Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu

 

ES ERLƏR, s o s ia lis t  in q ila b ç ıla r  - Rusiyada sosialist partiyası (1901-22). Bakıda eserlərin ilk dərnəyi 1903 

ildə  fəaliyyətə başlamışdı. 1904  ildən özə l  mətbəəyə ma lik id ilə r.  Ba kı eserlərinin sosial bazası, əsasən, fəhlələ rdən, Xə zər 

ticarət gə miçiliyi donanmasının dənizç ilə rindən, hə mç inin  tələbə gənclərdən  ibarət  idi.  1904-07  illə rdə Şuşa,  Yelizavetpol 

(Gəncə) və Zaqatalada da eser təşkilatları yarad ıld ı. 

Eserlə rin  əsas mübarizə  üsulu fərd i terror id i. 1905  ildə eserlərin  Ba kı  ko mitəsi nəzd ində hərbi drujina yarad ıld ı. 

Hə min il onla r b ir neçə terror a ktı törətdilər. 

Eserlə rin  proqra mında  milli  məsələyə  xüsusi  əhəmiyyət  verilirdi.  Part iyanın  ayrı-ayrı  millətlər  a rasında  federativ 

münasibətlərin  yaradılmasına  çalışacağı  qeyd  edilird i.  Müəyyən  əraziyə  malik  xalqların  milli  dövlətlərini  yarat maq  da 

nəzərdə  tutulurdu.  Bu  plan  Qafqaza   da  aid  id i.  Ba kı  eserləri  ö z  partiya larının  bu  müddəaları  ilə  ta m  ra zı  idilə r.  Ba kı 

eserlərin in təşəbbüsü ilə "İttifaq" (1905) və "Əş-Səms " (1906) adlı milli sosialist inqilabçılar təşkilatları yaradılmışdı.  

 

 

 

 

 

 

 

 

344 

 

1906-07  illə rdə,  ço xsaylı  həbslərə  ba xmayaraq,  eserlərin  Azərbaycandakı  mövqeləri  xeyli  möhkə mləndi.  Onla rın  

təsir dairəsində 60-dək müəssisə və 10 minədək fəhlə  var id i. Part iya üzv lərinin sayı isə 1500-ə çat ırd ı. 1906-09 illərdə Ba kı 

eserləri  "Molot"  ("Çəkic"),  "Dlya  naroda"  ("Xalq  üçün"),  "Trud"  ("Əmə k"),  " Vo lna"  ("Dalğa")  qə zetlərin i,  "Trudovoy 

qolos" ("Əməkçi səsi") leqal jurnalın ı nəşr etdirird ilər. 

1913  ilin  ya zında  Ba kı  eserləri  dənizç ilərin  yeni  tətilini  ha zırlayarkən  şəhər  jandarm  idarəsi  Ba kı  təşkilatının  

icra iyyə ko mitəsini  ləğv etdi. Ko mitənin sədri İ.A.Su xartsev başda olmaqla , 22 nəfər həbs edildi.  Birinci dünya müharibəsi 

(1914-18)  dövründə  icra iyyə  ko mitəsi  yenidən  bərpa  o lundu.  Part iya  ü zvlərinin   bir  hiss əsi  müharibəyə  qarşı  ç ıxan 

bolşeviklərlə  b irgə  fəhlə  tətillərində  iştirak  edir,  müharibə  əleyhinə  vərəqələr  yayırd ılar.  Eserlərin  bu  qanadı  1917  ildən 

sonra meydana çıxmış sol eserlər təşkilatının əsasını qoydu. 

Fevral  inqilabından (1917) və  Rusiyada çar hakimiyyətinin süqutundan sonra Bakı eser təşkilatının d irçəliş dövrü 

başlandı.  Martın  7-də  Bakı  Sovetinin  ilk  iclası  keçirildi  və  onun  tərkibinə  daxil  olan  52  deputat  yerinin  ço xunu  eser  və 

menşeviklər tutdular.  Həmin ayda  Bakıda eserlər partiyasının  Müvəqqəti İcraiyyə Ko mitəsi yaradıld ı. Əsas diqqəti  kəndli 

məsələsinə  yönəldən  eserlər  milli  məsələdə  xalq ların  ö z  müqəddəratını  təyinetmə   hüququnu  rədd  edirdilə r.  Onla r  yalnız 

sosialist partiyalarının tərkibində olan ayrı-ayrı  millətlərin nümayəndələri  ilə taktiki saziş bağlanmasın ı  mü mkün sayırdılar. 

"Panislamizmə" qarşı  kəskin ç ıxış edird ilə r.  Eserlərin nüfuzu rus və erməni  fəhlə ləri arasında ço x yüksək  idi. Mayda onlar 

Bakı Sovetinin sədrliyinə S.Şau myanın yerinə eser Sako Saakyanın seçilməsinə nail oldular. Oktyabrın 22-də Bakı Sovetinə 

seçkilərdə eserlər 6305 səs toplayaraq, müsavatçılardan sonra ikinci yerə çıxd ılar. 

1917

 

il  Oktyabr  çevrilişindən  sonra  eserlər,  menşeviklər  və  daşnaklar  Bakı  Soveti  tribunasından  Petroqrad 

üsyanının dinc yolla  ləğv edilməsin i, bütün hakimiyyətin Müəssislər məclisinə, ona qədər isə demokratik yolla koalisiyaya 

verilməsini  tə ləb  etdilə r.  Eyni  za manda,  eserlər  daşnakla rla  b irləşərək,  müsəlman  partiya larının  bu  koa lisiyaya  da xil 

olmasının qəti ə leyhinə ç ıxırdılar. Hakimiyyətin, bolşeviklər başda olmaqla, Ba kı Sovetinə verilməsin in ə leyhinə ç ıxan  eser 

və  menşeviklə r  Soveti  tərk  etdilər.  1917  ilin  dekabrında  Sovetə  keçirilən  yeni  seçkilə rdə  bolşeviklər  51,  daşnaklar  41  səs 

aldığı halda, sol eserlər 38, sağ eserlər isə 28 səs aldılar. Sovetin  İcraiyyə Ko mitəsinə 6 bolşevik, 5 daşnak, 4 sol eser, 3 sağ 

eser və 2 müsavatçı daxil o ldu. 

1918

 

ildə   Ba kıda  türk-müsəlman  əhaliyə  qarşı  mart   soyqırımları  za man ı  eserlər  bütünlüklə  S.Şau myan  başda 

olmaqla,  bolşeviklərin  tərəfində  çıxış  etdilər.  Onların  lideri  S.Saakyan  "panislamizmə"  qarşı  vuruşacaqlarını  bəyan  etdi. 

Bakıda türk-müsəlman əhaliyə qarşı üç gün davam edən soyqırımından və azərbaycanlıların kütləv i surətdə qətlindən sonra 

eser  İ.Su xartsev  Bakı  Sovetinin  iclasında  "Müsavat"  firqəsinin   "darmadağın  olduğunu"  və  "Türkiyənin  Bakı  cəbhəsinin 

alındığ ını" elan etdi. 

Bakı  ko mmunası  S.Şau myan  başda  olmaqla,  sol  eserlərlə  və  "beynəlmiləlçi"  daşnaklarla  əməkdaşlıq  taktikasını 

seçmişdi.  1918  ilin  iyulunda Qafqaz İslam  Ordusu Bakıya doğru irəliləyərkən  Bakı Sovetinin daşnak-eser-menşevik blo ku 

bolşeviklərə qarşı çıxış edərək, buraya general L.Denstervilin başçılığı ilə ingilis qoşunlarını dəvət etməyə üstünlük verdilər. 

Bakı Sovetinin  25  iyul tarixli  iclasında bolşeviklər ingilis qoşunlarının  çağırılmasına etiraz olaraq  zalı tərk etdikdən sonra 

bütün hakimiyyət sağ eser-menşevik-daşnak blokunun əlinə keçdi.  Bu blok  1918  il avqustun 1-də "Sentrokaspi diktaturası" 

hökumətin i  formalaşdırdı. Avqustun 4-də  Ənzəlidən  Bakıya gələn  ingilis qoşunlarının  ko mandanı  L.Denstervilin dediy inə 

görə, o, eser partiyasının nümayəndələri ilə dəfələrlə danışıqlar aparmışdı. İngilis generalı bəyanat vermişdi  ki, "partiyanın 

(yəni  eser  part iyasının  -  red.)  proqra mı  b izim  məqsədlərimizə  uyğun  gəldiyinə   görə,  onla r  b izim  kö məyimizə   ə min  ola  

bilərlə r".  Lakin  ingilislərlə  "Sentrokaspi"  hökumət inin  münasibətləri  qarşılıq lı  ittiha mlarla  və  etimadsızlıqla  müşayiət 

olunurdu.  Türk-A zərbaycan  hərbi  h issələrinin  əməliyyatları  nəticəsində  sentyabrın  15-də  Bakı  azad  olundu.  Denstervilin 

qoşunları və onların arxasınca "Sentrokaspi diktaturası" hökumətinin ü zvləri Bakını tərk etdilər. 

1918  ilin  dekabrında  fəaliyyətə  başlayan  Azərbaycan  Parlamentin in  işində  iştirak  məsələsini  mü zakirə  edərkən  

eserlər A zərbaycanın ö z  müqəddəratını təyin et məsi ideyasını yalnız vahid  Federativ  Rusiya tərkib ində  mü mkün saydılar. 

Eserlə r pa rla mentə de mo krat ik seçkilərin  tərəfdarı o lduqlarını bildirs ələr də, bu seçkilə rin  əsası kimi milli tə msilç iliy i deyil, 

yalnız partiya prinsiplərini qəbul edirdilər.  Cü mhuriyyət Parlamenti  1919  il yanvarın 25-də eser partiyası  Bakı  ko mitəsinin 

ona 5 yer ayrılması barədə  xahişini  mü zakirə edərək, onlara  milli azlıq lar fraksiyasında yer verilməsini qərara aldı.  Lakin 

müstəqil  eserlər  A zərbaycan  Parlamentin in  fəaliyyətində  iştirak  etmədilər.  Eserlərin  yaln ız  azərbaycanlılardan  ibarət 

"Xalqçı" partiyasının nü mayəndələri parlamentdə təmsil olundular. 

1918-20  illərdə  eserlər  Bak ı  Fəhlə  Konfransı,  fəhlə  və  dənizç ilərin  həmkarlar  ittifaqla rı  çə rçivəsində  fəaliyyət 

göstərirdilər.  Eserlər ö z  mətbu orqanları "Znamya truda", "Nabat" və sair qəzetlərin səhifələrində Azərbaycan Höku mətin in 

daxili  və  xarici  siyasətini  açıq  şəkildə  tənqid  edir,  Rusiya  ilə  birləş mək  ideyalarını  yayırdılar.  Bo lşevik  və  menşeviklə rlə  

yanaşı, eserlərin də daxil olduğu Bakı Fəh lə Konfransı  1919-20  illərdə söz və yığıncaq azadlığı, əmək haqqının artırılması, 

milli höku mətə etimadsızlıq göstərilməsi tələb ləri ilə bir neçə ü mu mşəhər tətili keçirməyə müvəffəq o ldular. Lakin 1919 ilin 

may  tətili  za man ı  Ba kı  Fəhlə   Konfransının  eser  və  menşeviklərdən  ibarət  qrupu  azərbaycanlı  fəh lələ rin  milli  höku mətlə  

həmrəy liy ini və  ingilis qoşunlarının da hakimiyyəti dəstəklədiyin i görüb, tətilin və onun əsas təşkilatç ısı olan bolşeviklərin 

əleyhinə  çıxd ı.  Bu  vaxtdan  etibarən  Bakı  Fəhlə  Konfransını  öz  əllərinə  keçirmək  uğrunda  kəskin  mübarizəyə  başlayan 

bolşeviklər həm bu təşkilatda, həm də həmkarlar ittifaq larında üstünlüyə nail oldular.  

 

 

 

 

 

 

345 

 

Belə bir şəraitdə bolşeviklərə ilk  müttəfiqlik əli uzadan azə rbaycanlı sol eserlər oldu. Ruhulla A xundovun başçılıq etdiyi bu 

təşkilat  inqilabi  sosializm  və  Sovet  hakimiyyətini  dəstəkləmək  p latformasında  dayanmaqla  yanaşı,  Azərbaycanın  dövlət 

quruluşunu müstəqil sovet respublikası  formasında görürdülər. Son nəticədə, sol eserlər "Hü mmət" və "Ədalət" partiyaları 

ilə  birlikdə 1920 ilin fevralında A zərbaycan Ko mmun ist Part iyasının təmə lin i qoydular, 11-ci Qırmızı ordunun Azərbaycana 

müdaxiləsinin və Aprel işğalının (1920) bilavasitə iştirakçıları oldular.  Lakin  Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra həm sağ, 

həm də sol eserlə r yeni Höku mət  tərəfindən təqiblərə mə ruz qalıb, qeyri-leqal işə keç məyə məcbur oldular. 1922 ildə Ba kıda 

eserlərə  qarşı  məh kə mə   prosesi  başladı.  Onla rın   bir  hissəsi  Sovet  hakimiyyətinə  qarşı  fəa liyyətdə  təqsirləndirilə rək 

güllələndi, digər hissəsi isə sürgün edildi. 

 

Əd:. 

Azərbaycan  tarixi,  7  cilddə,  c.  5,  B.,  2001;  Azərbaycan  Xalq  Cumhuriyyəti  (1918-1920),  B.,  1998;  Aдpec-календары 

Aзepбaйджанской  Pecnублики нa 1920 r.,   B., 1920; 

"EVELĠNA"  MÜNAQĠġƏSĠ  - " Evelina" gəmisinin  daşnak-bolşevik qüvvələri tərəfindən tərksilah edilməsi. 1918 

ilin  martında  Bakıda  ictimai-siyasi  vəziyyət  son  dərəcə  gərgin  idi.  Şəhərdə  A zərbaycan  hərbi  qüvvələrinin  zəif  olduğunu 

yaxşı  b ilən  Bakı  Sovetinin  rəhbərliy i,  S.Şau myan  başda  olmaqla,  müs əlmanlara  "dərs  vermək"  üçün  milli  q ırğ ına 

hazırlaşırdı. Bu  məqsədlə zavod və mədənlərdə ermən i və rus fəhlələri mü xtəlif bəhanələrlə "Qırmızı o rdu" sıralarına qəbul 

edilird ilə r.  Erməni  M illi  Şu rası  cəbhədən qayıdan  erməni  əsgərlərini  Ba kıda  saxla maq  üçün  mart ın  əvvəllə rində  "Erməni 

əsgərlərinə"  müraciət  etdi.  Ermən i  milyonçusu  Mantaşevin  zavodları  is ə  ermən ilərin   silah-sursat  cəbbəxanası  rolunu 

oynamağa başladı. İrandan və Orta Asiyadan Sovet hökumətinin adına göndərilən silahlar da ermənilərin əlinə keçdi. 1918 il 

martın  17-də qırğ ın törətmək üçün bəhanə yaratmaq  məqsədilə "Müsavat" partiyası üzvlərin in və azərbaycanlı əsgərlərin-

yunkerlərin  olduğu  "Avetik"  gəmisi  Şau myanın  ə mri  ilə  atəşə  tutuldu.  Elə  hə min  gün  B.Avakyan  "Astoriya" 

meh man xanasında Hərbi İnqilabi Ko mitə adından daşnaklara silah payladı. Martın 24-də şəxsi heyəti müsəlmanlardan ibarət 

olan "Eve lina" gə misinin  tərksilah ed ilməsi milli qırğ ına başla maq üçün bəhanə oldu. Belə ki, A zərbaycan milyonçusu Hacı 

Zeynalabdin  Tağıyevin  Lənkəranda  xid mət  edən  və  təsadüfən  əlindəki  silahdan  açılan  atəş  nəticəsində həlak  olmuş  oğlu 

Məhəmmədin  dəfnində  iştirak et mək üçün Ba kıya gəlmiş  müsəlman a layının   zabitlə ri dəfn  mə rasimindən sonra "Evelina" 

gəmisi ilə  Lənkə rana qayıt malı idilər. Əlverişli məqa mın yetişdiyin i görən ermənilər Rus Milli Şurası, Xəzə r matrosları, eser 

və  menşevik  partiyaları  arasında  belə  bir  şayiə  yaydılar  ki,  guya  "Evelina"  ilə  gedən  zabitlər  Lənkəranda  olan  müsəlman 

hərbi  h issələri  ilə  b irlikdə   Muğandakı  rus-mo lokan  kəndlərini  " məhv  et mək"   haqqında  tapşırıq  a lmışlar.  Bu  tə xribat  öz 

"bəhrəsini"  verdi,  Bakıdakı  bütün  qeyri-azərbaycanlı  siyasi  və  hərbi  qüvvələr  "Evelina"  gəmisin in  tərksilah  edilməsinə 

tərəfdar  oldu.  Mart ın  30-da  təcili  olaraq  Ba kı  ş əhəri  mədən-zavod  rayonlarının  inqilab i  müdafiə  ko mitəsi  yaradıldı. 

Ko mitəyə S.Şau myan, A.Caparidze, Q.Korqanov, İ.Su xa rtsev, S.Saakyan, M .Yo lçuyan, Nəriman Nərimanov da xil id ilə r. 

İnqilabi  ko mitənin təşəbbüsü ilə " Evelina"nın  Lənkərana yola düşməsi dayandırıldı və gəmidəki  zabitlər tərksilah  

olundu. Müsəlman əhalisi  məscid lərə toplaşaraq, silahların qaytarılmasın ı tələb etdi.  Vəziyyətin ço x ciddi  xa rakter ald ığını 

görən  Azərbaycan  milli  təşkilatlarının  nü mayəndələri  inqilabi  ko mitəyə  gələrək,  alın mış  silah ları  "Hü mmət"  müsəlman 

bolşevik  təşkilatı  vasitəsilə  qaytarmağa  cəhd  göstərdilər.  Lakin  bolşevik-daşnak  koalisiyası  əvvəlcədən  bağladıqları 

sövdələşmə əsasında müsəlman əhaliyə qarşı hücuma başladı. Martın  30-da axşam saat beşdə Bakıda  ilk atəşlər açıldı.  Bu, 

Bakıda türk-müsəlman əhaliyə qarşı Mart soyqırımının (1918) başlanğıcı oldu. 

 

Əd.: 

Azərbaycan tarixi, 7 cildd ə, c.5, B., 2001;  N ə s ib z ad ə  N., Azərbaycan Demokratik Respublikası, B., 1990; Həsənov C, 

Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993; İs gəndərov A., Azərbaycan Xalq Cümhuriyy əti, B., 2003; 

Балаев А., Азербайджанское национально  – демократическое  движение 1917- 1920 гг., Б., 1990; Насиров Т., Борьба за власть 

большевиков  Азербайджана  (1917  -  1920),  Б.,  1993;  Агамалиева  Н.,  Худиев  Р.,  Азербайджанская  Республика.  Страницы 

политической истории 1918 – 1920 гг., Б., 1994. 

 

EYNULLAYEV  Sənətulla  İbrahim oğlu (1881, Simb irsk quberniyasın ın  Buin  qəzası, Əski  Yuka l  k., - ?, Ba kı) - 

mətbuat  xadimi,  naşir,  redaktor,  publisist.  Ev  təhsili  a lmış,  orduda  xid mət  et mişdir.  Yaradıc ılığa  Simb irskdə  başla mış,  20 

əsrin  10-cu  illərində  Bakıya  köçərək,  "Məlu mat"  (1911),  " Yen i  İrşad"  (1911-12)  qəzetlərin in  redaksiyala rında  işləmiş, 

"Səda"  (1909-11),  "Açıq  söz"  (1915-18)  və  s.  qəzet lərdə  məqalə lər  də rc  etdirmişdir.  Müstəqil  jurna listlik  fəa liyyəti 

göstərmiş,  1912 il  martın  6-da "İqbal" gündəlik qəzetin in nəşrinə başlamışdır.  Qəzetin  459 nö mrəsi çıxandan sonra hərbi 

qulluğa  çağırılmış,  naşirlik  və  mühərrirlik  hüququnu  Seyid  Hüseynə  vermişdir.  Ordudan  tərxis  olunduqdan  sonra 

Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  ilə  "İqbal",  "Yen i  iqbal"  və  "Açıq söz"  qəzetlərində  işlə miş  və  gündəlik  redaktor  vəzifəsini 

icra etmişdir. 

Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti  dövründə  "Azərbaycan  "  qəzetinin  redaksiyasında  işləmiş,  qəzetin  aparıc ı  müəl-

liflərindən  biri  olmuşdur.  Əsas ən  publisistika  sahəsində  çalış mışdır.  İmperialist  ölkə lərinin  Ba lkan  yarımadasında 

törətdikləri  müharibələrin,  Asiya  və  Afrika  ö lkələrini  iqtisadi  və  siyasi  asılılıqda  saxlamaq  cəhdinin,  çarizmin  köçürmə 

siyasətinin  tənqidi,  müsəlmanların  iqtisadi  və  mədəni  d irçə lişin in,  ana  dili,  ədəbiyyat  və  maa rifin in  in kişafı  uğrunda 

mübarizə Sənətulla Eynullayevin publisistik məqalələrin in əsas mövzu ları id i. Rusiya müsəlman larının mədəni mu xtariyyəti 

ideyasını ardıcıl surətdə təbliğ etmişdir. 

 

 

 

 

 

 

346 

 

 

 

 

 

 

 

ƏBDÜRRƏHMANOV  Ağacəfər  Məşədi  Cəfər  oğlu(30.7.1896,  Şamaxı  -  ?)  - 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parla mentin in  xüsusi  qərarına  (ba x  Xaricə  təhsil  almağa 

göndərilən  azərbaycanlı  tələbələr  haqqında  qərar)  əsasən  dövlət  hesabına  ali  təhsil  almaq  üçün 

xa ricə  göndərilmiş tələbələ rdən biri. Şa ma xı realn ı mə ktəbin i bit irmişdir (1917). Parla mentin 1919 

il  1 sentyabr tarixli qəra rına əsasən, təhsilini  kimya sahəsində davam etdirmək üçün Almaniyanın  

Berlin  Universitetinə göndərilmişdi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xa ricdə  

dövlət  hesabına  təhsil  alan  azərbaycanlı  tələbələrin  vəziyyətini  öyrənən  Azərbaycanlı  Tələbələr 

İttifaqının  1923-25  illər  üçün  məlumatında  onun  təhsilinin  bitməsinə  1  il  qald ığı  göstərilirdi. 

Sonrakı taleyi barədə məlu mat yoxdur. 

ƏBĠLOV  İb rahim  Məhərrəm  oğlu  (1882,  Ordubad  ş.  -23.2.1923,  Tü rkiyə,  İzmir  ş.; 

Bakıda  dəfn  o lunmuşdur)  -A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parlamentinin  deputatı,  sosialistlər  fraksiyasının  üzvü.  İlk 

Azərbaycan  diplo matla rından  biri;  Sovet  Azərbaycanının  Türkiyədə  səfiri.  Ordubadda  M.T.Sidqinin  "Əxtər"  mə ktəbində 

oxu muş, atasının vəfatından sonra ailəsini dolandırmaq üçün təhsilin i yarımçıq qoymağa məcbur olmuşdur. 1903 ildən Port-

Petrovskda  (indiki  Mahaçqala)  və  Bakıda  fəhləlik  etmiş,  inqilabi  hərəkata  qoşulmuş,  "Hü mmət"in  

(menşevik) üzvü o lmuşdur. 1907 ildə Bakı Xəzər Ticarət donanması dənizçilərin in tətilin in təşkilatçılarından 

idi.  1908  ildə  Cənubi  Qafqa zda  və  Cənubi  Azərbaycanda  iranlı  zəh mətkeşlə r  arasında  inqilab i  iş  aparan 

"İctimaiyyun-amiyyun".  ("Mücahid")  sosial-demokrat  təşkilatının  sədri  Nəriman  Nərimanovun  tapşırığı  ilə 

İrana göndərilmişdir. Bakıya qayıtdıqdan (1909) sonra burada çıxan  "Bakı həyatı" qəzetin in redaktoru (1912) 

olmuşdur.  Çar  höku məti  tərəfindən  dəfələrlə  həbs  olunan  Əbilov  1913  ildə  Həştərxana  sürgün  edilmişdir. 

Çarizm  devrild ikdən  sonra  sürgündən  qayıdan  Əbilov  Tiflisdə  menşevik  "Hü mmət"  təşkilatının   görkəmli 

xadimlərindən biri kimi fəa liyyət göstərmişdir. 

1918  ilin  axırlarında  Bakıya  gələn  Əb ilov  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parlamentinə  deputat 

seçilmiş və onun sosialistlər fraksiyasının ü zvü olmuşdur. 1920 ildə Bakı menşeviklərinin orqanı olan "İskra" 

qəzetinin redaktoru id i. 

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan (1920) sonra Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası (Azə rbaycan 

SSR) daxili işlər nazirinin müav ini təyin  olun muş, Şərq xalq larının Bakıda çağ ırılan I qurultayında Şərq Xalqları Təbliğat və 

Təşviqat  Şurasının  kat ibi  seçilmişdir.  1921  ilin   iyulunda  A zərbaycan  nümayəndə  heyətinin  tərkibində  Ko mmunist 

İnternasionalının 3-cü  konqresində iştirak etmişdir. 1921 ildən N.Nərimanovun tövsiyəsi ilə Azərbaycan SSR-in, sonra isə 

Zaqafqaziya  Sovet Federativ  Sosialist  Respublikasının  Türkiyədə fövqəladə və  səlahiyyətli səfiri olmuş,  Sovet-Türkiyə, o 

cümlədən Azərbaycan-Türkiyə dostluq münasibətlərinin möhkəmləndirilməsində böyük rol oynamışdır. Onun təşəbbüsü ilə 

Türkiyənin Trabzon və Samsun şəhərlərində Azərbaycanın konsulluqları açılmışdı. Əbilovun səmərəli d iplo matik fəaliyyəti 

və  bilavasitə  iştira kı  sayəsində  sovet  respublikala rı  ilə   Türkiyə   arasında  bir  sıra  ikitərəfli  və  ço xtərə fli  müqavilə lər 

imzalan mışdır.  Naxçıvan  mu xtariyyətinin  təməlin i  qoymuş  1921  il  Moskva  və  Qars  müqavilələrin i  d igər  Azərbaycan 

diplo matı,  Sovet-Türkiyə  danışıqlarında  Azərbaycan  nümayəndə  heyətinin  başçısı  Behbud  ağa  Şahtaxtinski  ilə  birlikdə 

Əbilov da imzalamışdır. Türkiyə  Cü mhuriyyətinin  banisi və  ilk prezidenti Mustafa Kamal Atatürk  ilə  Əbilov arasında sıx 

dostluq münasibətləri var id i. Əb ilov A zərbaycan Höku mət i ad ından dostluq və qardaşlıq rə mzi o laraq Atatürkə q ızıl xəncər 

hədiyyə etmişdir. Atatürk Anka rada Azə rbaycan səfirliy inin  binası ü zərində ölkə mizin bayrağının  qald ırılması mərasimində 

iştirak etmişdir. 

 

Əd.: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5., B., 2001; Багиров Ю.А., Из истории советско – турецких отношений в 1920-

1922 гг., Б., 1965; Аралов С.И., Воспоминания советского дипломата, М., 1960.  

 

 

 

 

 

 

 

 

347 

 

 

 

 

"ƏDALƏT" - inqilab i fəhlə təşkilatı. 1914 ildə fəaliyyətə başlamış, 1916 ildə təşkilat kimi fo rmalaşmışdır. Rəsmi 

yaranma  tarixi  Bəhra m  Ağayevin  başçılıq  etdiyi  b ir  qrup  iranlı  (əsasən  Cənubi  azə rbaycanlı)  fəh lənin  "Hümmət" 

partiyasından  ayrıldığı  1917  il  sayılır.  "Ədalət"  özünü  "İctimaiyyun-amiyyun"un  varisi  hesab  edir,  Cənubi  A zərbaycanda 

müntəzəm  surətdə  fəal  inqilab i  iş  aparırd ı.  Təşkilatın  Rusiya  Sosial-Demo krat  Fəh lə  Partiyası  Bakı  Ko mitəsində  və 

"Hümmət"də daimi nü mayəndələri var idi. 

"Ədalət"  1917  ildən  Azərbaycan  və  fars  d illərində  "Bayraqi-ədalət"  adlı  jurnal  nəşr  etməyə  başlamışdı.  Burada, 

əsasən, İranın daxili siyasi vəziyyətinə dair problemlər, Qacar sülaləsinə qarşı  mübarizə, şahlıq  hakimiyyətinin devrilməsi 

və  demokrat ik  respublika  qurulması  tələbi  işıqlandırılırd ı.  1917-18  illə rdə  təşkilat  xeyli  möhkə mləndi  və  Cənubi 

Azərbaycan  fəhlələ ri  içərisindən  silahlı  dəstə  təşkil  etdi.  Bu  dəstə  1918  ilin  ma rt  soyqırımı  za manı  mədən-zavod 

rayonlarında asayişə nəzarət ed ir, burada q ırğın  düşməsinin qarşısını alırdı. 1919 ilin əvvəlində Ə.Qafarzadə başda olmaqla, 

partiyanın Mərkəzi  Ko mitəsinin yeni tərkibi seçild i. Mərkəzi  Ko mitəyə B.C.Ağayev, S.C.Cavadzadə (Pişəvəri),  R.Kərimov 

və b. da xil o ldular. "Ədalət‖in Ba kıdan əlavə, Gəncədə, Lən kəranda, Astarada və Tiflisdə də ko mitələri va r idı. 

"Ədalət" 1919  ildən Rusiya  Ko mmunist (bolşeviklər)  Partiyası  (RK(b)P)  Bakı  Ko mitəsi və "Hü mmət‖lə daha sıx 

əməkdaşlığa  başladı.  Həmin  ilin  iyunundan  RK(b)P  Qafqaz  Ölkə  Ko mitəsinin  maliyyə  yardımı  ilə  partiyanın  qeyri-leqal 

"Hürriyyət" qəzeti nəşrə başladı. Azərbaycan kommun ist təşkilatlarının  1920 il fevralın 11-12-də keçirilən birinci qurultayı 

Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətini devirmə klə hakimiyyəti ə lə keç irmə k məqsədilə "yerli şəraitdən və tak tiki mülahizələrdən 

çıxış  edib"  RK(b)P  Bakı  Ko mitəsini,  "Hü mmət"i  və  "Ədalət‖i  vahid  Azərbaycan  Kommun ist  (bolşeviklər)  Partiyası 

(AK(b)P)  halında  birləşdirməyi  qərara  aldı.  Qurultayın  seçdiyi  Mərkəzi  Ko mitəyə  "Ədalət‖dən  K.C.Ağazadə, 

D.X.Bünyadzadə,  Ə.Qarayev,  A.Yusifzadə  daxil  oldular.  Həmin  il  "Ədalət‖in   Azərbaycanda  və  onun  hüdudlarından 

kənarda fəa liyyət göstərən bütün ko mitə ləri də AK(b)P-yə da xil o ldu. 

 

Əd

.: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5., B., 2001; Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920), B., 1998; Əfəndiyev S.M ., Azərbaycan 

proletariatının inqilabi hərəkatı tarixindən,B.,1957; Багирова И.С., Политические партии и организации Азербайджана в начале XX века 

, Б., 1997;  

ƏDLĠYYƏ  NAZĠRLĠYĠ, A  z ə  r b a y c a n   X a  l q   C ü  m h u r  i y y ə t i  Ə d l  i y y ə    N   a   z  i  r   l  iy i  - 

Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyətinin  bütün  məhkə mə   və  hüquq  idarələ ri  sisteminə  və  onla rın  fəaliyyətinə  nə zarət  edən 

hökumət  orqanı.  1918  il  mayın  28-də  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku mətin in  qərarı  ilə  yarad ılmışdı.  Fətəli  xan 

Xoysk inin  Tiflisdə

 

təşkil  etdiy i  1-c i  höku mət  kabinəsində  ilk  ədliyyə  naziri  Xə lil  bəy  Xasmə mmədov  olmuşdur.  Hə min  il 

iyunun 17-də Fətəli  xan Xoyski tərə findən  Gəncədə təşkil o lunmuş 2-c i  Höku mət kab inəsində özü Nazirlə r Şurasın ın sədri 

vəzifəsi ilə yanaşı, ədliyyə naziri və zifəsini də ic ra et mişdir.  1918 il  iyunun 27-də keç miş Tiflis  məhkə mə pa latasının üzvü 

Teymur bəy Mak inski nazirin  müavini təyin o lunmuşdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti fəaliyyətə başladıqdan 

(1918, dekabr) sonra F.x.Xoyskinin de kabrın  26-da təşkil etdiyi 3-cü Höku mət  kabinəsində ədliyyə naziri və zifəsi boş qaldı 

və  1919  il  apre lin  14-də  Nəsib  bəy  Yusifbəyli  yeni  Höku mət  təşkil  edənə  qədər  həmin  və zifənin  icrası  T.Ma kinskiyə 

tapşırıldı.  N.Yusifbəylinin  təşkil  etdiyi  Cü mhuriyyətin  4-cü  Höku mət  kabinəsində  bu  vəzifəni  sosialist  Aslan  bəy 

Səfik ürdski  tutdu.  N.Yusifbəylinin  təşkil  etdiyi  5-c i  Höku mət   kab inəsində  isə  ədliyyə  naziri  vəzifəsi  X.Xas mə mmədova 

həvalə olundu. 

Yarandığı  ilk  günlərdə  Ədliyyə  Nazirliyin in  ştatı  yalnız  nazirdən  ibarət  idi.  Gəncəyə  köçdükdən  sonra  isə  Cü m-

huriyyət Höku mət inin  1918  il  26 və  30  iyun tarixli qərarla rı  ilə  na zir  müavini ştatı verilmə klə , na zirliy in  idarə  strukturu, 

dəftərxanası yaradıldı. Hə min ilin sentyabrın 15-də Ba kı Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən azad ed ild ikdən sonra Azərbaycan 

Xalq   Cü mhuriyyəti  Höku məti  sentyabrın  17-də  Bakıya  köçdü.  Əd liyyə  Nazirliy i  sentyabrın  26-dan  Bakıda  fəaliyyətə 

başladı. Noyabrın 22-də nazirliyə yeni ştat vahidləri - dəftərxanasına 5 nəfər kargüzar və 8 nəfər dəftərxana xid mətçisi ştatı 

verild i,  bu  struktura  dire ktor  və  direktor  müav ini  təyin  olundu.  1919  il  avqustun  11-də  Höku mət in  qərarı  ilə  Ədliyyə 

Nazirliyi  sistemində  həbsxana  işləri  şöbəsi  də  yaradıldı.  Cü mhuriyyət  Parla mentində  qəbul  olunan  qanun  layihələrin in 

əksəriyyətinə Əd liyyə nazirliyində baxıldığından,  1919 il noyabrın  28-də nazirliy in ştatını artırmaq barədə qanun lay ihəsi 

hazırlan ıb, Parlamentin mü zakirəsinə təqdim olundu. Layihə üzrə qəbul edilmiş qanuna əsasən, Ədliyyə Nazirliy i sistemində 

tərcüməç ilə r,  hüquq  məsləhət xanası  şöbələri  və  mühasiblik  yaradılır.  Əd liyyə  Na zirliy i  ilk  günlərdən  ö lkədə  anarxiya  

zamam dağıdılmış  mehkəmə aparatı sistemini, birinci növbədə, Bakı və  Gəncə dairə  məhkəmələrin in və onlarm yanmdakı 

prokuror nəza rətinin, habelə yerlə rdə barışıq  məh kə mələ rin in fəa liyyətini bərpa etməyə başladı.  Fəaliyyətinin birinc i  ilində 

nazirlikdə  şə xsi  heyət  üzrə  272  nəfər  işə  təyin  ed ilmiş,  153  nəfər  işdən  azad  olun muş,  20  nəfər  isə  mü xtə lif  vəzifə lərə  

keçirilmişdi. 1918  il o ktyabrın  9-da  Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası Ədliyyə Nazirliyinin  sərəncamına verildi. Məhkəmə 

sahəsində işlərin  bərpa o lunması  ilə  ə laqədar  Ədliyyə Na zirliyi Məhkə mə  Pa latasının yarad ılması barədə   məsələ qa ldırdı. 

1918  il  noyabrın  14-də  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku məti  Ədliyyə  Nazirliyi  tərəfindən  hazırlan mış  Azərbaycan 

Məhk əmə  Palatasının  Əsasnaməsini  təsdiq  etdi.  1919  il  mayın   21-də  nazirlik  ay rı-ayrı  idarə lərdə  və zifədən  sui-istifadə 

hallarının   və  xid məti  cinayətlərin  təhqiqi  ilə  əlaqədar  xüsusi  Təftiş-İstintaq  Komissiyasının  yaradılması  barədə  qanun 

layihəsini Parla mentə təqdim etdi. İyulun 27-də  Pa rla ment  hə min  lay ihə əsasında qanun qəbul etdi. Qısa müddətli fəa liyyəti 

dövründə  Ədliyyə  Nazirliy i  ölkədə  hüquq  mühafizə  orqanlarının  təşkili  ilə  yanaşı,  hüquq  mühafizəsi,  qanunvericilik, 

normativ aktların hazırlanması və tətbiqi sahəsində də böyük iş gördü. 

 

 

 

 

348 

 

 

1920  il aprelin  27-də Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfindən işğal edild ikdən sonra Ədliyyə Na zirliyi də fəa liyyəti 

dayandırdı. 

Əd.:

 Aдpec-календары Aзepбaйджанской  Pecnублики нa 1920 r.,   B., 1920;  Aзepбaйджанская Демократическая  Pecnублика   (1918-1920),  

Б., 

1998;