Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
"ƏHRAR" FRAKS ĠYAS I - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentin in fraksiyalarından biri. "Əhrar" partiyası deputatlarından ibarət idi. 1919 ilin əvvəlində "Əhrar"ı 9 deputat təmsil edirdi (bax Azərbaycan Xalq Cümhııriyyəti Parlamenti). "Əhrar" partiyasının bəyannaməsini 1918 il dekabrın 26-da keç irilmiş Parla ment ic lasında Abdulla bəy Əfəndizadə açıqlamışdı. Fraksiya Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin qurulmasını alqışlamaqla yanaşı, fəaliyyətini kifayət qədər qənaətbəxş hesab etmədiyinə görə Höku məti tənqid edird i. Bəyannamədə tə ləb edilirdi ki, hər bir na zirliyin başında müvafiq sahənin mütəxəssisi dursun. Aqrar islahatlarla bağlı "Əhrar" fraksiyası iri mülkədar torpaqların ın ö zəlləşdirilərək kəndlilərə paylan masın ı düzgün sayırdı. "Əhrar", hə mç inin, 8 saatlıq iş günü, əməyin mühafizəsi tələb lərinə tərəfdar idi. Qonşu respublikalarla dostluq münasibətlərinin qurulması və inkişaf etdirilməsinə üstünlük verirdi. "Əhrar" ın üzvləri Müəssislər Məclisinin çağ ırılması ü zrə mərkəzi ko missiyada, Parla mentin maliyyə-büdcə, redaksiya, aqrar və sorğu ko missiyalarında təmsil o lun muşdular.
riyyəti ə razisində hərbi mükə lləfiyyətin təşkilinə məsuliyyət daşıyan orqanların fəa liyyətinin hüquqi cəhətdən tənzimlən məsi haqqında qanun. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamenti tərəfindən 1919 il may ın 26-da qəbul edilmişdi. Qanunda təsbit olunurdu ki, ölkə ərazisində hərb i mükəlləfiyyətin həyata keçirilməsinə rəhbərlik edən orqan Azərbaycan Mərkə zi Əxzi-əsgər İdarəsidir. Bu idarə vətəndaşların hə rbi xid mətə çağ ırılması və onların natural hərbi mü kəlləfiyyətlərini (əsasən at və qoşqu vasitələri ilə) yerinə yetirməsinə nəzarət etməli idi. Mərkəzi Əxzi-əsgər İdarəsi, eyni zamanda, çağırış yaşlı şəxslərin tibbi müay inədən keçirilməsinə nəzarət etməli, qəza, şəhər və dairə əxzi-əsgər şöbələrin in işi ilə bağlı şikayətlərə baxmalı, həmin şöbələrin fəaliyyəti haqqında hesabatları təhlil etməli, hərbi mü kəlləfiyyətin yerinə yetirilməsi üçün zəruri olan büdcə layihəsini hazırla malı, ayrılmış büdcə vəsaitini şöbələr arasında bölüşdürmə li və digər məsələ ləri hə ll et mə li idi. A zərbaycan Mərkə zi Əxzi-əsgər İdarəsinin rə isi da xili işlər nazirinin müavini, ü zvlə ri isə idarən in işlər idarəsinin müdiri, həmçinin hərbi nazirliklə ədliyyə nazirliy inin nümayəndələri olmalı idilər. Yerlərdə vətəndaşların hərbi mükə lləfiyyətlərini yerinə yetirmə ləri ilə qəza , dairə və şəhər əxzi-əsgər şöbələri məşğul olma lı id i. Bu orqanlara aşağıdakı vəzifə lər həvalə o lunurdu: çağırışçıların siyahısının tərtib edilməsi; çağırışçı siyahılarının yo xlan ılması; çağırışçıların qeydiyyatı və xid mətə çağırılanların sayı barədə Mərkəzi Əxzi-əsgər İdarəsinə mə lu mat verilməsi; çağ ırışçıla rın hərbi xid mətə çağırılması; çağ ırışçıla rın tibbi müayinəsinin aparılması; çağ ırışçıla rın hərbi xid mətə qəbul edilməsi; məsuliyyətə cəlb edilmə li o lan çağırışçıla r haqqında polis orqanlarına məlu mat verilməsi; yerlə rdə atların və qoşqu vasitələrinin qeydiyyatının aparılması və onların xid mətə cəlb edilməsi; səfərbərlik p lanların ın hazırlan ması; hərbi xid mət zamanı xəsarət almış əsgərlərin tibbi müayinədən keçirilməsi. Qəza, dairə və şəhər əxzi-əsgər şöbəsinin rəisi yerli qəza rəisi və ya daxili işlər naziri tərəfindən təyin edilmiş şəxs ola bilərd i. Hərbi nazirlik tərəfindən eza m ed ilmiş zabit və kəndlə rdən seçilmiş nü mayəndələr qəza ə xzi-əsgər şöbələrinin üzvü olma lı idilər. Qanuna əsasən, bütün qəza mərkəzlərində qəza əxzi-əsgər şöbələri təsis edilməli id i. Bu şöbələr hərb i nazirliklə razılaşdırıldıqdan sonra daxili işlər nazirliyinin qərarı ilə açılmalı idi. Qəza əxzi-əsgər şöbələri tədriclə açıla b ilərdi. Lakin qanuna əsasən, Gəncə, Qaza x, Nu xa (Şəki), Tə rtər, Cəbrayıl, Ba kı, Göyçay, Salyan, Şa ma xı, Zaqatala və Şuşa qəzala rında isə ə xzi-əsgər şöbələri dərhal açılma lı idi.
358
Parla mentin "Azərbaycan Respublikasında hərbi mükəlləfiyyətin icrasına rəhbərlik edən təşkilatla rın yaradılması haqqında qanun"una (1919, 26 may) əsasən, Mərkəzi Əxzi-əsgər İdarəsinin və qəza əxzi-əsgər şöbələrinin fəaliyyəti üçün zəruri o lan büdcə təsdiq edilmişdi. Əd:. Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998;
1875
il iyulun 22-də çıxmışdır. Cə mi 56 nömrə (1875 ildə-12, ildə-24, 1877 ildə-20) bura xılmışdır. Qə zetin 1877 il nəşrinə kiçik formatlı beş əlavə nüsxə də çıxmışdır (№ 1, 6, 7, 13, 15). Azə rbaycanda peş əkar dövri mətbuatın başlanğıcı sayılan "Əkinçi"nin banisi, redaktoru, naşiri, korrektoru, bəzən hətta mürəttib i Həsən bəy Zərdabi ohnuşdur. Qəzetdə 1200-ə qədər məqalə, məktub, xəbər, fe lyeton, şeir, redaksiya qeydi və s. verilmişdir. Maarifçi-demokratik ideyaların carçısı və tribunası olan "Əkinçi"nin ətrafında toplanmış qabaqcıl ziyalılar - M.F.A xundzadə, onun davamçıları N.Vəzirov, S.Ə.Şirvani, Ə.Go rani (Adıgözə lo v ) , Əhsənül-Qəvaid, Ə.Heydəri, Məhbus Dərbəndi və b. mü rtəcə və mühafizəkar qüvvələr, cəhalət, nadanlıq, gerilik, köhnəlmiş adət-ənənələr, çarizm və yerli feodal istismarı əleyhinə, elm, maarif və mədəniyyətin tərəqqisi uğrunda ardıcıl mübarizə aparmışlar. "Əkinçi"nin Azərbaycan mədəniyyəti tarixindəki mühüm xid mət lərindən biri maa rifçi realist ədəbiyyat və incəsənətin inkişafı uğrunda mübarizə aparmasıdır. "Əkinçi"nin nəşri Azərbaycan dilinin saflığı və zənginləş məsi yolunda mühüm hadisə olmuşdur. Qəzetin d ili can lı xalq dilinə yaxın id i. Mürtəce qüvvələrin arasıkəsilməz hücumlarına, senzuranın təqiblərinə mə ruz qalan qə zetin nəşri 1877 ilin sentyabrında dayandı. " Əkinçi" Azərbaycan ictima i, e lmi və ədəbi-bədii fikri tarixində, 19 ərsin sonu - 20 əsrin əvvəllərində milli ziyalılığ ın və milli azadlıq ideyalarının formalaşmasında, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti liderlərin in və ideoloqların ın nəzəri görüşlərinin əsasını təşkil edən Azərbaycançılıq ideologiyasının təşəkkülündə və inkişafında mühüm ro l oynamışdır. "Əkinç i"nin n əşri milli istiqlala doğru gələn yolda mühüm hadis ə id i. 1979 ildə Bakıda "Əkinç i"nin ta m mətni kitab halında (ərəb ə lifbası ilə) bura xılmışdır.
M əmmədov B., "Əkinçi" q əzeti, B., 1976; Axundov H., M ətbuatımızın ilki, B., 1976; Hüseynov C, "Əkinçi" qəzetinin izahlı biblioqrafıyası, B., 1977.
müsəlman bölməsi kimi təsis edilmiş, 1918 ilin martından isə sol eserlər partiyasının "Əkinçi" müsəlman təşkilatı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Təşkilat ın sədri Mir Həsən Vəzirov idi. O, 1918 il apre lin 25-də yaradılmış Bakı Xa lq Ko missarları Sovetində (XKS) torpaq ko missarı və zifəsinə seçilmişdi. Part iyanın "Əkinçi" adlı qə zeti nəşr olunurdu. 1920 ildə Bakıda ko mmunistlərə ilk ya xınlaşan və onlarla sıx ə mə kdaşlıq edən məhz Azərbaycan sol eserləri id i. Bu partiya sağ eserlərdən (" xalqçı"lardan) fərqli o laraq, Cü mhuriyyət Parlamentində inqilabi sosializm və sovet hakimiyyəti mövqeyində dururdu. Onlar rus sol eserlərindən fərqli olaraq, milli məsələdə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin müstəqilliy inin tam tanın ması tərəfdarı idilər. Bu partiya bir ço x cəhətdən Ukrayna sol eserlərinə bənzəy irdi. Ruhulla Axundov, Əh məd Əh mədov, Rəhim Hüseynov, Həbib Cəbiyev, Əli Bayramov, Eyyub Xanbudaqov və b. partiyanın fəal üzvləri id ilər. Partiya, əsasən, Bakı fəhlələri arasında fəaliyyət göstərir və solçu taktika yürüdürdü. Digər sosialist partiyaları kimi, sol eserlər də, ayrı-ayrı ziyalı qrupla rı istisna olmaqla, zəh mətkeş azərbaycanlı kütlələ ri arasında güclü nüfüza ma lik deyildi. Pa rtiya sonralar ko mmunistlərə qovuşsa da, bu, sol eserləri repressiyalardan xilas etmədi. Aprel işğalından (1920) sonra onların bir hissəsi güllələndi, d igər q ismi isə mühacirətə getməyə məcbur oldu.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyy əti (1918-1920), B., 1998; Süleymanova S., Azərbaycanda ictimai-siyasi hərəkat, B., 1999. ƏKĠNÇĠLĠK VƏ DÖVLƏT ƏMLAKI NAZĠRLĠYĠ (ƏDƏN), A z ə r b a y c a n X a l q C ü m h u r i y y e t i H ö k u m ə t i n i n Ə k i n ç i l i k və D ö v l ə t Ə m l a k ı N a z i r l i y i - A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətində kənd təsərrüfatının, maddi sərvətlərin və mülkiyyətin niza mlan masına rəhbərlik edən ic ra orqanı. 1918 il may ın 28-də Azərbaycan Milli Şurasın ın qəra rı ilə yaradılmışdı. Fətə li xan Xoyskinin Tiflisdə təşkil etdiyi 1-ci Höku mət kab inəsində ilk əkinçilik və dövlət əmək naziri vəzifəsinə Əkbər Ağa Şeyxülislamov təyin olunmuşdu. Azərbaycan Milli Şurası və Hö ku məti 1918 il iyunun 16-da Gəncəyə köçdükdən sonra iyunun 17-də F.x.Xoy- skinin Gəncədə təşkil etdiyi 2-c i Höku mət kab inəsində əkinç ilik na ziri və zifəsinin ic rası Xosrov Paşa bəy Sultanova tapşırıldı. 1918 ilin dekabrında Azərbaycan Parlamenti işə başladıqdan sonra Parlamentin tapşırığına əsasən dekabrın 26-da F.x.Xoyskin in təşkil etdiy i 3-cü Höku mət kabinəsində də əkinçilik və dövlət ə mlakı na ziri və zifəsi Xosrov Paşa bəy Sultanova həvalə edildi.
359
1919 il aprelin 14-də Nəsib bəy Yusifbəylinin təşkil etdiyi 4-cü Hö ku mət kabinəsində bu vəzifə Aslan bəy Qardaşova həvalə olundu. Həmin il dekabrın 26-da yenə də N.Yusifbəylinin təşkil etdiy i 5-ci Höku mət kab inəsində əkinçilik və dövlət əmlakı naziri vəzifəsini Əh məd Cövdət Pepinov tutdu. ƏDƏN-in strukturu nazir və nazir müavin indən, nazirin şurasından, nazirliy in dəftərxanasından, əkinçilik, aqrar islahatlar, kənd təsərrüfatı, meşəçilik, su təsərrüfatı şöbələrindən, ba lıq sənayesi idarəsindən, mühasibat bölməsindən və nazirliyə tabe olan əkinçilik və dövlət ə mla kı ü zrə Gəncə ida rəsindən ibarət idi. ƏDƏN A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin işin in ço xluğuna, mürəkkəbliyinə və məsuliyyətinə görə ən ağır nazirliklərindən biri id i. Fevral inqilabından (1917) Azərbaycan İstiqlalının elan o lun masına (1918, 28 may) qədər keçən vaxt ərzində ölkədə ən ço x zərər çəkmiş təsərrüfat sahəsi məh z kənd təsərrüfatı idi. 1917 ilin axırlarından, xüsusilə 1918 ilin fevralından Azərbaycanda silahlı erməni-daşnak quldur dəstələrinin xalqımıza qarşı törətdiyi soyqırımları nəticəsində ölkədə yüzlərlə kənd viran qalmış, yüz minlə rlə mü lki əhali, xüsusilə kənd əhalisi ö z yurd-yuvasından, təsərrüfatlarından didərgin düşüb qaçqınlara çevrilmişdilər. Erməni-daşnak quldur dəstələri tərəfindən kəndlərin yandırılması, talan olun ması, təsərrüfatların dağıd ılması, mal-qaran ın oğurlanması A zərbaycan kəndlilərin i tamamilə müflisləşdirmişdi. Boş qalmış kəndlərdə torpaqlar əkilib becərilmirdi. Digər tərəfdən, ö lkədə yaran mış anarxiya nəticəsində həm dövlət torpaqları, hə m də xüsusi torpaqlar ayrı-ayrı şə xslər tərə findən qanunsuz zəbt olunurdu. Zaqafqaziya ko missarlığının 1917 il 16 dekabr tarixli Əsasnaməsinə və Zaqafqaziya seymin in 1918 il 7 mart tarixli qanununa əsasən yaradılmış və fəaliyyət göstərən torpaq komitələri işini düzgün qura bilmədiy indən kənd əhalisinin bütün təbəqələrdən olan nümayəndələrin in etibarını itirmişdi. Ona görə də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin 1918 il 22 iyun tarixli qərarı ilə Zaqafqaziya seyminin torpaq islahatı haqqında qanununun icrası Müəssislər Məclisi çağırılana qədər dayandırıldı. Bu qə- rarla həmin va xta qədər ayrı-ayrı şəxslə rin qanunsuz zəbt etdiyi torpaqların, o cü mlədən dövlət torpaqlarının geri qaytarılması tələb o lunurdu. Həmin qərara əsasən, əvvəllər yaradılmış torpaq ko mitələri ləğv o lundu, əvəzində ilk vaxtlar nazirliyin ə kinçilik şöbəsi yanında, sonra isə nazirliy in struktur hissəsi kimi aqrar islahatlar şöbəsi yaradıldı. Şöbə material toplayır və onun əsasında aqrar islahatlar üçün dekret layihələri hazırlayırdı. Əkinçilik şöbəsi kənd təsərrüfatı vergilərin in yığılması üçün lazımi qaydalar yaradır, kənd əhalisinin cari ehtiyaclarını və sorğuların ı təmin etməyə, qanunsuz zəbt olunmuş torpaqların geri qaytarılmasına, əhalin in tərk etdiyi torpaqların mühafizəsi və istifadəsinin təşkilinə çalışırdı. Buna görə, ilk növbədə, istifadəsiz və tərk edilmiş torpaqlar müvəqqəti olaraq xəzinə hesabına götürüldü. Əkin- çilik şöbəsi və onun daxili işlər və maliyyə nazirliklərinin yerlərdəki nü mayəndələrin in iştirakı ilə yaradılmış ko missiyaları həmin torpaqları ehtiyacı o lan kənd ic ma larına və kəndlilərə, onlar götürmədikdə, ayrı-ayrı şə xslərə ica rəyə verirdi. Nazirliyin ə kinçilik şöbəsi kəndlilə r arasındakı torpaq mübahis ələrini də hə ll edir, aqra r islahatı barədə qanun hə- yata keçirilənə qədər aztorpaqlı və torpaqsız kəndliləri, müvəqqəti olaraq, torpaqla təmin etmək üçün tədbirlər görürdü. 1919 ildə Cavad qəzasın ın Muğan düzündə baş vermiş hərc-mərc lik nəticəsində rus əhalisi tərəfindən tərk edilmiş 5 min desyatin suvarılan torpaqlar icarəyə verildi. İcarədarın əldə etdiyi məhsuldan icarə haqqı natura ilə alın ırd ı. Natura ilə icarə haqqı bu bölgədə, habelə Quba və Göyçay qəza larında özbaşına əkilmiş torpaqlardan da alın ırdı. Naturadan icarə haqqını müəyyənləşdirmək məqsədilə əkinçilik şöbəsi yerlərdə mövsümi işçilərdən istifadə edirdi. Həmin işçilər əkinçilik nazirin in xüsusi müvəkkili, onun katibi, rayonlar ü zrə müdirləri, onların kargüzarları, aqronom, yerö lçən, anbar müd iri, qapançı və yükdaşıyanlardan ibarət idi. Bir sıra ü zürlü səbəblərə, xüsusilə işçilərin təcrübəsizliyinə, məhsuldarlığın az olmasına və s. baxmayaraq, 1919 ilin taxıl y ığımı zamanı əkinçilik nazirliyi tərəfindən 50 min pud taxıl tədarük olunmuşdu. Yığılan taxılın bir hissəsi Cü mhuriyyət Hö ku mətinin 1919 il 11 avqust tarixli qərarı ilə hərbi nazirliyin sərəncamına verilmişdi. Bazar qiy məti ilə pula çevirəndə bu 10 milyon manata bərabər idi. 1919 ilin payızında əkinçilik nazirliyin in xüsusi ko missiyaları 1920 ildə Muğan düzündə və Salyan qəzasında 25 min desyatin suvarılan torpaqların icarəyə verilməsi nəticəsində buradan götürülən məhsulun satışından xəzinəyə 13 milyon manata qədər gəlir vermə li idi. Na zirliy in əkinçilik şöbəsi Şamaxı, Göyçay, Nu xa (Şəki) və Ərəş qəzalarında sahibsiz ü zü m və meyvə bağlarını da qeydiyyata almışdı. Buradan dövlət xəzinəsinə Şamaxı qəzası ü zrə 400 min manat, qalan qəzalardan isə 100 min manat gəlir daxil olmuşdu. Ölkədə 1918 ildə baş vermiş hərc-mərclik nəticəsində evlərin i, torpaqlarını, kəndlərini tərk etmiş əhali arasında nazirlik tərə findən aparılan izahat işləri nəticəsində qaçqınlar və köçkünlər tədricən ö z dədə-baba yurdlarına qayıt mağa başlayırdılar. Digər tərəfdən, əkinçilik nazirliyin in qarşısında duran ən ağır məsələlərdən biri Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlı qaçqınları kənd yerlə rində yerləşdirmə k idi. Əkinçilik Nazirliyi hələ 1919 ilin fevralında ölkə ərazisində qaçqınlar problemini tən zimləmək məqsədilə Azər- baycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinə xüsusi məruzə təqdim etmişdi. Məru zədə qaçqınların Muğanın suvarılan torpaqlarında yerləşdirilməsinin bu bölgə üçün mühü m əhəmiyyəti olduğu bildirilirdi. Beləki, bu yerlərin iq liminə və topoqrafik şəraitinə görə yerli əhali həmin torpaqların əkilib-becərilməsinə o qədər də həvəs göstərmirdi. Buna görə də qaçqınları qəbul etmək və yerləşdirmək üçün idarələrarası xüsusi orqan yaratmaq lazım idi. Bir ço x təşkilati çətinliklərlə bağlı olaraq, göstərilən məru zədə qaldırılan məsələlər yaln ız 1919 ilin avqustunda öz həllin i tapdı. Höku mət Əkinçilik Nazirliyinə yerlərdə qaçqınların vəziyyətini müəyyənləşdirmək üçün mərkə zi və yerli ko missiyalar yarat mağı tapşırdı, eyni za manda, mə rkə zi ko missiyaya göstəriş verildi ki, milliyyətindən asılı o lmayaraq, Azə rbaycan ərazisində olan bütün qaçqınların boş torpaqlarda yerləşdirilməsi üçün layihə hazırlasın. Nazirliy in əkinçilik şöbəsi müdirin in rəhbərlik etdiyi mə rkə zi ko missiya, Qərbi A zərbaycandan (Ermənistandan) qovulmuş 40 min a zə rbaycanlı da da xil o lmaqla , bütün qaçqın- ların boş və istifadəsiz torpaqlarda yerləşdirilməsi barədə layihə hazırladı. 1919 il oktyabrın 20-də Cümhuriyyət Höku məti həmin lay ihəni və onun üçün tərtib edilmiş s metanı bəzi düzəlişlərlə qəbul etdi və təsdiq üçün Parla mentə göndərdi. Sənədin Parla ment tərəfindən təsdiqinə qədər qaçqınların yerləşdirilməsi məsələsi Höku mət in 8 noyabr və 10 de kabr tarixli qərarla rı ilə himayədarlıq nazirliyinə tapşırıld ı. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Pa rla mentinin 1920 il yanvarın 8-də qəbul etdiyi qanunla xüsusi ehtiyacı olan qaçqınları yerləşdirmək və onları əkin üçün toxumla təmin etmək məqsədilə Dövlət Xəzinəsindən Himayədarlıq Na zirliyinin s ərənca mına s metadan əlavə 21 milyon manat vəsait ayrıld ı. 360
ƏDƏN-in əkinçilik şöbəsinin 1919 il üçün təxmini gəliri 4573182 manat oldu. Hərbi nazirliyin sərəncamına verilmiş taxıl da nəzərə alındıqda bu gəlir daha ço x idi. Əkinçilik şöbəsinin nazirliyin şurasına təqdim etdiyi 1920 il üçün smetanın mədaxil hissəsi 26789872 manat, məxaric hissəsi isə 4596460 manat id i (Gəncə quberniyası əkinçilik şöbəsinin məda xil və mə xa ric i da xil o lmaqla ). Nazirliyin kənd təsərrüfatı şöbesi 1919 ildə həm mə rkəzi orqanın, hə m də onun əyalətlərdəki idarə lərinin formalaşdırılması ilə məşğul olurdu. Şöbə kənd təsərrüfatı sahəsində nümunəvi təsərrüfat və təcrübə sahələrinin yara- dılmasına, kənd təsərrüfatı zərərvericilərinə qarşı mübarizəyə, şərab və şərab məhsulları ko mitəsinin formalaşdırılmasına, habelə kənd təsərrüfatı te xn ikasının inkişafına və əhalin in kənd təsərrüfatı a lətlə rilə tə min edilməsinə və s. işlərə rəhbərlik edirdi.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Pa rla mentinin 1919 il 8 may tarixli qanunu ilə aqronom xid mət i və kənd təsər- rüfatı ziyanvericilərinə qarşı mübarizə idarəsi daxili işlər nazirliy inin tabeliyindən alınıb ƏDƏN-in sərəncamına verildi və nazirliyin kənd təsərrüfatı şöbəsi ilə b irləşdirild i. ƏDƏN-in aqrar islahatlar şöbəsi Azərbaycan Höku mətinin 1919 il 6 iyun tarixli qərarı ilə yaradılmışdı. Azər- baycan Xalq Cü mhuriyyəti əhalisinin torpaqla təminatı və şəxsi istifadədə olan meşələrin dövlət mü lkiyyəti elan edilməsi haqqında qanun layihələrinin hazırlan ması şöbənin fəaliyyətində mühüm hadisə olmuşdu. ƏDƏN-də uzun müddət ərzində hazırlanan Torpaq islahatı haqqında 29 maddədən ibarət qanun layihəsi 1920 il fevralın 21-də ü mu mxalq müzakirəsi məqsədi ilə mətbuatda dərc olundu. Həmin qanun layihəsinə görə, torpaq üzərində xüsusi mü lkiyyət hüququ saxlan ılmaqla torpaqların onların sahibləri tərəfindən istifadə olunmayan hissəsi hökumət tərəfindən pulla a lınaraq torpaqsız kəndlilərə paylan ma lı id i. Digər tərəfdən hə min torpaqları a lmaq üçün kəndlilə rə dövlət tərəfindən güzəştli şərtlərlə kredit verilməsi nəzə rdə tutulurdu. La kin ya xınlaşan sovet işğalı nəticəsində bu qanunu qəbul etmə k mü mkün olmad ı. 1920 il apre lin 27-də Azə rbaycanın Sovet Rusiyası tərəfindən işğal o lunması nəticəsində ƏDƏN-in həyata keçirməyə başladığı islahatlar yarımçıq qaldı. Əd.: Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998; Aдpec-календары Aзepбaйджанской Pecnублики нa 1920 r., B., 1920; Paşayev A., Açılmamış səhifələrin izi ilə, B., 2001.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti yarandığı ilk günlərdən böyük təhlükələrlə qarşılaş malı oldu. Be lə ki, mü xtə lif dövlətlər mühü m geosiyasi bölgədə yerləşən Azərbaycanı ö zünün nüfüz dairəsinə salmaq məqsədilə açıq mübarizə aparırdılar. Ən böyük təhlükə mənbələri "vahid və bölünməz Rusiya" uğrunda mübarizə aparan Denikin ordusu, proletar beynəlmilə lç iliyin i ə ldə bayraq edən bolşevik Rusiyası və "Böyük Ermənistan" yaratmaq xülyası ilə azə rbaycanlılara qarşı tarixdə görün mə miş vəhşiliklər və soyqırımları törədən daşnaklar və daşnak Ermən istanı idi. Bu qüvvələrin hər biri Azərbaycanda, xüsusilə də Bakıda geniş tə xribatla r törədir, Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin möhkə mlən məsinə, ölkədə qayda-qanun yaradılmasına mane olmağa ça lışırdılar. Den ikin qüvvələri Şima li Qafqazı tutduqdan sonra Azərbaycan üçün daha böyük təhlükə yarandı. 1919 il fevralın 18-də Parlamentin iclasında çıxış edən Fətəli xan Xoyski Azərbaycanda, xüsusilə də Bakıda general Prjevalskin in rəhbərliyi ilə Denikinə yardım göstərən qüvvələrin gizli surətdə silahlı hərbi dəstələr təşkil etdiklərini, ağqvardiyaçıla r üçün əsgər yazılışı aparıld ığını bildirdi. Denikin qüvvələrinin 1919 il may ın axırlarında Dərbəndi tutması nəinki Azərbaycanı, həmçinin bütün Cənubi Qafqazı böyük təhlükə qarşısında qoydu. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Hö ku mətin in 1919 il iyunun 9-da keç irilən iclasında Parla mentin tövsiyəsi ilə dövlətin müdafiəsi üçün xüsusi orqan - 5 nəfər höku mət üzvündən (baş nazir, hərbi, xarici işlər, yollar və əd liyyə nazirləri) ibarət Dövlət Müdafiə Ko mitəsinin yaradılması qərara alındı. Azərbaycanda təxribatlara qarşı xüsusi mübarizə strukturunun - Əks-inqilab la Mübarizə Təşkilatın ın yaradılması da bununla eyni vaxta təsadüf edir. Azə rbaycanda əks-kəşfiyyat işi ilə hələ 1919 ilin yanvarından hərbi kəşfiyyat məşğul olurdu. Hə min il mart ın 26-da hərbi nazir Sə məd bəy Mehmandarovun ə mri ilə Baş qərargahın Baş idarəsi yaradıldı. Baş idarənin strukturunda is ə 4 bölmədən ibarət general-kvart irmeyster idarəsi yarad ılması nə zərdə tutulurdu. İdarəyə da xil o lan 4 bölmədən b iri kəşfiyyat və əks-kəşfıyyat bölməsi idi. ƏMT-na gəlincə, quru mun formalaşdırılması parlamentin "Müsavat" fraksiyasının ü zvü Məmmədbağır bəy Şey xzamanlıya həvalə edilmiş, onun müavini isə sonralar naməlu m şəxslər tərəfindən qətlə yetirilmiş sosialist Mir Fəttah Musəvi təyin olun muşdu. M.Şey xza man lı təşkilata həmin il avqustun 20-dək başçılıq etmiş, istefa verdikdən sonra yerinə qardaşı Nağı bəy Şey xzamanlı təyin edilmişdi. 1919 il noyabrın 19-dan qurum başçısının müavini Mah mud bəy Səfikürdski id i. Təşkilat ın ə mə kdaşları a rasında mü xtəlif partiya və siyasi cərəyanların nümayəndələri var id i. Onun agentləri sırasında Lavrenti Beriya da olmuşdur. Təşkilatın arxiv sənədlərindən, ayrı-ayrı şəxslərə göndərilmiş məktublardan aydın olur ki, Bakıda Denikin ordusunun casus ları ilə erməni-daşnak casusları sıx əlaqədə işləmiş, geniş casusluq şəbəkəsi yarada bilmişdilər. Denikin ordusunun Azərbaycana qarşı təxribatı ilə əlaqədar ƏMT-nin saxlad ığı və həbs etdiyi şəxslərin əksəriyyəti ermənilər id i.
361
ƏMT rəhbərinin müav ini M.F.Musəvinin 1919 il avqustun 7-də tərtib etdiyi protokoldan aydın olur ki, onun həbsə aldığı Yevgeni Rojdestvenski soyadlı zabit ingilis ko mandanlığ ında Denikinin nü mayəndəsi polkovnik La zarev in yanmda işləy ir, A zərbaycan ordusunun sayı və mövqeləri barədə məlu matlar toplayır. O, ço xlu erməni zabit lərinin də onlarla birlikdə işlədiy ini bild irir. Denikinçilər Ba kıda təbliğat aparmaq, tə xribatlar törət mək üçün bütün vasitələrdən istifadə edirdilər. On lar Ba kıda yerləşən mü xtə lif səhmdar cə miyyətlərin in, firma və müəssisələrin kö məyindən bəhrələnir, hə min təşkilatla rda öz agentlərini yerləşdirird ilə r. 1919 il dekabrın 16-da M.Şey xza man lı Azərbaycandakı ingilis nümayəndəsi polkovnik Stoksa mə ktubla bildirirdi ki, Cənubi Rusiya Silahlı Qüvvələri Baş Ko mandanlığ ının təbliğat şöbəsi tərəfindən hazırlan mış intibahnamələrin mətn i və qəzetlər olan zərflər Bakı şəhərində "Qafqaz və Merkuri", "Samo lyot" cəmiyyətlərinə "işgüzar kağızlar" adı ilə göndərilird i. Denikinçilərin və daşnakların Bakıda və Azərbaycanın digər bölgələrində törətdikləri təxribatla r haqqında arxiv s ənədlərində xeyli məlu mat lar toplan mışdır. Lakin təəssüflər olsun ki, gənc Azə rbaycan Cü mhuriyyəti Höku məti, Denikin təhlükəsindən fərqli olaraq, bolşevik təhlükəsinə ciddi əhəmiyyət vermirdi. Buna görə də, Denikin təhlükəsi sovuşan kimi, 1920 ilin ma rtında ƏMT ləğv olundu. Bu s əhv addım idi. Aprel işğalı (1920) bunu sübut etdi.
Əd.: Paşayev A., Açılmamış səhifələrin izi ilə, B., 2001. Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|