Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Demə, bütün ermə nilər bolşevik imiş! Çox tezliklə məlum
- Azərbaycanın bütün türk-müsəlman əhalisinin məhv
- "ermənilərin... bu hakimiyyətə heç bir iddiası ola bilməzdi, çünki onlar (ermə nilər - red.) Bakı quberniyasında yalnız cüzi azlıq təşkil edirlər".
- "Keçən ilin mart günlərində ayrı-ayrı şəxslər, yaxud dəstə-dəstə ermənilər... tərəfindən Bakı şəhərinin müsəlman əhalisinə
- "ermə ni daşnakları sülhün bərqərar olmasını istəmirlər və rahatlığı pozan elementlər kimi həbs
- "çox
|
ERMƏNĠ MĠLLĠ ġ URALARI - Rusiyada Fevral inqilab ından (1917) sonra ermən i siyasi təşkilatlarının təşəb- büsü və maddi yardımı ilə Azərbaycanda yaradılan və fəaliyyət göstərən Şuralar: Bakı, Gəncə, Şuşa, Naxçıvan, Culfa, Ordubad və digər şəhərlərdə, hə mç inin Zəngəzurda A zərbaycan əleyhinə fəa liyyət göstərirdilər. Bu məqsədlə terrorçu hərbi dəstələr yaradılmışdı. Ermən i milli şuraları hə m də ermənilərə təsir göstərən və onları səfərbərliyə alan siyasi me xanizm rolunu oynayırdılar. Bakıdakı Şuranın sağ cinahı tərəfindən erməni burjuaziyasının vəsaiti hesabına həftədə iki dəfə ifrat millətçiliy i ilə fərqlənən "Naşe vremya" qəzeti nəşr olunurdu. Qəzet türk-müsəlman əhaliyə qarşı böhtan, iftira yaymaq, tə xribat törətmə k, daşnak cinayətlərinə bəraət qazandırmaqla məşğul olurdu. 1918 il mart soyqırımı ərəfəsində erməni Milli Şuraları və "Daşnaksutyun" partiyası Azərbaycanda yaşayan ermə- nilər arasında türk-müsəlman əhaliyə qarşı nifrət təbliğatı aparır, ç irkin məqsədlərinə çat maq üçün bütün vasitələrdən: adamları aldatmaq yolu ilə ələ almaqdan, hədə-qorxudan, fitnə-fəsaddan, məramı, qayəsi erməni xisləti ilə yoğrulan qəzet və kitabçaların nəşrindən istifadə edirdilər. Bakı Sovetinin milli tərkibinin ermənilərin xeyrinə dəyişdirilməsi türk-müsəlman əhaliyə qarşı 1918 ilin mart soy- qırımına siyasi hazırlıq o ldu. Həmin dəyişiklik S.Şau myanın və Bakıdakı erməni Milli Şurasının fəal dəstəyi ilə baş verdi. Bu hadisəyə qiymət verən şahidlərdən biri xəbər verirdi ki, "Demə, bütün ermə nilər bolşevik imiş! Çox tezliklə məlum
soyqırımına ciddi hazırlaş mağa başladılar. A zərbaycan əleyhinə fəaliyyətin hərb i-siyasi mexan izmi aydın şəkil ald ı. Erməni siyasi təşkilatla rın ın ha mısı mü mkün qədər ço x a zərbaycanlın ı məhv et mə k p lanını yekd illiklə müdafiə ed irdi. Ermən i Milli Şuraları "sağ daşnaklar"ın fikrini ifadə edirdilər. "Sağ daşnaklar" isə Azərbaycanın bütün türk-müsəlman əhalisinin məhv edilməsini və burada öz siyasi hakimiyyətlərinin qurulmasını zəruri sayırdılar. "Daşnaksutyun" partiyasının Mərkəzi Ko- mitəsi, onun rayon bölmələri, erməni Milli Şura larının qərargahları hə min günlərdə partiya qəra rgahlarına deyil, hərbi qərargahlara bənzəyirdi. 1918 il martın əvvəllərində erməni Milli Şurası ö zünün "Erməni döyüşçülərinə" adlı müraciətində zinvorları (erməni terrorçu dəstələrinin yaraqlıları) "əsrlik düşmən lə" (yəni türk-müsəlman əhali ilə - red.) silah lı mübarizəyə hazır olmağa çağırırd ı. Erməni M illi Şurası s oyqırımının əvvəlində ö z bitərəfliyin i e lan etdi. Lakin və ziyyətin S.Şau myanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti silahlı qüvvələrinin xeyrinə dəyişdiyi məlu m o lduqda, öz hərbi hissələrini "İnqilabi Müdafiə Ko mitəsi"nin sərəncamına verdi. Mart ın son günlərində Azərbaycanın on min lərlə türk-müsəlman əha lisi daşnak-bolşevik quldurla rı tərəfindən məhv edildi, Ba kı ş əhərin in məhə llə ləri yerlə yeksan olundu. Azə rbaycanlılara qarşı soyqırımında " xey li pul vəsaiti, ciddi hə rbi qüvvəsi" olan erməni M illi Şurası da mühü m ro l oynadı (ba x hə mçin in Mart soyqırımı (1918)). Sonralar, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə erməni M illi Şurası a zə rbaycanlıla ra qarşı mart soyqırımını saxtalaşdırılmış şəkildə təsvir etməyə cəhd göstərdi. Ermənilərin Bakıda A merika missiyasının başçısına müraciətində qeyd edilird i ki, 1918 ilin martında Bakıda guya bolşevik qoşunları ilə Azərbaycan Milli Şurası arasında silahlı mübarizə olmuşdur. Həm də xüsusi olaraq nəzərə çatdırılırdı ki, "ermənilərin... bu hakimiyyətə heç bir iddiası ola bilməzdi, çünki
azərbaycanlı əhalisin in ermən i-daşnaklar tərə findən məhv edilməsi fa ktı o qədər təkzibedilmə z idi ki, hətta erməni Milli Şurasının sağ cinahının nəşr etdiyi "Naşe vremya" qəzeti də 1919 ildə bunları etiraf etməyə məcbur olmuşdu: "Keçən ilin
Bakı şəhəri və rayonlarının İnqilab i Müdafiə Ko mitəsi erməni Milli Şu rasına təklif etmişdi ki, xüsusi ermən i milli qoşun hissələrini ləğv edib, onları mövcud olan və yeni yaradılan "beynəlmiləl" sovet qoşunları ilə birləşdirsin. Bununla erməni Milli Şurası hərbi hissələrin in mövcudluğuna son qoyulma lı, ermən i M illi Şurası da bura xılmalı id i. Lakin e rməni "milli qoşun hissələrin in" ləğv edilməsi işi sona çatdırılmad ı. Onlar Bakı Sovetinin silahlı qüvvələri tərkibində də müstəqil qalmaqda idilər. 1918 ilin may-iyun aylarında S.Şau myanın daşnak-bolşevik re jimin in Gəncəyə hərbi yürüş təşkili za man ı b ir mə rkə zdən idarə o lunan ermən i Milli Şurala rı B.Britaniya generalı Denstervillə əlaqələ r yarat mış, eyni za manda, Qa fqaz İslam Ordusunun ko mandanlığı ilə danışıq lar aparmaq üçün imkanlar axta rmışdılar. Salyandakı erməni Milli Şurası türk qoşunları ilə birbaşa əlaqəyə girmişdi. Zəngəzurdakı e rməni M illi Şurası 1918 ilin yanvarından bu diyarın idarəç iliy ini zorla ələ keçirmişdi. Dro, And- ronik kimi qaniçənlər burada türk-müsəlman əhalisinin soyqırımına başçılıq edirdilər. Qarabağdakı ermən i Milli Şurası birbaşa, açıq-aşkar A zərbaycan dövlətçiliyinə qarşı fəaliyyət göstərirdi. Ermə- nistan hökuməti bu Milli Şuraya hər ay 400000 rubl vəsait göndərirdi. Beləliklə, həmin şura Azərbaycan ərazisində Ermənistan hökumət inin d iktəsi ilə fəaliyyət göstərirdi. Qa rabağdakı e rmən i M illi Şurasının mövqeyini ingilislər belə qiymət ləndirird ilə r: "ermə ni daşnakları sülhün bərqərar olmasını istəmirlər və rahatlığı pozan elementlər kimi həbs olunmalı və Qarabağ ərazisindən çıxarılmalıdırlar". 1919 il martın 13-də Milli Şura və onun sədri Şahnazaryan öz səlahiyyətlərini dayandırdığını elan ets ə də, azərbaycanlılara qarşı g izli fəa liyyətlərini davam etdirdilər.
341
Qarabağdakı erməni Milli Şurası B.Britaniya ko mandanlığ ı tərəfindən tanın mamasına baxmayaraq, b ir neçə dəfə Qarabağda məskunlaşan ermənilərin qurultayların ı keçirmişdi. 4-cü qurultayda (1919, fevral) uydurma " Böyük Ermənistan"a birləş mək haqqında qərar qəbul olundu və Azə rbaycana tabe olma maq haqqında təkliflər səsləndi (" Vperyod" qəzeti, 1919, 26 fevral). Ba kı erməni Milli Şurasının ü zvləri qurultaya fəal təsir göstərir, Qa rabağdakı e rməniləri Azərbaycan dövlətinə qarşı yönəldirdi. Qarabağ ermənilərinin 5-ci qurultayında (Şuşa, 1919, 23 aprel) Azərbaycan hakimiyyətini tanımamaq haqqında qətnamə qəbul edilmiş, lakin bu qətnaməni qurultayın cüzi azlığ ı -rəyasət heyəti və 48 nümayəndə imzalamışdı. 1919 il iyunun əvvəllərində Qa rabağdakı ermən i M illi Şurası Şuşada vəziyyəti yenidən gərginləşdird i. Şuşanın ermənilər yaşayan məhəlləsinə gizli yo lla xey li silah gətirilmişdi. La kin Qa rabağ general-qubernatora Xosrov Paşa bəy Sultanovun qətiyyətli hərəkət i e rmənilərə ö z ç irkin niyyətlərin i həyata keç irməyə imkan verməd i. X.Su ltanovun erməni Milli Şu rasının üzv lərinin həbs edilməsi və Qarabağdan çıxarılması barədə göstərişinə cavab olaraq, silah lı ermən ilər iyunun 4-də A zərbaycan əsgərlərinə atəş açdılar və 3 əsgər qətlə yetirildi. Bundan sonra X.Su ltanov Şuşada və ətraf kəndlə rdə qayda-qanun yaratmaq üçün fəaliyyətə başladı və ilk addım kimi e rməni M illi Şurası üzv lərinin A zərbaycandan çıxarılmasına nail oldu. Həmin vaxt Şuşada hərbi toqquşma baş verdi və hər iki tərəfdən itkilər oldu. İyunun 6-da Şuşada sülh əldə edildi. Baş vermiş hadisə ilə bağlı Şuşa erməniləri X.Su ltanova üzrxahlıq məktubu yazaraq bildirdilər ki, "çox hörmətli Xosrov bəy, icazə verin Sizin şəxsinizdə Şuşa şəhərinin müsəlman camaatından dünən törədilmiş hadisə ilə bağlı üzr istəyək. Biz adını erməni qoymuş xuliqanların Sizin əsgərlərə qarşı törətdiyi zorakılıq faktından çox həyəcanlanmışıq və bu, haqlı olaraq, Sizin ordunun və zabitlərin həyəcanına səbəb olmuşdur". Erməni Milli Şurasının ü zvləri Qa rabağdan çıxarıldıqdan sonra Qarabağ ermənilərinin 7-c i quraltayı (1919, avqust) Azərbaycan Höku mətin in hakimiyyətini tanımaq haqqında qərar qəbul etdi. Erməni M illi Şura ları Azərbaycana qarşı əra zi iddia larına Qarabağla yanaşı, Gəncə quberniyasının cənub hissəsini, Zəngəzura və Na xçıvanı da da xil et mişdilə r və "öz tarixi vətənləri" haqqında Amerika generalı Harborda məktub hazırlamışdılar (bax Harbord missiyası). Azərbaycan dövlətçiliy inə qarşı çıxan ermən i M illi Şura ları əvvəlcə A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla mentinə daxil olmaqdan imtina et miş, la kin sonralar takt ika larını dəyişərək Pa rla mentdə iki fra ksiyada (5 nəfərdən ibarət e rməni fraksiyası və 6 nəfərdən ibarət "Daşnaksutyun" fraksiyası) təmsil olun muş, onun tribunasından öz siyasi maraq larını və şovinist niyyətlərini həyata keçirmək üçün istifadə etmişdilər. Əd:. Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; М амедова Л., Февраль 1917: Новая фаза подьема политического экстремизма в Азербайджане, Б., 1995.
findən işğalı başa çatdıqdan sonra çar höku mətin in Na xç ıvan və İrəvan xan lıq larının əra zisi əsasında yaratdığı müvəqqəti inzibati-idarə vahidi. Müharibə za manı A zərbaycan dövlətləri olan Na xç ıvan (1827, iyun) və İrəvan (1827, oktyabr) xanlıqlarının ərazisi işğal olundu. Qafqazda hərbi əməliyyat aparan rus qoşunlarının baş ko mandanı İ.F.Paskeviç, hələ müharibə başa çatmamış, 1827 il oktyabrın 6-da İrəvanda "müvəqqəti idarə" təşkil etdi. İdarə üç üzvdən ibarət idi: general- leytenant Krasovski (s ədr), N.Aştaraketsi və İrəvan qalasının ko mendantı podpolkovnik Borodin. Türkmənçay müqaviləsi (1828, 10 fevral) bağlandıqdan sonra, Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının idarəçiliy i dəyişdirildi. Çar I Nikolay ın (1825-55) sərəncamı ilə (1828, 21 ma rt) hə min xanlıqla r əsasında "Ermən i vilayəti" yaradıld ı. Vilayət idarəsi vilayət rəisindən, iki rus müşavirindən (biri polis, digəri maliyyə üzrə) və iki asessordan (iclasçıdan) ibarət idi. Asessorlardan biri azərbaycanlı, d igəri erməni ic masından idi. Çar höku mət inin tarixi Azərbaycan torpaqları əsasında "Erməni vilayəti" yarat ması ilə I Pyotrdan başlayaraq ermənipərəst siyasətin həyata keçirild iyi təsdiq olunurdu. "Ermən i vilayəti"nin yaradılması ilə A zərbaycanın Rusiya tərəfindən işğal olunmuş digər torpaqları ilə Osman lı imperiyası arasında " xristian səddi" çəkild i. Digər tərəfdən, bununla Naxçıvan və İrəvan xan lıqları ərazilərin in erməniləşdirilməsinə haqq qazandırmaq cəhdi göstərilirdi (guya bu yerlər "əvvəldən də ermənilərə mə xsus olmuşdur!"). "Ermən i vilayəti" iki əyalətdən - İrəvan və Na xç ıvan əyalətlərindən ibarət id i. Çarizmin və onunla əlbir o lan ermən ilərin Azərbaycan torpaqları olan İrəvan və Na xçıvan bölgələrini "Ermən i v ilayəti" kimi qələ mə verməsini təkzibedilmə z tarixi faktla r rədd edir. Çünki çar Rusiyasının erməniləri İran və Türkiyədən həmin ərazilərə kütləvi surətdə köçürməsindən əvvəl, sonradan "Erməni vilayəti" adlandırılan ərazin in əhalisi 107224 nəfə r idi.
342
Əhalinin 76,24%-ni azərbaycanlılar, 23,45%-n i ermən ilər təşkil edirdi. Azərbaycanlıların əhalin in etnik tərkib ində bu cür üstünlüyü təşkil etməsi hə min torpaqların tarixi A zərbaycan ərazisi olduğunu təsdiq edən inkarolun ma z fa ktdır. 1826-28 illər Rusiya-İran müharibəsi dövründə və müharibədən sonra İran və Türkiyədən ermənilərin kütləv i surətdə bu yerlərə köçürülməsi nəticəsində əhalinin etnik tərkib i dəyişdi. Fransız mənşəli rus tədqiqatçısı İ.İ.Şopenin 1829-32 illərdə rəsmən həyata keç iridiy i ka me ral təsvirin nəticələ rinə görə, a rtıq burada 31201 a ilə , 164450 nəfər əhali qeydə alın mışdı. Onla rdan 16078 a ilə (51,53%), 81749 nəfər (49,71%) müsəlman lar (a zərbaycanlılar); 4428 ailə (14,19%), 25151 nəfər (15,29%) köçürməyədək burada yaşayan ermənilər; 6949 a ilə (22,27%), 35560 nəfər (21,62%) İrandan köçürülmüş ermən ilər; 3682 ailə (11,80%), 21666 nəfər (13,17%) Türkiyədən köçürülmüş ermən ilə r idi. Bu fakt lardan aydın olduğu kimi vilayətə İran və Türkiyədən birgə 10631 ailə (bütün ailə lərin 34,07%-i), 57226 nə fər (34,79%) e rməni köçürülmüşdü. Be ləliklə , çar höku mət i Şima li Azə rbaycanın işğalı za man ı ermən i a milindən bir a lət kimi istifadə etdi. Ermənilərin çar ordusuna göstərdiyi "xid mət" müqabilində onlara işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarında - Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının ərazilərində "Erməni v ilayəti" adlandırılan torpaq "bəxşiş" verdi. Bununla ermənilər çar Rusiyasının h imayəsi və kö məyi ilə Cənubi Qa fqazda özlərinə əra zi bazası yaratdıla r. Bundan sonra ermənilər çar Rusiyasının, sonralar isə sovet-bolşevik Rusiyasının antiazərbaycan və antitürkiyə siyasətinin həyata keçirilməsində fəal rol oynadılar.Çar höku məti Cənubi Qafqazın işğalını və burada möhkəmlən məklə bağlı siyasətini həyata keçirdikdən sonra 1840 il 10 apre l qanunu ilə " Erməni vilayəti"ni ləğv etdi, İrəvan və Na xçıvan əyalət ləri qə za lara çevrildi. Bu qə za lar Gürcü- İmeret quberniyasına tabe edildi. 1849 il iyunun 9 -da isə İrəvan quberniyası yaradıldı. Əd.: Шопен И., Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху присоединения ее к Российской империи, СПб., 1852; Əliyev F., Əliyev M ., Naxçıvan xanlığı, B., 1996; Əliyev F., Həsənov U., İrəvan xanlığı, B., 1997; Агаян Ц.П., Победа советской власти и возрождение армянского народа, М., 1981. ERMƏNĠSTAN-GÜRCÜS TAN MÜHARĠBƏS Ġ (1918) - Zaqafqaziya seyminin dağılmasından sonra yaranmış erməni-daşnak höku mətin in işğalçılıq siyas əti nəticəsində baş vermiş müharibə. Ermənistan keç miş Tiflis quberniyasının Axalkalaki (A x a 1 k ə 1 ə k) və Borçalı qəzalarına qarşı əsassız iddia irə li sürdü. Azərbaycan Xalq Cü m-huriyyəti tarixi torpaqlarının öz sərhədləri daxilində birləşdirilməsi üçün fəal xarici siyasət yeritsə də, müharibəyə qoşula bilmədi. Lakin Ermənistan öz işğalçılıq plan larını müharibə yolu ilə hə ll et mə k yolunu tutdu. Osmanlı impe ratorluğu ilə Cənubi Qa fqaz respublikala rı arasında bağlanmış Batum müqavilələrinə (1918) əsasən, Gürcüstanla Ermən istanın sərhəd zolağında türk qoşunları yerləşmişdi. Oktyabrın 18-də türk qoşunları oradan çıxdılar və həmin yerləri Gürcüstanı müdafiə edən alman qoşunları tutdu. Birinci dünya müharibəsində (1914-18) məğlub olmuş Almaniyanın hərbi qüvvələri bu əraziləri tərk etdikdə, Borçalı qəzasın ın xey li hissəsi Gürcüstan hökumətinin nəzarətinə keçd i. Ermən istan Gürcüstana nota verərək, onun Axa lkala kidən çıxmasın ı tələb etdi. Oktyabr-noyabr aylarında tərəflə r arasında qarşılıqlı itt iha mla r kəskinləşdi, e rmənilər Axa lkala ki və Bo rçalıda tə xribatla r, silahlı toqquşmalar törət məyə başladıla r. Ermənistan Axa lkala kiyə süvari es-kadron, Borça lıya isə 4-cü erməni polkunun hiss ələrini göndərdi. De kabrın 9-da hərbi ə mə liyyatlar başlandı. Döyüşlər azərbaycanlıların elliklə yaşadığı və tarixən onla ra mə xsus olan Borçalı qəzasında gedirdi. Ermənistanın notasına görə, Gü rcüstan Borçalı, A xalkalaki qəzalarından və Tiflis də daxil olmaqla, eyniadlı qəzanın bir hissəsindən imtina etməli idi. Dekabrın 17-də Gü rcüstan Ermənistana rəsmən müharibə elan etdi, Ermənistanla dip lo matik əlaqələri kəsdi. Dekabrın 18- 31-də tərəflər arasında hərb i ə mə liyyatlar baş verdi. Müharibə Azə rbaycanın tarixi torpaqlarına və onun əhalisinə ciddi ziyan vurdu. Birinci dünya müharibəsində qələbədən sonra Qafqazda mövqeyi güclənən İngiltərə Ermən istan-Gürcüstan müharibəsinin dayandırılmasında fəal iştirak etdi. Ermənistan tərəfi dekabrın 31-də hərbi əməliyyatları dayandırmağa razı olduğunu bild irdi. Gürcüstan hökuməti də bununla ra zılaşdı. 1919 il yanvarın 9-17-də Tiflisdə Ermən istan-Gürcüstan konfransı keçirildi. Ermən istan və Gürcüstan arasında sərhəd məsələsi Antanta Ali Şurası tərəfindən həll edilənədək Borçalı qəzasının şima l h issəsinin Gürcüstana, cənub hissəsinin isə Ermən istana verilməsi, A llahverdi mis mədənlə rin in olduğu orta hissədə isə "neytral zona" yaradılması qəra ra alındı. Neytra l zonanın idarəsi ingilis general-qubernatoruna həvalə edildi. Azərbaycanın qanuni iddiası olan Borçalının müqəddəratının həll olunduğu konfransa Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin nümayəndə heyəti dəvət edilməmişdi. Ona görə də Azərbaycanın Tiflisdəki nü mayəndəsi öz ö lkəsinin bu qərarı tanımayacağını bildird i. Sonralar Rusiya Ko mmun ist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Ko mitəsi Qafqaz bürosunun 1921 il 7 iyul tarixli qərarı ilə "neytral zona" da Ermənistana birləşdirildi. Be ləliklə, Borça lının a zərbaycanlı əhalisinin öz müqəddəratını təyin etmək hüququ kobudcasına pozuldu, əzəli Azərbaycan torpağı olan və azərbaycanlıların elliklə yaşadığı Borçalı Gürcüstanla Ermən istan arasında bölüşdürüldü. 343
Rəsulzadə M ., Azərbaycan Cümhuriyy əti, B.,1990; Nəsibzadə N, Azərbaycan Demokratik Respublikası, B., 1990; M əmmədli Ş., Parçalanmış Borçalı və ya 1918 il Ermənistan-Gürcüstan müharibəsinin acı nəticəsi, B., 1991; Победа Советской власти в Закавказье. Тбилиси, 1971.
erməni-daşnak höku mətin in işğalçılıq siyas əti nəticəsində baş vermiş müharibə. Müharibənin başlan masında böyük dövlətlərin antitürkiyə siyasəti də az rol oynamamışdı. Versal-Vaşinqton sisteminin tərkib hissəsi kimi Paris sülh konfransında (1919-20) hazırlan mış Sevr sülh müqaviləsi (1920) Osmanlı imperiyasının bölüşdürülməsini nəzərdə tuturdu. Müqavilənin imzalan masına Birinci dünya müharibəsinin (1914-18) qalib dövlətləri ilə yanaşı, Ermənistan (Ararat) Respublikası da cəlb edilmişdi. Müqaviləyə görə Türkiyənin Van, Bitlis, Ərzuru m və Trab zon vilayətlərinin b ir hissəsi erməni-daşnak höku mətinə verilməli idi. Türkiyə Böyük Millət Məclisi ölkənin əra zisini bölüşdürən bu müqaviləni rədd etmiş, sultan da onu ratifikasiya etməmişdi. Ermənistan isə Türkiyəyə qarşı əsassız ərazi iddiaların ı həyata keçirmək üçün müharibəyə başladı. 1920 il iyunun 18-də daşnaklar Oltu şəhərini tutdular. Rusiya höku məti Ermən istanla may-iyun və Türkiyə ilə iyul-avqust aylarında Moskvada keçirilən konfranslarda hadisələrə müdaxilə etməyə çalışdı. Lakin hər iki tərəf onun təkliflə rin i qəbul et mədi. Türk ordusu işğal olun muş torpaqların azad edilməsinə başladı; sentyabrın 29-da Sa rıqa mışı, sonra Ərdəhanı azad etdi. Çıxılmaz vəziyyətə düşdüyünü görən erməni-daşnak höku məti türklərin azadlıq yürüşünü da- yandırmaq üçün Qərb dövlətlərinə, "bütün sivilizasiyalı dünyaya", müttəfiq lərə mü raciət etdi, lakin türklərin uğurlu, ədalətli mübarizəsi bu cür "müraciətləri" cavabsız qoydu. Oktyabrın 30-da türklər Qarsa daxil olaraq, Aleksandropol (Gü mrü) istiqamət ində hücumu davam etdirdilə r. Ermən istanın ABŞ, B.Britaniya, Fransa və İtaliyaya yeni mürac iətləri də cavabsız qaldı. Gürcüstan Respublikası isə noyabrın 6-da neytrallığ ını elan etmişdi. Sovet Rusiyası bu müharibədən istifadə edərək, Ermənistanda möhkə mlən məyə çalışırdı. La kin erməni-daşnak hökumətinin onun hərbi kö mə k təklifini rədd etməsi bu niyyəti boşa çıxartdı. Türklər uğurlu hərbi ə mə liyyatlar nəticəsində noyabrın 7-də Ale ksandropolu azad etdilər. İrəvan üzərinə yürüş başlandı. Noyabrın 18-də Ermənistan barışıq imzalamağa məcbur oldu. Noyabrın 29-da Ermən istanda sovet hakimiyyəti quruldu. Sovet Rusiyasının hərbi ə mə liyyatla rı nəticəsində devrilmiş daşnak hökuməti qüvvələrini sovet hakimiyyətinə qarşı səfərbər et mək üçün dekabrın 2-də Gü mrü müqaviləsini (1920) imzalad ı. Türkiyənin müharibədəki qələbəsi onun nüfuzunu xeyli möhkə mləndird i və 1921 il Moskva və Qars müqavilə lərinin bağlan masını sürətləndird i (ba x Qars müqavilasi (1921) və Moskva müqaviləsi (1921)). Əd.: Hüseynov Q.H., Atatürk dövründə Türkiyənin xarici siyasətinə dair, B., 1970.
erməni-daşnak hökumət i tərəfindən irəli sürülmüş əsassız əra zi iddia ları. Rusiya imperiyasının dağılmasından sonra Cənubi Qafqazda yaranmış Ermənistan (Ararat) Respublikası erməni millətçilərinin sərsəm "Böyük Ermənistan" ideyalarını həyata keçirmək üçün əlverişli şərait yarandığın ı güman edərək, A zərbaycan və Gürcüstana qarşı ərazi iddiaları ilə çıxış etməyə başladı. Azərbaycan Milli Şurasın ın 1918 il 29 may tarixli iclasın ın qərarı ilə İrəvan şəhərinin siyasi mərkəz kimi ermənilərə güzəşt edilməsi onları şirnikləndird i. Ermənilər Göyçə bölgəsinə (Yeni Bəyazid qəzasın ın şərq hissəsi), Naxçıvan bölgəsinə (Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz qəzaları və İrəvan qəzasının bir hissəsi), Qazax qəzasının dağlıq hissəsinə, Qarabağa və Zəngəzura qarşı əra zi iddia ları qald ırır, xəritələr tərtib ed irdilər. La kin onlar bununla da kifayətlən məyərə k, Azərbaycan Respublikasını və dünya ictimaiyyətini fakt qarşısında qoymaq məqsədilə, A zərbaycanın göstərilən tarixi torpaqlarında soyqırımlarına başladılar. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti olduqca mürəkkəb daxili və beynəlxalq şəraitdə Ermənistanın ərazi iddiaların ı rədd edir, Cümhuriyyətin ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün hərtərəfli iş aparır, mü mkün olan bütün təd- birləri görürdü. Əd.: Щепотьев А., Доклад о спорных Кавказских территориях, на которые имеют права самоопределившиеся азербайджанские тюрки, Изв. АН Азерб. ССР (серия истории, философии и права), 1990, № 2.
Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|