixoloji  baxımdan  özbrinin  yerli  xüsusiyyətbrini  olavə  etməyə 
başladtlar.  Onlar  sistcmin  əsasına  toxunmadan  onıın  göriinüşünü  bir  qədər 
(bəzon  gözə  çarpmayan  dərəcədə)  dəyişir,  ona  elə  regional,  sonradan  milli 
cizgilor  əlavə  edirdilər  ki,  indiki  dövrdə  həm in  cizgibr  bıı  və  ya  digər 
olyazmanın  harada  vo  no  zaman yaztldığtnı  müoyyənbşdirməyə  imkan versin. 
Xəttbrin  tarixi  göslərir  ki,  onlar  daim  hərəkətdə  olmuşlar.  X əttb r  konkret 
dövrün  sosial,  mədəni  və  siyasi  şəraitindən  asılı  olaraq  dainı  inkşaf  etmiş, 
dəyişmiş,  dəqiqləşmiş  və  miikəm molbşmişbr.  Proses  başqa  cür  gcdo 
bilməzdi,  çiinki  yazı  ustalarmm  hor  nəsli  ictimai  inkişafm  onların  qaışıstnda 
qoyduğu  tələblərə  öz  mövqelərindən  cavab  verirdi.  Çoxsaylı  xəttatların  və 
siravi  katiblərin  təcriibəsi  bədii  yazt  ustaları  tərəfindon  inkar  edilmir,  oksiııə, 
kifayət  qədər  nəzəro  alınır  və  istifado  olunurdu.  Xronoloji  qaydada  yerləşən 
kalliqraf ustalığma  dair  çox  saylı  əsərlərdə  əks  olunan  məsləhət  və  əlavələrin 
sadə  müqayisəsi  yuxarıda deyibnləri  əyani  şəkildə əks ctdirir.
Bu  sobəbbrdəndir  ki,  biz  kalliqrafik 
xəttə  işarələr  sistcminin 
proporsional 
reqlamentləşdirilməsi, 
iimumi 
istiladəyə 
daha 
uyğun 
slandartlaşdırılmış.  konkrct  tarixi  şoraitdə  yazının  praktik  forması  kimi
71

rÜRK  vA I ,OLARtNIN  KİTAB  VƏ  H T A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
baxırıq.  Mütoxossislər 
36  ayrı-ayrı  xətt  növü  müəyyən  etinişlər.  Aşağıda  biz 
onlardan  boziləri:  birincisi,  yazı  ustalan  arasmda  gem ş  yayılm ış  vo  poptılyar 
olan;  ikinci,  hər  bir  profısional  xəttat  üçün  vacib  olan,  dəqiq  müəyyən 
oluıımuş  xottə  müxtəlif  kitabların  eyni  raüvəffəqiyyətlə  üzlərini  köçürtnoyo 
imkan  vcron'üslublardan  bəhs  edəcəyik.  Qeyd  edək  ki,  İslanım  qəbul 
olu nm asm dan 
sonra yayılmış ərəb mənşəli xətt 
f o r m a l a ı ı  
ılk  vaxtlaıda türk  və 
fars  ustaları  torafındon  iraq  məktəbində  hazırlanmış  qaydalara  tam  uyğun 
Ibrınada 
istifadə  edilmişdilər.  Lakin,  IX  əsrin  sonu  -   X 
osr do 
ya/.ılnuş  Quran 
ntisxələri, XI- XII əsrlərin dünyavi əsərlərinin əlyazmaları  göstərir ki,  sonralar 
hənıin  yazı  ustaları  yerli  mədəni  ənənələrin  və  estetik  baxışların  təsiri 
altında 
sözdə  hərflərin  yerindən  və  birləşməsindən  asılı  olaraq  onların 
l o r m a s m ı  
vo 
yazılışını  müəyyən  qədər  transformasiya  edərək  həmin  xəttlərə  bir  sıra 
yeniliklər  gətirmişlər.  Xəttatlıq  ustalığımn  nəzəriyyəçiləri  yeniliklərə  dərhal 
reaksiya  verərək  xəttin  adma irani  ( iranca)  sözünü  əlavə  ctmişlər.  Bu  proses 
orta  əsrlordo  İranda,  xüsusilə  də  Azərbaycanda  işlonon  ərəb  xəttlərinin 
istisnasız hamısmı əhatə ctmişdir. Aşağıda bu barədə danışılacaq.
KUFIX ƏTT  USLUBU
Artıq qeyd olunduğu kimi  bu termin Kufə  şəhərinin  adı  ilə  bağhdır və 
ayrıca  işlənən  xüsusi  xətt  formasına  aiddir.  Çünki  bu  xətt  həm in  şəhərdə 
iııkişal  edıb  formalaşmışdır.  VIII  əsriıı  ortalarından  başlayaraq  kufı  xoU 
üslubunun  ro!u  ancaq  Quramn  üzünün  köçürülmosi  olmuş,  künclü  və 
düzxəttli,  aydın nizamnamə xarakterlı yazı növü hesab  edılmişdir.  Sonralar bu 
yazı  növü  öz  inkişafından  qalmış,  kufınin  də  tətbiqində  dəyişikliklər  baş 
vermışdır.  Onun  istifadə  əhatəsi  çox daralmış,  artıq  XII  əsrdə  Suriya  -   İrak -  
Iran  rcgionlarmda  Quranlann  üzünün  köçürülroəsində  onun  yerini  kursiv  və 
əyıi  xottli  (muhəkkək,  reyhan,  süls,  nosx)  xətt  üslubları  tutmuşdur.  Yalmz 
ərəb  dünyasının  uzaq  qərb  rayonları  olan  Məqrib  və  M ərakeşdə  kufınin  əsas 
pn  sıyası 
IV  əsrə  qədor  qalmışdır.  Ancaq  o,  istifadədən  tarnamilə 
çıxmanuş  ıı. 
undan  başqa  həmin  xətt  növü  müsəlman  naxışlarınm   əsas 
cızgıı  ərındən  olmuşdur.  Xətt  əhəmiyyətli  dərəcədə  stilləşdirilmişdir.  Bir 
«rə  əıı  ona  e  oratıv  element  əlavə  olunmuş,  hər'fləri  m üxtəlif  görünüşlü 
cjc.nçələr,  gullər yə  yarpaqlar fonunda təqdim  olunmuşdu.  Çiçəklənən  kufı  adı 
' 
a n ,^leyr  ^ S ^ i ş d i r ,  digər tərəfdən,  onda yazının həndəsi  əsaslannı 
uM hnısdı^M ^VrV 
q 
yazıhşmı  küncvari  və  düzxəttli
g
Ä
J t S
f  T * ,h !  * * * * * ,   binaiann  tikintisində  bszək-nax.ş
" S l s  
f  3  °h 
^
 
" ^ y y j ş i f o r i   b e b   kufini  m * ili,
ın.uısırbr ,,n  k.,l.y,  tanna  (“ükinti  kufisi”) adland.r.riar
72
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   KİTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Bundan  başqa,  qəbirüstii  epilafiyaların,  sikkələrin.  şəxsi  və  dövlot 
möhiirlərinin  tərtibatında  həmin  yazıdan  istifadə  olunurdu.  XV  osrə  qodor 
kufıdəıı  basmalı,  əsəıiərin  adlannda,  fəsil  və  başlıqlar  yazmaq  üçiin  istifadə 
olunmuşdur.  Quranın  198  /  813  -cü   ildə  yazılmış  bir  fraqmenti.  onun  axırıncı 
hissosi  bizə  gəlib  çatmışdır.  Bu,  kufı  xətti  ilə  üzii  köçürülmüş  ən  qədim  Quran 
fraqmcntidir.  Ciüman  cdiıiər  ki,  o,  Abbasi  xəlifəsi  Ə1  -   Məmurı  iiçiin  tərlib 
olunmuşdur.  Kitabxanalarda toplanmış  zəugin material  IX-X  əsrbrdə  Quramn 
üzünün  köçürülməsində  işlənən  İran  kufisinin  inkişafı  barədə  kifayət  qədər 
dəqiq  bsəvvtir yaradır.  Qcyd  edək ki,  Quranm mövcud olan  m üxtəlif əlyazma 
nüsxəJərinin  xətt  üslubları  biitiin  mlisəlman  xalqlarınm,  o  cümlədən,  türk 
xalqlarımn nailiyyəti  və müvəffəqiyyəti  kimi  qeyd olunmahdır.
MİJHƏKKƏK XƏTTİ
İbn  Nədimin  ‘’Kitab  Əl-Fihrist”  də  Quramn  üziinün  köçiirülməsindo 
istifadə  olunan  xəttlər  içərisində  mülıəkkə  xətt  növünün  də  olduğunu  göstərir. 
Elə  həmin  miiəllif  qeyd  edir  ki,  bu  xətt  üslubu  A bbasibrin  hakimiyyətinin 
başlanğıcmda  (VIII  əsrin  ikinci  yarısı)  formalaşmış  və  iraki  adını  ahnışdır. 
Xəttatlar arasmda populyar olduğundan,  bəzən ona vərraki  də dcmişlər.
Bıı  iislubda  əyrixəttli  elemcntlər  düzxəttlilərə  nisbətən  mətnin  üçdə 
bırini  təşkil  cdirdi.  Mühəkkək  iri  xəttlər  qrupuna  daxil  olduğundan,  böyük 
forınatlı  Quranların  üzü  köçüriilərkən  işlədilirdi.  Orta  əsr  m üəllifbri  belə 
hcsab  edirdilət'  ki,  mühəkkəkdə  hərflər  ən  mükəmməl  formada  yazılır.  XIV 
əsr  xəttatı  Abdallah  Seyrafiyə  görə  altılıqda  bu  üslub  daha  düzxəttlidir  və 
başqalarına  nisbətən  kufiyə  daha  yaxındır.  Əlyazma  mətninə  (Quran,  hədislər 
toplusu,  Əlinin  kəlamları)  nizami  vahidlik,  dəqiqlik,  aydınlıq  və  təmtəraq 
verən  qrafika  tələb  olunduğu  hallarda  diqqətlə  yazılmış  mühəkkək  tətbiq 
edilirdi.  Hesab  ediliıdi  ki,  bu  xətt  tiçün  qələmin  ucu  uzunluğuna  görə  ölçüsü 
orta,  suls  üçiin  olandan  daha nazik olmalı, yüngülcə  çəp  kəsilməlidir.  Ucluğun 
(dilin)  uzunluğu  orta  barmağm  dırnağıııa  uyğun  gəlməlidir.  Burada qcyd  edək 
ki, qəbrnin  yonulmasında,  onun  uzunu və  cni,  qalmhğı,  nazikliyi.  dilin  sağ  və 
sol  tərəllərinin  nisbətİ  və  s.  hər  bir  xətt  üçün  müxtəlil  olurdu.  Ancaq  bıı 
qaydalara  boləd  olunmuş  lıəm  ərəb,  həm  də  digər  traktatlarda  sonuncular  bu 
və  ya  digər  xəttin  m üxtəlif  mütənasibliyindən  çıxış  cdilərək  mətn 
Ibımaİaşdırıhrdı.  Bıı  ci'ır  fərqliliyi  bclə  izah  ctmək  olar  ki,  əvvəla  müəlliflər 
başqa-başqa  m əktəbbrin,  o  cümlədən  milli  ə y a b tb rin   niimayəndələri  idilər. 
İkincisi,  onlar  m üxtəlif  vaxtlarda  yazıb  yaratmışlar.  Xəttlər  təkmilləşdikcə 
qoləmin  forması  da  təkmilləşirdi.  İJçüncüsii,  çoxu  bədii  yazı  ustalıqı  ilə 
tanmmış  mtiəllifiər  özlərinin  zəngin  çoxillik  təcrübəsini  bir-biri  ilə  bölüşiir- 
dülər.  Müqayisə  iiçiin:  XIV-XVII  əsrbrin  müxtəlif xəttatları  tamamilə  əksiııə
73

v . m t A R I N ' "  
V 3   KİTABXANA  M Ə D O N İY V Ə T İ
dcviulil.'1'-  tı.^l.^niıı  ııcu  düz  knsilməlidir,  çspülik  45  dəraca  ( m t o r r a i)   orta- 
(■,7,5 
olmalıdır  (ınrtstəvi,  əvsat).  A.Y.Kazıyeviıı  kltabmda  beb-qeyd
olc.aır.  (130,  s.  38-40)
Tiirk  kalliqrailarının  bu  xott  üslubu  ilə  yazaıqları  Quran  nüsxəbri 
nwşhur  idi.  Tcymurun  novəsi  mirzə  Baysunqur  nohəng  Quran  tərtib  etmişdir. 
Oıum  hor  vornqi  170xl01sm  ölçüdo  idi.  Mühəkkəkin  istifado  dairəsi  geniş 
dcyildi.  Oııdan  Quranın  Lizünün  köçüriilməsi,  kalliqrafık  yazı  nümunəlon, 
mcmarlıq  abidoloriıı  divarlarında  bəzək  üçiin,  Quıan  ayələri  yazmac]  üçiin 
istifadə  olunurdu.  XVII  əsrin  ortalarında  o,  öz  yerini  kursiv  xətti-sulsə  verir. 
Ondan  iso  bütöv  Quranm  deyil,  onuıı  ayrı-ayrı  surəbrinin  üzünü  köçürərkən 
istifadə cdirdilor.
REYHANİXƏTTİ
Türk  xoltatları  arasıııda  bu  xətt  üslubunun  geniş  yayılrnası  iiə  əlaqədar 
vahid  rəy  yaranmamışdır.  Belə  bir  rəy  yekdil  olmuşdur  ki,  reyiıani 
ınühokkokdən  yaranmışdır,  əyri  və  düzxəttli  elernentlərin  nisbəti,  sözdə 
horllərin  tonasübiüyü  burada  da  eynidir.  Ona  görə  də  bu  iki  xətt  üslubu 
arasında  köklii  fərq  yoxdur,  ancaq  reyhaninin  xəttlərİ  daha  ineə  və  zərifdir. 
Qoləmin  yonulmasına  gəldikdə  isə,  burada  onun  ucluğu  mühəkkəkdəkinə 
nisbətən  daha  naxik  kəsilir.  Bəziləri  ona  mühəkkəkin  xırda  variantı  kimi 
baxırdı'ar,  yəni  reyhani  düzgün  və  nisbəti  ciddi  qorumaqla  nəsx  ölçülərirıdə 
ya/.ılırsa,  bu  reyhani  üslubudur.  Digərləri  hesab  edirdilər  ki,  miihəkkəkdə 
dairə  çokilərkon  kvadrata  yaxınlaşır,  uzadılan  elementlər  düzxəttli,  sola  əyil- 
məklə  birlikdə  demək  olar  ki,  daha  yumru-düzkünclüdürlər.  Reyhanidə  isə 
birincilər  daha  yastı,  ikincilər  isə  əyilməsi  zəif  və  az  yumrudur.  Bu  xətt  də 
miihəkkəkin  Lstifadə  olunduğu  məqsəd  üçün  işlənirdi.  Özünün  prototipi  kimi 
artıq  XVII  əsrin  ortalarmda  istifadədən  çıxaraq,  yenni  kursiv  xətti  o!an  nəsx 
xəttinə  verdi.  XIV-XV  əsrlərdə  bir  çox  türk  xəttatlan  özlərinin  yazmış 
olduqları  nlyazmalannın kolofonunda istifadə edirdilər.
SULS XƏTTİ
v/| ul 
,uı  xo11  bütiin  müsəlman  dünyäsinda  ən  geniş  yayıimış
iislubiardan 
biri 
olmuşdur.  Ibn  Nadim  sulsu  dövlət  dəftərxanasmda  işlənən 
oı ta  6!yiilü  xott  kimi  müəyyənləşdırmişdir.  Əgər  təmtəraqiı  tərtibatda 
inuhəkkək  xəttı  uyğun  goimirsə,  suls  enerjililiyi,  qrafikəya  axıcı 
k eçid i 
ilə 
ərqlomr.  O,  yumru,  əyrı  xottli  və  kursiv  xəttdir.  Burada  hərflərin  üçdə  bir 
ııssəsı  ux-xr’1^1 
ona görə  də  suis-“üçdə  bir,  üçüncü  hissə”  adlamr.  0 ,  orta 
və 
ırı 
o  çu  oı  o  ış  əmrdi.  Onono  sulsu,  adətən,  rəsmi  sərəncamSar, 
fərm an lar