Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi
Yüklə 29,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xocalıya ilk böyük hücum
- Bəşəriyyət tarixinə qanla yazılan gün
|
Əsrin cinayəti - Xocalı soyqırımı Tarixinin müxtəlif dönəmlərində ermənilər tərəfin dən soyqırımına məruz qalan Azərbaycan xalqı növ bəti belə faciə ilə 1992-ci ilin qarlı qışında Xocalı da üzləşdi. Sovetlər imperiyasının süqutu ilə yara nan mürəkkəb tarixi və ictimai-siyasi şəraitdə dövlət müstəqilliyini yenicə qazanan Azərbaycanın üzləşdiyi ərazi itkisi ilə yanaşı, əsrin ən dəhşətli faciələrindən birini yaşaması ölkənin yeni tarixinə qara hərflərlə yazıldı. Faciəyə gedən yolun başlanğıcı Xocalı, eləcə də ondan əvvəl xalqımıza qarşı dəfələrlə tö rədilən soyqırımlarının ötən əsrin sonlarına qədər öz hüquqi- siyasi qiymətini almaması illər boyu Azərbaycanın üzləşdiyi ən böyük ədalətsizliklərdən biri olub. Bu ədalətsizliyin aradan qaldırılması üçün illər uzunu heç bir addım atılmayıb. Yalnız ümummilli lider Heydər Əliyevin xalqın istəyi və təkidli tələbi ilə yenidən hakimiyyətə qaydışından sonra yaşanan faciələr, o cümlədən Xocalı soyqırımı haqda daha təfsilatlı araşdırmalar aparılıb. Eyni zamanda, bu hadisələrə hüquqi-siyasi qiymətin verilməsi prosesi başlanıb. Dünyaya xalqımızın üzləşdiyi fəla kətlər barədə ətraflı, fakt və sübutlarla zəngin olan məlumatlar çatdırılıb. Elə XX əsrin ən dəhşətli hadisələrindən olan Xocalı faciəsinin də həm bir soyqırımı olaraq təsbit edilməsi, həm də bu barədə həqiqətlərin dünyaya çatdırılması məhz ulu öndər Heydər Əliyevin sayəsində mümkün olub. Tarixin ironiyası isə ondan ibarətdir ki, ötən əsrin sonlarında Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin başlanması ilə Azərbaycan xal- 294
qının üzləşdiyi yeni faciələr, yaşadığı soyqırımları elə Heydər Əliyevin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasından sonra baş verdi. Həmin vaxta qədər keçmiş SSRİ rəhbərliyinin hərtərəfli dəs təyini alan ermənilərin Azərbaycana qarşı məkrli planlarının reallaşmasının qarşısını məhz ulu öndər Heydər Əliyev alırdı. Ermənilər və onların himayədarları yaxşı başa düşürdülər ki, Heydər Əliyev hakimiyyətdə olduğu müddət ərzində Azərbay cana qarşı heç bir iddialarını reallaşdıra bilməyəcəklər. Artıq sübut olunmuş tarixi həqiqətdir ki, ölkəmizin ermə nilər tərəfindən ərazi bütövlüyünə qəsd planı əvvəlcədən ha zırlanmışdı. SSRİ-yə rəhbərlik edən Qorbaçovun yanında və Kremldə mərkəzi rəhbərlikdə yer alan ermənilər tərəfindən müdafiə olunan planın reallaşması üçün ciddi işlər görülürdü. Lakin planın praktik mərhələyə keçməsi Azərbaycan xalqının böyük oğlunun SSRİ-də mühüm rəhbər postlardan birində yer aldığı müddət ərzində mümkünsüz idi və bu həqiqətlə er mənilər, onların himayədarları da birmənalı şəkildə barışırdı. Bu səbəbdən ermənilərin təhriki və diktəsi ilə hərəkət edən M.Qorbaçov ilk növbədə Heydər Əliyevin tutduğu vəzifədən uzaqlaşdırılmasına çalışırdı və təəssüf ki, istəyinə də nail oldu. Heydər Əliyevin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasının əsas sə bəblərindən biri SSRİ siyasi rəhbərliyini ələ almış erməni lob bisinin təsir və təzyiqləri idisə, digər önəmli səbəb Qorbaço vun subyektiv hislərin əsiri olması, ondan daha yaxşı idarəçilik qabiliyyətinə, səriştəyə malik bir şəxsin Kremldə işləməsini həzm edə bilməməsi idi. Azərbaycanın böyük oğlunun Siyasi Bürodan uzaqlaşdırıl- masından cəmi 15 gün sonra Qorbaçovun xeyir-duası ilə er mənilər Azərbaycana qarşı qəsd planlarının icrasına başladı lar. 1987-ci ilin noyabrında M.Qorbaçovun məsləhətçisi olan qatı şovinist A.Aqanbekyanın Parisdə «Humanite» qəzetindəki bəyanatında bildirilirdi ki, Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibindən çıxarılıb Ermənistana verilməsinə dair artıq Mos 295
kvanın razılığı var. Bütün bunları xatırlayan Heydər Əliyev qeyd edirdi: «Siyasi Bürodan istefa verdikdən 15 gün sonra Qarabağ məsələsi ortaya çıxdı. Qorbaçovun ən yaxın ada mı, iqtisadi m əsələlər üzrə müşaviri, m illiyyətcə erməni olan professor Aqanbekyan Parisdə keçirdiyi bir mətbuat konfransında «Dağlıq Qarabağ Ermənistana verilməlidir» de miş, bu məsələ ilə əlaqədar Qorbaçovu da qızışdırmış dır. Moskvanın Qarabağ əməliyyatı mənim Siyasi Bürodan getməyimdən 15 gün sonra həyata keçirilməyə başlandı. Deməli, bu plan hələ əvvəlcədən hazırlanmış, lakin tətbiq olunmasına mən ciddi maneə imişəm». SSRİ rəhbərliyinin Dağlıq Qarabağın Ermənistana ve rilməsinə dair razılığının olduğu 1988-ci ilin əvvəllərində M.Qorbaçovun Silva Kaputikyan başda olmaqla bir qrup şo vinist erməni ilə görüşü zamanı da üzə çıxdı. Bunun ardınca Xankəndidə, Yerevanda antiazərbaycan və antitürk ruhlu mi tinqlər genişləndi. Bundan sonra erməni «Qarabağ Komitəsi», onun Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətindəki separatçı-terrorçu təşkilatı «Krunk» gizli fəaliyyətlərinə son qoyaraq açıq şəkil də niyyətlərini bəyan etməyə, Azərbaycana qarşı ərazi iddia ları səsləndirməyə başladı. Bunun nəticəsi olaraq ermənilər tərəfindən «Miatsum» adlanan hərəkat da formalaşdırıldı. O dövrdə Azərbaycana rəhbərlik edən şəxslər artıq özünü qa barıq formada və aydın şəkildə büruzə verən Dağlıq Qara bağ münaqişəsinin çözümü istiqamətində hansısa praktik ad dımların atılmasında acizlik nümayiş etdirirdi. Yalnız Kremlin göstərişləri əsasında atılan addımlar Azərbaycan ərazilərinin qəsb olunması prosesini sürətləndirirdi. Qarabağ məsələsinin ortaya çıxması isə elə ilk dövrlərdə Moskvada olan Heydər Əliyevi ciddi narahat edirdi. Bu səbəbdən Qorbaçovla, onunla mümkün olmadıqda Siyasi Büronun digər üzvləri Liqaçovla, Çebrikovla, Kryuçkovla görüşüb problemin həllinə çalışırdı. Qarabağın əzəli Azərbaycan torpağı olmasına dair əlindəki sə 296
nəd və sübutları da Kreml rəhbərliyinə təqdim etmək istəyən Heydər Əliyevə Moskvanın cavabı belə oldu: «Biz Qarabağda erməni-azərbaycanlı münaqişəsi ilə bağlı problemi özümüz həll edəcəyik». Belə şəraitdə Azərbaycan rəhbərliyinin fəaliyyətsizliyi, təs- imçilik mövqeyi ölkəmizin əzəli və tarixi ərazisi olan Dağlıq Qarabağda Ermənistanın mövqeyinin daha da güclənməsinə gətirib çıxarırdı. Erməni separatçılarının bu yerlərdə mövqe lərinin güclənməsi və ona qarşı rəhbərlik səviyyəsində cid di tədbirlərin görülməməsi isə ölkə ərazilərinin itirilməsinə, yaşanacaq faciələrə, o cümlədən Xocalı soyqırımına gedən yolun başlanğıcını qoyurdu. Bu vəziyyətdə SSRİ rəhbərliyi Dağlıq Qarabağın tədricən Azərbaycandan ayrılması üçün müvafiq addımlar atmağa baş ladı. 1988-ci ilin fevralında Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yalnız erməni deputatlarının iştirakı ilə keçirilən növbədən kənar sessiyası vilayətin Azərbaycanın tərkibindən çıxarılaraq Ermənistanın inzibati-ərazi bölgüsünə daxil edilməsi barədə qərar qəbul etdi. Azərbaycan SSR Ali Soveti Konstitusiyaya zidd olan qərarı rədd etdikdən sonra Ermənistanın millətçi rəhbərləri «Daşnaksütyun» partiyasının «Türksüz Ermənistan» proqramını həyata keçirməyə başladılar. Bu isə tarixi Azərbay can torpaqlarında yaranan indiki Ermənistan ərazisində olan on minlərlə azərbaycanlıya qarşı böyük qəddarlıqlarla müşayi ət olunan etnik təmizləməyə rəvac verilməsi demək idi. Elə həmin dövrdə ermənilərin Dağlıq Qarabağda da se paratçı fəaliyyəti genişlənirdi. Ölkə rəhbərliyindən heç bir kömək görməyən azərbaycanlılar isə yaşadıqları ərazilərin müdafiəsi məqsədi ilə özləri fəaliyyətə başlamışdı. Ermənilə rin qəsbkarlıq niyyəti bir çox yaşayış məntəqələri kimi, Xoca- ım da özünümüdafiəsini gücləndirməyə vadar etdi. 1988-ci i fevralın 12-də Xocalı rəhbərliyi Əsgəranda keçirilən yığıncağa dəvət olundu. Yığıncaqda Azərbaycan Kommunist Partiyası 297
Mərkəzi Komitəsinin ikinci katibi V.Konovalovun, şöbə müdi ri M.Əsədovun iştirakına baxmayaraq, ermənilər Ermənistana birləşmək istədiklərini açıq şəkildə bəyan etdilər. Xocalının sabiq icra başçısı Elman Məmmədov bildirir ki, həmin yığın caqdan çıxıb Xocalıya gəldikdən sonra ağsaqqallar və ziyalı larla təcili görüş keçirərək vəziyyəti müzakirə edib. Elə həmin gündən Xocalının və ətraf kəndlərin müdafiəsi üçün Müdafiə Komitəsi yaradıldı. Həmçinin Xocalının müdafiəsi məqsədi ilə müdafiə postları formalaşdırıldı. Bu postlara çıxan dəstələrin isə silahları yalnız ov tüfənglərindən ibarət idi. Ermənilərin Xocalı və bütövlükdə Dağlıq Qarabağ üçün yaratdığı təhlükə ilə bağlı Bakıya, Moskvaya saysız-hesabsız teleqramlar vurulsa da, nəticə görünmürdü. Belə bir vaxtda Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların və ziyyəti getdikcə ağırlaşırdı. Ermənistanda repressiyaya məruz qalan və tarixi ata-baba yurdlarından qovulan soydaşlarımız Azərbaycana pənah gətirərək ölkənin müxtəlif yerlərində, o cümlədən Xocalıda məskunlaşdılar. Onlara Xocalı rəhbərliyi tərəfindən torpaq sahəsinin ayrılmasını isə nə Əsgəran, nə də Xankəndi qəbul edir və bu qərarı özbaşınalıq kimi qiymətlən dirirdilər. Ümumiyyətlə, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ilk günlərin dən etibarən Xocalı bu problemin ağırlıqlarını öz üzərində hiss edirdi. Ermənistandan qovulmuş soydaşlarımızın və Fərqanə- dən olan Axıska türklərinin böyük bir dəstəsi məhz Xocalıya pənah gətirmişdi. 1.500 Ermənistan qaçqını və 495 Axıska türkü Xocalıda məskunlaşmış, onlara torpaq sahəsi ayrılmış, evlər tikilmişdi. Bu dövrdə, ümumiyyətlə, Xocalıda tikinti- quruculuq işləri geniş vüsət alırdı. Belə ki, 1988-ci ilin oktyab rında Azərbaycan hökuməti tərəfindən Xocalının sosial inki şafına dair xüsusi qərar qəbul edilmişdi. Bu qərarla əlaqədar ölkənin müxtəlif rayonları Xocalıya və bütövlükdə Qarabağa kömək göstərirdi. Azərbaycanın rayonlarından Xocalıya tikinti 298
materialı daşınır, işçi qüvvəsi gəlirdi. Xocalı sürətlə tikilir, ge nişlənir və gözəl bir şəhərə çevrilirdi. Ancaq təəssüf ki, bu dövrdə Ermənistandan olduğu kimi, Kremlin xeyir-duası ilə Dağlıq Qarabağdan da azərbaycanlı ların sıxışdırılıb çıxarılması prosesinə start verilmişdi. Təkcə Xankəndidən 18 min azərbaycanlı qovuldu. Xankəndini tərk etməyə məcbur qalan azərbaycanlıların bir qismi yenə də pə nah yeri kimi Xocalıya üz tutdu. Azərbaycanın o vaxtkı rəhbər liyi hadisələrə fəal müdaxilə etmək əvəzinə Kremldən gələn əmrlər əsasında hərəkət edir, xalqın taleyinə biganə yanaşma ğa üstünlük verirdilər.
Belə bir vaxtda Dağlıq Qarabağda yaşanan qarşıdurmanın xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də yollarda «daş müharibə- si»nin getməsi idi. Bu müharibə əsas etibarilə Xankəndi-Xoca- lı-Əsgəran arasında özünü göstərirdi. Həmin istiqamətdə ke çən yoldan azərbaycanlılara məxsus avtomobilləri ermənilər daşa tutur, onları əzir, sahiblərinə müxtəlif xəsarətlər yetirirdi lər. Bunun əvəzi isə daha çox Əsgərandan Xankəndiyə və ya əks istiqamətdə hərəkət edən və beləliklə Xocalıdan keçmək məcburiyyətində qalan ermənilərə məxsus avtomobillərdən çı xılırdı. Elə bu səbəbdən ermənilər Xocalı maneəsinin mümkün qədər tez neytrallaşdırılmasına çalışır və kiçik bir həmlə ilə Xocalını məhv edəcəklərinə inanırdılar. Elə bu fikirlə 1988-ci il sentyabrın 18-də Xankəndidə keçirilən nümayiş meydanın dan 12 minə qədər erməni 10 kilometrlik bir məsafəni piyada qət edərək Xocalıya tərəf üz tutdu. Ermənilərdən irəlidə isə 4 «KrAZ» və «KamAZ» markalı yük avtomobilləri gəlirdi. O da məlum olmuşdu ki, ermənilərin arasında xüsusi təlim keç miş döyüşçülər var. Bundan başqa, ermənilər benzin doldu rulmuş butulkalarla, ucu itilənmiş dəmirlərlə silahlanmışdılar. 299
Lakin bunlar Xocalı sakinlərini qorxutmadı. Əksinə, Xocalıya iki kilometr qalmış ermənilərə qarşı az bir qüvvə ilə həmləyə keçən xocalılılar erməniləri geri oturtclular. Sonradan isə mə lum olmuşdu ki, həmin vaxt ermənilər arasında yaşanan qar maqarışıqlıq nəticəsində onlardan 27-si ölmüş, 100-dən çoxu isə yaralanmışdı. Hadisənin səhərisi günü Zori Balayan «YAK- 140» təyyarəsilə 12 nəfər həkimlə birlikdə Ermənistandan Ste- panakertə (Xankəndi) gəldi. Yalnız sentyabrın 21-də Mərkəzi Komitə Bakıdan Xocalıya nümayəndə heyəti göndərdi. Lakin bu nümayəndələr daha çox ermənilərin əzişdirilməsinə görə öz iradlarını bildirirdilər. Hadisədən az sonra mərkəzdən gə lən istintaq qrupu baş verənlərə görə bir neçə Xocalı sakininin həbsinə dair qərar çıxardı. Elə bundan sonra yollarda və digər məntəqələrdə keşik çəkən sovet ordu qüvvələri erməniləri Xo calı sakinlərindən müdafiə etməyə daha çox diqqət yetirirdi. Bu dövrdə artıq «daş müharibəsi» intensivləşir və odlu silah lardan daha geniş istifadə olunurdu. Həmin dövrdə Yerevan dan Xocalı aeroportuna edilən gündəlik reyslərin sayı 30-a çatırdı. Bu təyyarələr vasitəsilə ermənilər Xankəndiyə hərbi sursat daşıyırdılar. Ancaq sonradan Xocalı polisinin fədakar əməyi sayəsində Ermənistandan gələn reyslərin sayı 4-ə qədər azaldı. Hətta Moskvanın bu məsələyə qəti etirazını bildirmə sinə baxmayaraq, Xocalı polisi inadından dönmədi və sərnişin reyslərindən başqa heç bir yük təyyarəsinin Xocalı aeroportu na enməsinə yol vermədi. Beləliklə, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi fonunda ermənilə rin əsas hədəflərindən biri olaraq Xocalını seçməsi heç də təsadüfi deyildi. Ermənilərin Xocalı şəhərini hədəfə almaqda əsas məqsədi bir tərəfdən Qarabağın dağlıq hissəsində azər baycanlılardan ibarət olan, strateji əhəmiyyətli maneəni ara dan qaldırmaq idisə, digər tərəfdən ümumiyyətlə Xocalını yer üzündən birdəfəlik silmək idi. Öz miqyasına və dəhşətlərinə görə dünya tarixində analoqu az olan Xocalı soyqırımını törət- зоо
məkdə erməni şovinistləri və ideoloqları həm də daha uzağa hesablanmış məqsəd güdürdülər. Onların əsas niyyəti Dağ ıq Qarabağı və digər Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək, xalqımızın müstəqillik və ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə əzmini qırmaq idi. Düzdür, buna nail ola bilməsələr də, er mənilər 366-cı alayın köməyilə tarixdə ən qanlı səhifələrdən birinin yazılmasına nail ola bildilər. Bununla ötən əsrdə Xocalı daha bir faciə yaşamış oldu. Həmin faciədən əvvəl də Xocalı öz tarixində bir neçə dəfə erməni təcavüzünə məruz qalmış, soyqırımlarına uğramışdı. Təkcə XX əsrin əvvəllərində 1905, 1906, 1917 və 1918-ci illərdə də Xocalı dörd dəfə erməni tə cavüzünə məruz qalmış, yandırılmış, talan edilmiş, dağıdılmış, fəqət ayağa qalxaraq düşməndən qisasını almış, yenidən bərpa olunmuş və yaşamışdı. Amma tarix Xocalını daha bir qanlı fa ciə ilə sınağa çəkməyə hazırlaşırdı. Ermənilərin niyyətini yaxşı bilən Xocalı sakinləri müəyyən müdafiə tədbirləri görürdülər. Düşmən isə yaxşı anlayırdı ki, Xocalının tutulması Qarabağ münaqişəsinin sonrakı taleyində həlledici rol oynayan əsas məqamlar sırasındadır. Ermənilərin diqqətini Xocalıya cəlb edən önəmli səbəblərdən biri onun geostrateji mövqeyi idi. 7.000 əhalisi olan Xocalı Xankəndi dən 10 kilometr cənub-şərqdə, Qarabağ dağının silsiləsində və Ağdam-Şuşa, Əsgəran-Xankəndi yollarının üstündə yerlə şir. Qarabağdakı yeganə hava limanı da məhz Xocalıda idi. Ermənilərin əsas istəklərindən biri məhz buradakı hava limanı vasitəsilə Ermənistanla daha rahat əlaqə yaradılmasına nail ol maq idi. Dağlıq Qarabağda hələ A.Volskinin hakimiyyəti döv ründən Xocalı aeroportuna gündə 20-30 təyyarə enib-qalxırdı. Onların əsas yükü silah və xarici ölkələrdən köməyə gələn könüllü və muzdlu əsgərlər idi. Dünyanın hər yerindən Dağ ıq Qarabağ ermənilərinə kömək etmək üçün erməni könül- üləri daşınırdı. 1990-cı ilin noyabrında Ə lif Hacıyev Xocalı təyyarə limanında Xətt Daxili İşlər Bölməsinin rəisi və Xocalı 301
aeroportunun komendantı təyin olundu. Bu, ermənilərin silah daşımasının qarşısını müəyyən qədər aldı. Lakin yollarda qətl və təxribat hadisələri davam edirdi. 1991-ci ilin sonlarında SSRİ-nin dağılması ilə keçmiş sovet məkanında yeni geosiyasi şərait yarandı. Ermənistan, faktiki olaraq, Azərbaycana qarşı açıq və ədalətsiz müharibəyə başla dı. Ermənistanın hərbi birləşmələri Azərbaycanın sərhədlərini pozub Qarabağa daxil oldular və Dağlıq Qarabağın erməni separatçıları-terrorçuları ilə birləşərək Azərbaycan torpaqları nın işğalına başladılar. Moskvadan və xaricdəki erməni dias porundan verilən dəstək, o vaxtkı Azərbaycan rəhbərliyinin yarıtmaz siyasəti nəticəsində lazımi müqavimətlə üzləşməyən ermənilər 1991-ci ilin oktyabrında Tuğ və Salakətin kəndlərini işğal etdilər. Bunun ardınca Xocavənd kəndi də işğalçıların nəzarəti altına keçdi. Bu dövrdə Xocalı yenə də döyüşür və ermənilərin işğal si yasətinin daha sürətlə genişlənməsinə mane olurdu. Belə ki, ermənilər azərbaycanlılar yaşayan kəndlərə hücum edəndə Xankəndi və ermənilərin məskunlaşdığı digər yerlər də Xoca lıdan atəşə tutulur və düşmənin öz niyyətini həyata keçirməsi nə maneələr yaradılırdı. Lakin Xocalıya və Qarabağın düşmən hücumuna məruz qalan digər bölgələrinə o vaxtkı Azərbay can iqtidarı tərəfindən lazımi yardımlar edilməməsi və haki miyyət uğrunda gedən savaşlar ermənilərin öz niyyətini daha asan reallaşdırmasına imkan verirdi. Məhz bunun nəticəsində 1992-ci il yanvarın 10-da ermənilər Axullu kəndini zəbt edə bildilər. Elə həmin ilin fevralında Malıbəyli və Quşçular kənd ləri hücuma məruz qaldı. Xankəndidə yerləşən 366-cı alayın bilavasitə iştirakı ilə bu kəndlər də ermənilər tərəfindən işğal olundu. Malıbəyli və Quşçular kəndlərinin işğalından bir neçə gün sonra Dağlıq Qarabağın ən iri yaşayış məskənlərindən olan Qaradağlı yenə də 366-cı motoatıcı alayın əsgər və zabit heyəti, eləcə də müxtəlif xarici ölkələrdən gətirilmiş muzdlu döyüşçülər hesabına ermənilərin əlinə keçdi. 302
Artıq 1992-ci il fevralın 18-də Xocalı istiqamətində olan yaşayış məntəqələri azərbaycanlılardan təmizlənmiş, yüksək mövqelər ermənilər tərəfindən tutulmuşdu. İndi ermənilər üçün əsas hədəf Xocalı idi. Xocalıda isə vəziyyət getdikcə ağırlaşırdı. Şəhər hələ 1991-ci ilin oktyabrından blokadada idi. Oktyabrın 30-dan etibarən şəhərə aparan bütün avtomobil yolları bağlanmış, yeganə nəqliyyat vasitəsi vertolyot qalmışdı. Belə vəziyyət şəhərə özünümüdafiə üçün silah, ərzaq və digər zəruri məhsulların çatdırılmasında ciddi problemlər yaradırdı. Ermənilərin hücumları isə ara vermirdi. 1991-ci il sentyabr ayının 24-də Ağdamdan Xocalıya fəhlə gətirən avtobus Əsgə- randa daşqalaq edildi, sürücü və sərnişinlər ağır yaralandılar. Bundan iki gün sonra isə Xocalı polis şöbəsinin iki əməkdaşı maşında atəşə tutulub qətlə yetirildi. Ətraf erməni kəndlərin dən hər gecə Xocalı «Alazan» və «KristalI» raket qurğuların dan atəşə tutulurdu. Noyabr ayından isə Xocalının Ağdama və Şuşaya çıxış yolları tamamilə bağlandı.
Həmin dövrdə Dağlıq Qarabağda erməni separatçıları da fəaliyyətini genişləndirirdi. Bunun nəticəsində 1991-ci ilin sentyabrında «Dağlıq Qarabağ respublikası» adlanan oyuncaq dövlət yaradıldığı bildirildi. Həmin ilin noyabr ayının 26-da Azərbaycan Ali Soveti Dağlıq Qarabağın muxtar vilayət statu sunun ləğv olunduğunu bəyan etdi. Proseslərin gedişi mövcud durumu daha da çətinləşdirirdi. Təcrid vəziyyətinə düşmüş Xocalıya sonuncu vertolyot 1992-ci il yanvar ayının 28-də endi. Şuşa səmasında mülki vertolyotun vurulması, vertolyotun içindəki 40 nəfər azərbaycanlının həlak olmasıyla şəhərlə hava əlaqəsi də kəsildi. Yanvarın 2-dən şəhərə elektrik enerjisi də verilmirdi. Xocalılılar ancaq öz qəhrəmanlıq ları və şəhər müdafiəçilərinin cəsurluğu sayəsində yaşayır və 303
müdafiə olunurdular. Şəhərin müdafiəsi əsasən avtomat və ov əri ilə silahlanmış yerli özünümüdafiə dəstəsi, yerli milis qüvvələri və M illi Ordunun döyüşçülərindən təşkil olunmuşdu. Fevralın ikinci yarısından başlayaraq erməni silahlı dəstələrinin mühasirəsinə alınmış Xocalı hər gün toplardan, ağır texnika dan atəşlərə, erməni dəstələrinin həmlələrinə məruz qalırdı. Şəhəri əhatə edən Daşbulaq, Mehdikənd, Ballıca, Həsənabad, Pirəməki, Noraguh və Mirzəcan kəndlərinə avtomat və pulem yotlarla silahlanmış yüzlərlə erməni yaraqlısı, «Alazan» raket qurğuları, PDM, ZTR və tanklar cəmlənmişdi. Qüvvələrin əsas hissəsi isə Xankəndidə və Əsgəranda əmrə hazır dayanmış dı. Həmin dövrdə şəhərdə hələ 3 min nəfər yerli əhali olsa da, Xocalıya vertolyot da göndərilmirdi. Ermənilər istər canlı qüvvə, istərsə də hərbi texnika və silah cəhətdən xocal 1 1Mar
dan müqayisəedilməz dərəcədə üstün idi. Buna rəğmən ölkə rəhbərliyi şəhərin xilası istiqamətində heç bir addım atmırdı. Halbuki düşmənin Xocalını yeni əsas hədəf kimi seçməsi və buraya hücuma hazırlaşması barədə şəhərdə olanlar tərəfin dən o vaxtkı Azərbaycan rəhbərliyinə lazımi məlumatlar veril mişdi. Baş verənlərdən mərkəzi hakimiyyət tam məlumatlı idi. Lakin hər hansı qabaqlayıcı tədbir görülmədi. Digər tərəfdən, həmin vaxtlar hakimiyyətə gəlmək istəyən AXC də bir tərəf dən hakimiyyəti iflic vəziyyətinə salmışdı. İqtidardakı qüvvə hakimiyyəti qoruyub saxlamaq, AXC də hakimiyyətə gəlmək istəyirdi. Bakıda başlar hakimiyyət davasına qarışdığından təkcə Xocalı yox, bütün Qarabağ taleyin ümidinə buraxılmış dı. Belə vəziyyət erməniləri daha da şirnikləndirir, Xocalını ələ keçirmək planlarının daha tez həyata keçirilməsi üçün onlara sanki bir stimul verirdi. Yaranan vəziyyətdən maksimum dərəcədə faydalanmağa çalışan ermənilər Xocalını daha tez ələ keçirməyə səy göstə rirdilər. 1992-ci il fevralın 25-də saat 22 radələrində Ermənis tandan Azərbaycan Respublikası ərazisinə qanunsuz keçirilmiş 304
silahlı qüvvələr, habelə Dağlıq Qarabağın millətçi ermənilə rindən təşkil olunmuş qanunsuz silahlı birləşmələri keçmiş SSRİ Müdafiə Nazirliyinin 366-cı motoatıcı alayının komandir heyəti və hərbi texnikası ilə birgə Xocalı şəhərinə hücuma keçdilər. Hücumda 366-cı alayın komandiri Zarviqorov Yuri Yuryeviç və mayor Ohanyan Seyran Muşeqoviçin komandan lığı altında alayın 2-ci batalyonu, Nabokix Yevgeni Aleksan- droviçin komandanlığı altında 3-cü batalyonu, həmçinin 1-ci batalyonun qərargah rəisi Çitçiyan Valeriy İsaakoviç, habelə alayda xidmət edən 50-dən çox erməni və digər millətlərdən olan zabit və gizirlər iştirak edirdilər. Eyni zamanda, hücum zamanı 90-dan çox tank, piyadaların döyüş maşını, top, D-30 qaubitsası və digər müasir hərbi texnikadan istifadə olundu. Hücumdan əvvəl şəhər şiddətli artilleriya atəşinə tutuldu. Güclü artilleriya atəşi şəhərdə olan müdafiə postlarını və müdafiə nöqtələrini sıradan çıxardı. Şəhəri artilleriya atəşinə tutduqdan sonra gecə saat 1-dən başlayaraq 4-ə qədər piyada ların şəhərə daxil olması davam etdi. Şəhərdə axırıncı müqa vimət məntəqəsi səhər saat 7-də susduruldu. Bu işdə yenə də 366-cı alayın texnikasından geniş şəkildə istifadə olundu. Beləliklə, ermənilər çoxsaylı ağır tanklar, PDM və zireh li transportyorların müşayiətilə Xocalını ələ keçirdilər. Onlar şəhərə daxil olduqdan sonra dinc əhalini xüsusi amansızlıq la qətlə yetirməyə başladılar. Bu zaman azğınlaşmış düşmən mülki əhaliyə, o cümlədən qadınlara, uşaqlara, qocalara aman vermədən, qarşılarına çıxan insanlara müxtəlif çaplı odlu silah lardan atəş açır, tank, PDM və digər texnikanın altına salaraq əzməklə qətlə yetirirdilər. Qanunsuz erməni silahlı qüvvələri mühasirədən çıxıb qaçmağa müvəffəq olmuş azərbaycanlıları milli mənsubiyyətlərinə görə yollarda, keçidlərdə, meşələrdə təqib edərək vəhşicəsinə öldürürdülər. Habelə azğınlaşmış erməni hərbçiləri əsir və girov götürdükləri azərbaycanlıları xüsusi amansızlıqla, işgəncə verərək qətlə yetirirdilər. Müha- 305
şirədən çıxıb qaçmağa müvəffəq olan sakinlər təqib edilərək Kətik meşəsində, Naxçıvanik yolunda, Qaraqaya ətrafında, Dəhraz kəndi yaxınlığında, Şelli istiqamətində, Əsgəran asfalt yolunun 86-cı kilometrliyində və digər ərazilərdə amansızlıq la öldürüldü. Əsir götürülənlərdən 18 nəfəri Əsgəran Rayon Daxili İşlər Şöbəsində işgəncə verilməklə qətlə yetirilmişdilər. Hücum zamanı dinc əhaliyə qarşı ağlasığmaz vəhşiliklər törədilir, dözülməz işgəncələr verilir, insanların başlarının də risi soyulur, müxtəlif əzaları kəsilir, gözləri çıxarılırdı. Habelə qadınların qarınları yarılır, adamlar diri-diri torpağa basdırılır və ya yandırılır, meyitlər zorakılığa məruz qalırdı. Xocalıda mülki əhalinin düşünülmüş şəkildə qətlə yetirilməsini sübut edən çoxsaylı faktlardan biri də budur ki, həmin gün əhalinin qaçıb qurtarmaq istəyən xeyli hissəsi ərazidən çıxış yollarında əvvəlcədən xüsusi hazırlanmış pusqularda güllələnmişlər. Faciənin törədilməsinə xeyir-dua verənlər sırasında Ermənis tanın sabiq prezidentləri Levon Ter-Petrosyan, Robert Koçar- yan və işğalçı ölkənin indiki dövlət başçısı Serj Sarkisyan da yer alır. Hələ 1992-ci ildə erməni ordusuna müraciətində Le von Ter-Petrosyan deyirdi: «Siz ermənilər düşməni öldürərkən ürəyiyumşaqlıq göstərməməlisiniz. Dağlıq Qarabağda azər baycanlı deyilənləri qırıb qurtarana və orada öz sivilizasiyamı zı bərqərar edənə qədər sizin düşmənə yazığınız gəlməməli dir». Dağlıq Qarabağ separatçılarına rəhbərlik edən Robert Ko- çaryan da eyni mövqeyin sahibi idi. Ermənistan prezidenti Serj Sarkisyan isə 1992-ci ildə Xocalı soyqırımını törədən qüvvə lərin komandanlarından olub, bu qüvvələri təşkilatlandıraraq yüzlərlə insanın ölüm əmrini verib və beləliklə, soyqırımıda birbaşa iştirak edib. Bu mənada Sarkisyanın Tomas de Vaalın «Qara bağ» kitabında yer alan aşağıdakı fikirləri də çox şey deyir: «Xocalıya qədər azərbaycanlılar elə bilirdilər ki, bizimlə zarafat etmək olar, onlar elə fikirləşirdilər ki> ermənilər dinc əhaliyə əl qaldırmazlar. Biz o stereotipi sındırdıq». 306
Faciə baş verən gün əsasən qadınlar, uşaqlar və qocalardan ibarət dəstə Qaraqaya tərəfə üz tutaraq Əsgəranın qarşısın da, meşədə gizlənmişdi. Adamlar gecə şaxtalı havada səhərə qədər dayanıb gözlədikdən sonra dan yeri ağaran zaman me şədən çıxıb Ağdama tərəf hərəkət etmək istəyəndə pusquda dayanan ermənilərin güllələrinə tuş gəldilər. Təlaş və vahimə içərisində qaçan adamların bir dəstəsi böyük çətinliklə Dəhraz kəndinə gəlib çıxsa da, burada yenə silahlı ermənilər tərəfin dən kütləvi şəkildə qətlə yetirildilər, əsir götürüldülər. Kətik meşəsinə qaçanlardan da xeyli insan qətlə yetirildi. Silahsız in sanlara qarşı kütləvi qətllər törədən, soyqırımı həyata keçirən ermənilər ən vəhşi üsullardan, işgəncə metodlarından istifadə edirdilər. Bununla kifayətlənməyərək öldürülmüş insanların meyitlərinin başına da min bir oyun açdılar. Baş verənləri Xocalı sakinləri belə xatırlayır: Camal Heydərov: «Qaraqaya deyilən yerin yaxınlığındakı fermanın 2 kilometrliyində eybəcər hala salınmış xeyli azər baycanlı meyiti var idi. Qətlə yetirilmiş uşaqların sinəsini yarıb ürəklərini parçalamış, əksər meyitlər isə tikə-tikə doğranmış dı. Şahin Heydərov Naxçıvanik kəndi yaxınlığında 80-ə yaxın meyit görmüşdür. Meyitlər qorxulu vəziyyətə salınmış, başları kəsilmişdi. Hümbətov Cəlilin gözu qarşısında ermənilər həyat yoldaşı Firuzə, oğlu Muğan, qızı Simuzər və gəlini Südabəni güllələmişdilər». Kübra Paşayeva Kətik meşəsinə girəndə ermənilərin müha sirəsinə düşmüşdü. Gizləndiyi kolluqdan həyat yoldaşı Şura Paşayevin, oğlu Elşadın güllələnməsinin şahidi olmuşdur. Xo calı işğal edilən zaman Xəzəngül Əmirovanın ailəsini erməni silah1 1
anası Rayam, 7 yaşlı bacısı Yeganəni və xalası Göycəni güI- lələyib, atası Əmirov Təvəkkülü isə benzin tökərək yandır mışlar. Zoya Əliyeva 150 nəfərə qədər adamla 3 gün meşədə qalıb. Meşədə Zoyanın yanında Əhmədova Dünya və onun 307
bacısı Giilxar donub ölmüşlər. Səidə Kərimovanın qızı Nəza kəti, yanında olan Tapdığı, Səadəti, İradəni işgəncə ilə qətlə yetirmişlər. Səriyyə Talıbova isə belə bir dəhşətli hadisənin şahidi olmuşdu: «Bizi erməni qəbiristanlığına gətirdilər... Bu rada erməni döyüşçüsünün qəbri üstündə 4 Məhsəti türkünü və 3 azərbaycanlını qurban kəsdilər... Sonra valideynlərinin gözü qarşısında uşaqlarına işgəncə verdilər və öldürdülər... Az sonra M illi Ordunun formasında 2 azərbaycanlı gətirdilər, ucu iti dəmirlə onların gözlərini çıxartdılar». Faciə bas verən O
^ - zaman 11 yaşı olan Ramil Həsənov xatırlayır ki, «dostlarım Elçin və Elgizin meşədə necə öldüklərini yadımdan çıxara bil mirəm, onların ayaqları donmuşdu, bizimlə qaça bilmirdilər, lal-dinməz qarın üstündə uzanmışdılar və yavaş-yavaş gözlə rini yumurdular». Həmin dövrdə Xocalıdan Ağdama gətirilmiş 181 meyit (130 kişi, 51 qadın, onlardan 13-ü uşaq) məhkəmə-tibbi ekspertiza dan keçirilmişdir. Nəticədə müəyyən edilmişdir ki, 151 nəfər güllə, 20 nəfər qəlpə, 10 nəfər küt alətlərlə öldürülüb, me yitlərin əksəriyyətinin baş dəriləri soyulub, burunları, qulaqları və digər orqanları kəsilib. Törədilən vəhşilikləri sonradan ermənilər özləri də açıq eti raf edirdilər. Qarabağ hadisələrinin iştirakçısı, ermənilərin ən çox sevdiyi ideoloqlarından biri yazıçı Zori Balayan «Ruhu muzun dirçəlişi» adlı kitabında Xocalıda törətdikləri soyqırımı haqqında yazın «Biz Xaçaturla ələ keçirdiyimiz evə girərkən əsgərlərimiz 13 yaşlı bir türk uşağını pəncərəyə mismarlamış- dılar. Türk uşağı çox səs-küy salmasın deyə Xaçatur uşağın anasının kəsilmiş döşünü onun ağzına soxdu. Daha sonra 13 yaşındakı türkün başından, sinəsindən və qarnından dərisini soydum. Saata baxdım, türk uşağı 7 dəqiqə sonra qan itirə rək dünyasım dəyişdi. Ruhum sevincdən qürurlandı. Xaçatur daha sonra ölmüş türk uşağının cəsədini hissə-hissə doğradı və bu türklə eyni kökdən oian itlərə atdı. Axşam eyni şeyi daha
3 türk uşağına etdik. Mən bir erməni kimi öz vəzifəmi yeri nə yetirdim. Bilirdim ki, hər bir erməni hərəkətlərimizlə fəxr duyacaq». Daha bir erməni müəllif, yazıçı-jurnalist David Xerdiyan da Xocalıda ermənilərin azərbaycanlıların başına gətirdikləri müsibətləri «Xaç uğrunda» kitabında fəxrlə xatırlayır: «Səhərin soyuğunda biz Daşbulaq yaxınlığındakı bataqlıqdan keçmək üçün ölülərdən körpü düzəltməli olduq. Mən ölülərin üstündə getmək istəmədim. Bunu görən podpolkovnik Ohanyan mənə işarə etdi ki, qorxmayım. Mən ayağımı 9-11 yaşlı qız meyiti nin sinəsinə basıb addımlamağa başladım. Mənim ayaqlarım və şalvarım qan içində idi... Martın 2-də «Qaflan» erməni qrupu türklərin cəsədlərini toplayıb ayrı-ayrı hissələrlə Xoca lının 1 kilometrliyində yandırdı. Axırıncı yük maşınında mən başından və qollarından yaralanmış təxminən 10 yaşlı bir qız uşağını gördüm. Diqqətlə baxanda gördüm ki, o, yavaş-yavaş nəfəs alır. Soyuğa, aclığa və ağır yaralanmasına baxmayaraq, o hələ də sağ idi. Ölümlə mübarizə aparan bu uşağın gözlərini mən heç vaxt yaddan çıxarmayacağam. Sonra Tiqranyan fami- liyalı bir əsgər onun qulaqlarından tutub artıq üzərinə mazut tökülmüş cəsədlərin içərisinə atdı. Daha sonra onları yandırdı lar. Tonqaldan ağlamaq və irndad səsləri gəlirdi». Baş verən bu dəhşət haqqında dünya mediasında aşağıdakı fikirlər yer almışdı: «Krua l'Eveneman» jurnalı (Paris): «Er mənilər Xocalıya hücum etmişlər. Bütün dünya eybəcər hala salınmış meyitlərin şahidi oldu. Azərbaycanlılar çoxlu sayda ölənlər barədə xəbər verirlər».
ni əsgərləri minlərlə ailəni məhv etmişlər». O >
«Ermənilər Ağdama tərəf gedən dəstəni güllələmişlər. Azər baycanlılar 1.200-ə qədər cəsəd saymışlar. Livanlı kinoope- rator təsdiq etmişdir ki, onun ölkəsinin varlı daşnak icması Qarabağa, silah və adam göndərir». «Tayms» qəzeti (London), 4 mart 1992-ci il: «Çoxları ey bəcər hala salınmışdır, körpə qızın ancaq başı qalmışdır». «İzvestiya» (Moskva), 4 mart 1992-ci il: «Videokamera qulaqları kəsilmiş uşaqları göstərdi. Bir qadının sifətinin yarısı kəsilmişdir. Kişilərin skalpları götürülmüşdür».
«General Polyakov bildirmişdir ki, 366-cı alayın 103 nəfər er məni hərbiçisi Dağlıq Qarabağda qalmışdır».
olan xarici jurnalistlər Xocalıda öldürülmüş qadın və uşaqlar arasında skalpları götürülmüş, dırnaqları çıxarılmış 3 nəfəri görmüşlər. Bu, azərbaycanlıların təbliğatı deyil, bu, reallıqdır». «İzvestiya» (Moskva), 13 mart 1992-ci il: «Mayor Leonid Kravets: Mən şəxsən təpədə yüzə yaxın meyit gördüm. Bir oğ lanın başı yox idi. Hər tərəfdə xüsusi qəddarlıqla öldürülmüş qadın, uşaq, qocalar görünürdü». «Valer aktuel» jurnalı (Paris), 14 mart 1992-ci il: «Bu «muxtar regionda» erməni silahlı dəstələri Yaxın Şərqdən çıx- mışlarla birlikdə müasir texnikaya, o cümlədən vertolyotlara malikdirlər. ASALA-nın Suriya və Livanda hərbi düşərgələri və silah anbarları vardır. Ermənilər yüzdən artıq müsəlman kəndlərində qırğınlar törədərək Qarabağdakı azərbaycanlıları məhv etmişlər».
dünya ictimaiyyətinin gözündə heç nə ilə haqq qazandırmaq olmaz». Xocalı faciəsi ilə bağlı həmin şəhərin 5.379 nəfər əhalisi deportasiyaya məruz qalmış, 613 nəfər, o cümlədən 63 nəfər azyaşlı uşaq, 106 nəfər qadın vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş, 8 ailə bütünlüklə məhv edilmiş, 487 nəfər müxtəlif dərəcəli bə dən xəsarətləri almış, 1.275 nəfər əsir və girov götürülmüşdü. Girov götürülənlərdən 150 nəfərinin, o cümlədən 68 qadın və 310
26 uşağın taleyi bugünədək məlum deyil. Qətlə yetirilənlərin cəsədlərinin əksəriyyətini şəhərdən çıxarmağa ermənilər im kan verməyib, ona görə də yalnız az sayda insanın meyitini dəfn etmək mümkün olub. Yüklə 29,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|