Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi
İlk hüquqi-siyasi qiymət
Yüklə 29,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1992-ci ildə M illi Şura tərəfindən qəbul edilmiş qərar səthi və başdansovdu idi
- Şəhidlərin xatirəsi həmişə uca tutulacaq
- 20 Yanvar hadisəsinin araşdırılmasına və işıqlandırılmasına ilk elmi-analitik yanaşma
|
İlk hüquqi-siyasi qiymət Heydər Əliyev 1990-cı ildə Naxçıvana gəldi və həmin ilin payızında keçirilən seçkilərdə Naxçıvan və Azərbaycan par lamentinə deputat seçildi. 20 Yanvar faciəsinə hüquqi-siyasi qiymətin verilməməsi onu ciddi narahat edirdi. 1990-cı ilin noyabr ayında ulu öndərin böyük siyasi nüfuzu sayəsində 20 Yanvar faciəsinə prinsipial qiymət verilməsi məsələsi yenidən gündəliyə gəldi. Bu mənada Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin birinci sessiyasının noyabrın 21-də keçirilən iclası yadda qaldı. Heydər Əliyev xalq deputatı kimi «1990-cı ilin yanvar ayında törədilmiş Bakı hadisələrinə siyasi qiymət ve rilməsi haqqında» qərar layihəsini işləyib Ali Məclisin müza kirəsinə təqdim etdi. Elə həmin sessiyadakı çıxışında xalqımızın hərbi, siyasi, mənəvi təcavüzə məruz qalmasından narahatlıqla danışan Heydər Əliyev ürək yanğısı və qətiyyətlə deyirdi: «Başımıza
Heydər Əliyevin xalqın milli faciəsi ilə bağlı qaldırdığı ta leyüklü məsələ xalq deputatları tərəfindən qətiyyətlə müdafiə olunurdu. Ali Məclisin birinci sessiyasında «1990-cı ilin yan var ayında törədilmiş Bakı hadisələrinə siyasi qiymət verilməsi haqqında» qərar qəbul edildi. Naxçıvan MR A li Məclisinin 21 noyabr 1990-cı il tarixli qərarından: «Yanvar faciələrinin səbəbkarlarının - istər İttifaq, istərsə də respublika rəhbər partiya, sovet, hüquq-mühafizə orqanı işçilərinin, hərbçilərin bugünədək aşkar edilib qanunla 283
məsuliyyətə cəlb olunmaması xalqda dərin hiddət və etiraz doğurmuşdur. Naxçıvan Muxtar Respublikasının A li M əclisi bütün bunları işğalçı siyasət və dəqiq düşünülmüş hərbi təcavüz kimi qiym ətləndirərək İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin kobud şəkildə pozulması kimi nəzərdə tutaraq qərara alır: 1. 1990-cı ilin yanvar ayında Bakı şəhərində törədilmiş qanlı hadisələr Azərbaycan SSR-in suveren hüquqlarına, respublikada gedən demokratik proseslərə qəsd kimi q iy m ətləndi ri İsin. 2. Dinc əhaliyə, silahsız kütləyə, heç bir müqavimət göstərməyən günahsız adamlara qarşı müasir silahla, hərbi texnika ilə zorakılıq edilməsi, qocaların, qadınların, uşaqların qətlə yetirilməsi Azərbaycan xalqına qarşı açıq təcavüz kim i ittiham edilsin. 3. B irilə yaxın vaxt keçməsinə baxmayaraq, Bakı faciələrinə Azərbaycan SSR ali hakimiyyət orqanları tərəfindən siyasi qiym ət verilməməsi, bununla əlaqədar yaradılmış Xüsusi Deputat Komissiyasının işinin qeyri-müəyyən səbəblərdən başa çatdırılmaması, qanlı hadisələrin günahkarlarının aşkara çıxarılıb qanuni məsuliyyətə verilməməsinə qəti etiraz olunsun. Azərbaycan SSR A li Sovetindən tələb edilsin ki, ən qısa müddətdə həmin məsələni parlamentin müzakirəsinə çıxarsın. 4. Bu qərar qəbul edilən andan 20 Yanvar günü hər il- Naxçıvan Muxtar Respublikasında M illi Matəm Günü kimi qeyd edilsin. 5. Azərbaycan SSR A li Sovetindən xahiş edilsin ki, 20 Yanvar günü hər il Azərbaycan SSR-də M illi Matəm Günü kim i qeyd edilsin». Göründüyü kimi, qərarda 20 Yanvar hadisələri Azərbayca nın suveren hüquqlarına, dinc əhaliyə, heç bir müqavimət 284
göstərməyən günahsız adamlara, Azərbaycan xalqına qarşı açıq təcavüz kimi qiymətləndirilir. Həmçinin Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərliyinin cinayətkar fəaliyyəti bir daha qeyd oluna raq deyilir ki, Qanlı Yanvar hadisələrinin günahkarlarını üzə çıxarmaq, onu təhlil etmək və siyasi qiymət vermək üçün res publika əhalisinin təkidli tələbinə baxmayaraq, faktiki olaraq, faciədən ötən müddət ərzində heç bir tədbir görülməmişdir. Qəribə idi ki, respublika Ali Sovetinin yanvar hadisələrini təh qiq etməli olan komissiyası da öz işi ilə məşğul olmamışdır. Respublika rəhbərliyinin bu etinasızlığı haqlı olaraq xalqda hiddət və etiraz doğururdu. Sovet hakimiyyətinin süqutundan, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsindən sonra bir müddət başları hakimiyyət uğrunda mübarizəyə qarışmış siyasətbazlar xalqı mıza qarşı törədilmiş bu ağır cinayətin səbəblərinin araşdırıl ması, ona siyasi-hüquqi qiymət verilməsi və cinayətkarların müəyyən edilməsi istiqamətində məqsədyönlü iş aparmadılar. Onlar bu məsələdə heç maraqlı da deyildilər, çünki həmin cinayətin törədilməsinin məsuliyyəti bu və ya digər dərəcədə onların da üzərinə düşürdü. Düzdür, həmin dövrdə müxtəlif siyasi platformalardan çıxış edən ayrı-ayrı siyasi partiyalar 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı bütün günahları Moskvanın üzərinə atmağa cəhd göstərmişdilər. Amma Heydər Əliyevin xalqın tələbi ilə hakimiyyətə qayıdışına qədər nə A.Mütəllibov, nə də AXC-Müsavat iqtidarı tərəfindən faciəyə siyasi qiymət verilməsi üçün bir iş görüldü. Heydər Əliyev isə Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı si yasətini həyata keçirməyə rəvac verənlərlə mübarizəsini ona qarşı az qala düşmən mövqedə duran Ali Sovetdə və digər istiqamətlərdə də davam etdirir, böyükdən kiçiyə qə dər hər kəsə məlum olan qatillərin hüquqi müstəvidə aşkar olunmasını, faciəyə siyasi qiymət verilməsini tələb edirdi. Heydər Əliyev Azərbaycan SSR Ali Sovetinin 7 mart 1991-ci 285
il tarixli sessiyasındakı çıxışında deyirdi: «1990-cı il yanvarın 20-də İttifaq dövləti tərəfindən Azərbaycan xalqına qarşı hərbi təcavüz edilmişdir. Heç bir əsas olmadan, xəbər vermədən, dövlət qanunlarını kobudcasına pozaraq Bakı şəhərinə müasir silahlı Sovet ordusunun qoşun hissələri yerildilmiş, onlar vəhşilik; qəddarlıq etmiş, nəticədə nahaq qan tökülmüş, yüzlərlə adam həlak olmuş, xəsarət almış, itkin düşmüşdür. Təəssüf ki, bu təcavüz indiyə qədər davam edir. Bir ildən artıqdır ki, Azərbaycanın paytaxtı fövqəladə vəziyyət şəraitində yaşayır. Bizim sessiyamız da bu şəraitdə keçirilir. Bir ildən artıqdır ki, Azərbaycan xalqı şəhidlərə matəm saxlayır. Respublikanın şəhərlərində, qəsəbələrində, kəndlərində şəhidlərin xatirəsinə abidələr ucaldılır. Fəqət; qatillər indiyə qədər aşkar olunmayıb. Buna heç vəchlə bəraət qazandırmaq olmaz. Bu məsələ müzakirə olunmalıdır. 20 Yanvar faciəsinə A li Sovetin sessiyası siyasi qiymət verməlidir, onun günahkarlarını müəyyən etməlidir». Heydər Əliyev 1991-ci il iyunun 19-daSSRİ Nazirlər Sovetinə göndərdiyi məktubunda yazırdı: «Yanvar
Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 29 avqust 1991 -ci il tarixli sessiyasındakı çıxışında isə Heydər Əliyev deyirdi:
286
Qafarovaya, Azərbaycan Prezidenti Ayaz Mütəllibova: nə üçün indiyə qədər bu məsələyə siyasi qiymət verilməyib? Bu məsələnin həm siyasi tərəfi var, həm hüquqi tərəfi var. Bu məsələyə dərhal siyasi qiymət vermək olardı. O ki qaldı hüquqi cəhəti, ayrı-ayrı adamların məsuliyyətə cəlb olunması, onu, şübhəsiz ki, istintaq yolu ilə aydınlaşdırmaq lazımdır. Buna siyasi qiymət verilmədiyinə görə başqa tədbirlər həyata keçirmək mümkün olmur». 1992-ci ildə M illi Şura tərəfindən qəbul edilmiş qərar səthi və başdansovdu idi Heydər Əliyevin 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdışından son ra 20 Yanvar faciəsinə tam siyasi-hüquqi qiymət verilməsi və zifəsinin qarşıya qoyulması günün tələbi idi. Ulu öndər dövrün mürəkkəbliyinə və görüləsi işlərin çoxluğuna baxmayaraq, tariximizin şanlı və qanlı səhifəsi sayılan 20 Yanvar faciəsinin başvermə səbəblərinin və günahkarlarının araşdırılması ilə də məşğul oldu. Heydər Əliyevin 1994-cü il yanvarın 5-də 20 Yanvar faciəsinin dördüncü ildönümünün keçirilməsi ilə bağlı verdiyi fərmanda M illi Məclisə faciəyə tam siyasi-hüquqi qiy mət verməsi tövsiyə olunurdu. Yalnız bundan sonra aparılan araşdırmalar nəticəsində məlum oldu ki, 20 Yanvar faciəsinə siyasi-hüquqi qiymət verilməməsində maraqlı olan qüvvələr var imiş. 1991-1993-cü illərdə hakimiyyətdə qalmaq istəyən iqtidar, hakimiyyətə gəlmək istəyən müxalifət nümayəndələri bu dəhşətli faciədən yararlanmaq istəyirmişlər. Heydər Ə li yev 1994-cü il yanvarın 12-də Dövlət Komissiyasının geniş iclasında Azərbaycan Respublikası Ali Soveti M illi Şurasının 1992-ci il 19 yanvar tarixli qərarını xatırladaraq bu qərarda yanvar hadisələrinin əsl səbəblərinin açıqlanmadığını, həqiqi günahkarların aşkar edilmədiyini, iki il ərzində həmin qəra rın özünün yerinə yetirilmədiyini nəzərə çatdırdı. Respublika 287
səviyyəsində 20 Yanvar faciəsinə tam siyasi-hüquqi qiymət verilməməsini ciddi təndid edən Heydər Əliyev 1992-ci ildə M illi Şura tərəfindən qəbul edilmiş səthi və başdansovdu qə rarın xalqa xəyanət olduğunu bəyan etdi: «Bu qərarı oxuyan da, doğrusu, çox həyəcanlandım. Düşündüm ki, M illi Şura nə üçün öz m illətinin, öz xalqının aqibətinə, taleyinə bu qədər biganə qalıb? Qərarı oxuyandan sonra bir daha qəti fikrə gəldim ki, bu faciəyə, bu hadisəyə niyə indiyə qə dər siyasi qiym ət verilməyib... Mənim fikrim belədir ki, bu qərarın qəbul edilməsi Azərbaycan xalqına bəlkə də 20 Yanvar 1990-cı ildə olan faciə kimi böyük xəyanətdir. İki il keçəndən sonra Deputat İstintaq Komissiyasının ortaya bir şey çıxarmaması, boş-boş sözlərlə camaatı aldatması, qərar da bu komissiyanın işinin qənaətbəxş hesab edilməsi, yenə də deyirəm, xəyanətdir». 1994-cü il martın 29-da M illi Məclis tərəfindən «1990-cı il yanvarın 20-də Bakıda törədilmiş faciəli hadisələr haqqında» adlı xüsusi qərar qəbul edildi. Qərarda 1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələri Azərbaycanda vüsət almış milli-azadlıq hərəkatını boğmaq, demokratik və suveren bir dövlət amalı ilə ayağa qal xan xalqın inam və iradəsini qırmaq, m illi mənliyini alçaltmaq və belə bir yola-qədəm qoyan xalqa sovet hərb maşınının gücünü nümayiş etdirmək məqsədi ilə totalitar kommunist re jim i tərəfindən hərbi təcavüz və cinayət kimi qiymətləndirildi. Sənəddə Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının, sovet dövlə ti və hökumətinin, şəxsən Mixail Qorbaçovun Azərbaycana qarşı ağır cinayət törətdikləri, Əbdürrəhman Vəzirovun, Ayaz Mütəllibovun, Viktor Polyaniçkonun, Vaqif Hüseynovun xalqı mıza xəyanət etdikləri siyasi-hüquqi müstəvidə öz əksini tap dı. Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri Elmira Qafarovanın, Azərbaycan Kommunist Partiyası Bakı Şəhər Ko mitəsinin birinci katibi Müslüm Məmmədovun bu qanlı faciə nin törədilməsində məsuliyyət daşıdıqları və digər məsələlər 288
də sənəddə qeyd olundu. Beləliklə, Heydər Əliyevin təkidi və təşəbbüsü sayəsində xalqımıza qarşı törədilən bu qanlı və qəddar aksiyaya siyasi-hüquqi qiymət verildi. |
Təəssüf ki, zamanın və şəraitin doğurduğu səbəblərdən 20 Yanvar faciəsini törədənlər hüquqi müstəvidə layiq olduqları cəzanı almadılar. Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin 2000-ci ildə 20 Yanvar faciəsinin 10-cu ildönümü haqqında imzaladığı fərmanda bu barədə deyilirdi: «XX əsr tarixində
«20 Yanvar şəhidi» fəxri adının təsis edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 31 mart 1998-ci il ta rixdə fərman imzalamışdır. 29 dekabr 1998-ci ildə «20 Yanvar şəhidi» fəxri adi haqqında Əsasnamə təsdiq edilmişdir. 1990- cı il yanvarın 20-də keçmiş SSRİ Silahlı Qüvvələrinin Bakıya və respublikanın bir neçə rayonuna hərbi təcavüzü zamanı həlak olmuş insanlara «20 Yanvar şəhidi» fəxri adı verilmişdir. Heydər Əliyev 20 Yanvar faciəsinin bütün dünyada tanı dılmasına, hər zaman şəhidlərin xatirəsinin əziz tutulmasına diqqətlə yanaşırdı. Bakının ən uca nöqtəsində yerləşən Şəhid lər xiyabanında Azərbaycanın azadlığı uğrunda şəhid olan ların xatirəsinə ucaldılmış möhtəşəm «Əbədi məşəl» abidə- kompleksi də məhz ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü və qayğısı ilə tikilib. 289
Heydər Əliyev yolunu uğurla davam etdirən Prezident İlham Əliyev şəhidlərin xatirəsinin uca tutulmasına, şəhid ai lələrinin sosial məsələlərinin yoluna qoyulmasına xüsusi diq qət göstərir, hər il yanvarın 20-də Şəhidlər xiyabanını ziyarət edərək «Əbədi məşəl» abidə kompleksinin önünə əklil qoyur. Dövlətimizin başçısı 2004-cü ildə 20 Yanvar faciəsinin 14- cü ildönümünün keçirilməsi ilə bağlı sərəncamında bildirirdi ki, Azərbaycan övladları 1990-cı il yanvarın 20-də xalqımızın qəhrəmanlıq salnaməsinə parlaq səhifə yazdılar: «Həmin gün
Prezident İlham Əliyev 1990-cı ilin yanvarında şəhid olmuş oğul və qızlarımızın xatirəsinin əbədiləşdirilməsi, adlarının uca tutulması, onların ailələrinin, övladlarının sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi üçün mühüm qərarlar vermişdir. Dövlətimizin başçısının 19 yanvar 2006-cı il tarixli «20 Yanvar şəhidinin ai ləsi üçün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təqaüdünün təsis edilməsi haqqında» fərmanı ilə şəhid ailələrinə dövlət qayğısını artırmaq məqsədi ilə təqaüd verilir. Bu gün Bakının ən yüksək nöqtələrindən birində hər bir azərbaycanlı üçün müqəddəs and yerinə çevrilmiş bir yer var. Bu, 20 Yanvar faciəsi qurbanlarının və Ermənistanın hərbi tə cavüzünə qarşı döyüşlərdə həlak olanların dəfn edildiyi Şə hidlər xiyabanıdır. Məhz Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Şəhidlər xiyabanında əsaslı təmir və yenidənqurma işləri aparılıb. 290
20 Yanvar hadisəsinin araşdırılmasına və işıqlandırılmasına ilk elmi-analitik yanaşma 20 Yanvar qırğını barədə indiyədək çox yazılıb. Onlarca məqalə, kitab, illüstrasiya materialları dərc olunub. Lakin faci əyə elmi-analitik yanaşma ilk dəfə akademik Ramiz Mehdiye vin «Azərbaycanlılara qarşı soyqırımı gerçəklikləri» əsərində öz əksini tapmışdır. Həmin əsərdə qanlı faciə bir neçə aspekt dən - dini, milli, Qafqaz amilləri və geosiyasi aspektlərdən, Dağlıq Qarabağ problemi kontekstindən araşdırılmış, Qanlı Yanvarın ibrət dərsləri təhlil edilmişdir. Akademik Ramiz Mehdiyevin «Azərbaycanlılara qarşı soyqı rımı gerçəklikləri» kitabı 20 Yanvar qırğınının tarixinin doğru- düzgün işıqlandırılması sahəsində çox mühüm elmi hadisədir. Bu əsər 20 Yanvar faciəsinin tarixşünaslığına qiymətli bir töh fədir. R.Mehdiyevin əsərinin bu vaxtadək 20 Yanvar barədə yazılanlardan ən mühüm fərqi, həm də başlıca məziyyəti bu rasındadır ki, müəllif ilk dəfə olaraq 20 Yanvarı dərin tarixi- elmi planda və ümumdünya tarixi kontekstində qələmə alır. Alim 1990-cı ilin yanvarında Bakıda törədilmiş qanlı faciənin tarixi və sosial-siyasi köklərini araşdırıb üzə çıxarır, ona çox geniş məkanda və uzun zaman kəsiyində nəzər salır, mühüm ümumiləşdirmələr aparır, 20 Yanvara gələn tarixi yolu addım- addım izləyir, təhlil edir və bu faciə ilə əlaqədar olan hadisə ləri, prosesləri elmi araşdırma süzgəcindən keçirir. Dünyanın geniş oxucu kütlələrinə təqdim olunan bu əsərin ən uğurlu cəhəti onun obyektivliyində, elmiliyindədir. M üəllif bu dəh şətli cinayəti araşdırarkən emosionallıqdan uzaqda durmağı bacarmış, baş verən hadisənin tarixi köklərini və gedişini öz oxucularına soyuqqanlılıqla - vicdanlı bir alim mövqeyindən təqdim etməyi bacarmışdır. Akademik Ramiz Mehdiyev 20 Yanvar hadisələrinin səbəb ləri barədə yazır: «Yanvar faciəsinin bir çox səbəbləri var, 291
onun kökləri tarixin dərinliklərinə gedib çıxır. Yenidənqur ma onların inkişafını ancaq sürətləndirdi, labüd faciənin son mərhələsini yaxınlaşdırdı. Bəs bu səbəblər ümumən hansılardır? Əvvəla, mərkəzin sovet imperiyasını, kommu nist sistemini nəyin bahasına olursa-olsun qoruyub saxlamaq cəhdi; ikincisi, m illi respublikalarda hakimiyyəti və oyuncaq rejim ləri möhkəmlətmək cəhdi; üçüncüsü, SSRİ rəhbərləri nin Azərbaycan xalqı barəsində qərəzli siyasəti«yenidən qurma haqqında» demaqoqcasına şüarlar altında sərhədləri dəyişdirmək və xüsusən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü pozmaq cəhdi; dördüncüsü, keçmiş mərkəzin mənəvi, siya si, maliyyə və hərbi-iqtisadi yardımına əsaslanan erməni se paratizmi və Ermənistanın təcavüzü; beşincisi, Azərbaycan rəhbərlərinin xəyanətkar fəaliyyəti; altıncısı, ayağa qalxmış xalqa rəhbərliyi məsuliyyətsizcəsinə öz əllərinə alanların naşı lığı və siyasətbaz! ığı». Lakin 20 Yanvar hadisələrinə gətirib çıxarmış əsasən «so vet» səbəbləri və amillərinin yalnız yuxarıda sadalanmış siya hısı ilə kifayətlənməyən Ramiz Mehdiyev yazır ki, faciənin daha dərin tarixi kökləri var. M üəllif əsərdə haqlı olaraq belə bir məsələ qoyur ki, nə üçün Sovet ordusunun Tbilisidə (1989) və Vilnüsdə (1991) həyata keçirdiyi cəza əməliyyatlarından fərqli olaraq Bakıda bu qədər genişmiqyaslı və qəddarcasına qırğın törədildi? Özü də bütün bu qırğınların cəlladı olan Qor- baçov gürcü və Litva xalqlarından üzr istədiyi halda, Azərbay can xalqından nə üçün üzr istəmədi? M üəllif bunu başlıca ola raq üç amillə əlaqələndirir: dini amil; Qafqaz amili; türk amili. 20 Yanvar hadisələri Azərbaycanın müstəqillik mübarizəsi tarixinə faciə və xalqımızın qəhrəmanlıq salnaməsi kimi yazıl dı. Həmin ağrılı günlər həm də sınaq dövrü kimi yadda qaldı. Azərbaycan xalqı həmin gün azad yaşamağa layiq olduğunu bütün dünyaya sübut etdi. Bu faciə kimin kim olduğunu da üzə çıxardı. 292
1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə sovet rejiminin hərbi, siyasi və mənəvi təcavüzünə məruz qalmış Azərbaycan xalqı öz tarixi qəhrəmanlıq ənənələrinə sadiq olduğunu bütün dünyaya nümayiş etdirdi. Haqq-ədalətin müdafiəsi yolunda canlarından keçmiş vətən övladları o qanlı gündə xalqımızın qəhrəmanlıq salnaməsinə parlaq səhifə yazdılar. 293
|