Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AYDIN SURƏTİ
- TORPAĞI VƏTƏN EDƏNLƏR
|
*** Təbiət elə bil bu dağı Bakıya keşik çəkmək üçün yaradıb. Buradan Bakının hər səmti, hər tərəfi görünür, soyub, sorub taladığımız gözəllər gözəli Xəzərin genişliyi açılır. Duman təbiətin insanlardan incikliyidir. Duman çəkilir, hava açılır və biz yaxın-uzaq Xəzər adalarını da görürük. Böyük Zirəni – Nargini görürük. Bu adalarda 20-ci illərdən bəri nə qədər günahsızlar güllələnib. Lüt soyundurur, güllələyir, ayaqlarına daş bağlayıb dənizə atırmışlar. Toğrul Nərimanbəyovun keçən il tamamladığı dəhşətli bir tablosu var – dənizin içi və dənizin dibinə doğru gedən ayağına daş bağlanmış, sinəsi güllələrlə deşilmiş meyitlər. Güllələnmişlər, qurbanlar, şəhidlər... Şəhidlərin şahidləri – Xəzər adaları. Xəzər adalarından, dənizin mavi səthindən yüngül bir şeh qalxır, xəfif bir nəsim əsir – Şəhidlər dağına çatır, təzə qurbanların qəbirlərini ussufluca sığallayır. Dəniz yelinin yanıqlı ahı anaların göynəkli oxşamalarına, ağılarına qarışır. Analar deyir ağı: Bizə kim qıydı axı? Gör neçə dağ çəkibdi 362 Xalqa şəhidlər dağı... Ağrılarım mənə də şer yazdırdı. Yox, yox, şair-filan olmaq fikrində deyiləm. Həm də qırxında, daha doğrusu, əlli neçəsində öyrənənin harda çalacağı haqqında el məsəlini də unutmamışam. Amma ən çətin dəqiqələrdə, heç bir şey yazmağa həvəsim olmayanda, əlim qələm tutmayanda, ayrı- ayrı sözlər bir-birinə qoşulub, bir-birinə yoldaş olub, hayan olub, dost-dostu tapan kimi sözlər də cütləşib, üçləşib, qafiyələnib, bayatı biçiminə giriblər. Müxtəlif günlərin, saatların ovqatlarından doğulan mənzum parçaları bu yazıma səpələdim. Ümidsizliyim də bu "çağırılmamış bayatılar" – dadır, ümidim də... Na qismətdir, nə də qədər, Yoldaş olub mənə kədər. Gümanım var, bir gün səhər Sevinc gələr, kədər gedər... * * * Şəhidlər dağı... Bu gün bu dağdan yalnız Bakı və Xəzər deyil, bütün Azərbaycan görünür – o taylı, bu taylı. Bu gün bura Azərbaycanın ən yüksək dağı, ən uca zirvəsidir. Bu dağın zirvəsindən keçmişimizi də görürük, gələcəyimizi də. Tariximizin rəmzidir Şəhidlər dağı – min bir əzab-əziyyətli, məşəqqətli, keşməkeşli tariximizin. İgidliyin, qeyrətin, qürurun rəmzidir Şəhidlər dağı. İtkilərimizin, müsibətimizin rəmzidir – yalnız bir ayın, bir neçə günün deyil, illərin, əsrlərin dərd-qəmi, ağrısı, matəmi çöküb bu dağa – duman, çiskin çökən kimi, çən düşən kimi. Şəhid qəbirlərinin üstü götürülüb. Məzarlar səliqə-sahmana salınıb. Bu nəcib işdə əməyi olanların hamısı sağ olsun. Amma Şəhidlər dağının tariximizin, azadlıq mübarizəmizin möhtəşəm abidəsi kimi əbədiləşməsi üçün hələ çox işlər görmək gərəkdir. Götürülmüş heykəlin yerində, onun özül daşının yanında iki şümal sütunun da ucaldığını xəyalən təsəvvür edirəm. Bu üç sütunun üstündə üç od – üç məşəl yanır – həm Bakımızın 363 məşhur gerbi kimi, həm Odlar yurdunun rəmzi kimi, həm də Şəhidlər qəbiristanlığının əbədi alovu kimi. Üç məşəlin, üç dilim alovun altında yerləşən muzey də tamam başqa cür qurulur. Bura Şəhidlər muzeyidir. Burda qara Yanvar günlərinin tükürpədici əşyayi-dəlilləri də nümayiş etdirilir – tank tırtılları altında xıncım-xıncım əzilmiş maşın – bədbəxt alimlərin avtomaşını, gülləbaran olunmuş təcili yardım karetası da, güllələrdən dəlik-deşik pəncərə şüşələri, çopur- çopur divarların maketi, məktəbli qızın çantası, qanlı pal-paltar da, acıdan-acı fotolar, adların qəmli siyahısı, sənədlər də. Amma bu muzey yalnız Qanlı Yanvar abidəsi deyil. 18-ci ilin mart qurbanlarına həsr olunmuş guşə də var burda, 20-ci ildə boğulmuş cümhuriyyətin faciəvi tarixi də əks olunub. Vətəndən uzaqlarda "Azərbaycan, Azərbaycan" sözləriylə can verən Məmməd Əmin Rəsulzadə, daşnak güllələrinə hədəf olmuş Fətəli xan Xoylu, Həsən bəy Ağayev, Behbud xan Cavanşir, namərdcəsinə öldürülən Nəsib bəy Yusifbəyli, Azərbaycanın ilk səhiyyə naziri, Xəzər adasında güllələnmiş Xudadat bəy Rəfibəyli – uzun illərin ayrılığından, həsrətindən sonra bu muzeydə görüşüb qovuşurlar. Xiyabani də burdadır, Pişəvəri də... Hüseyn Cavid də, Əhməd Cavad da, Mikayıl Müşfiq də, 37- ci ilin və başqa illərin neçə–neçə qurbanları, gedər-gəlməzdən qayıtmayanları da. Qətl günü üzünü tərtəmiz təraş edib, ağ köynək geyinən, səliqəylə qalstuk bağlayıb edam yerinə qalxan Firudin İbrahimi də, Savakın sularda boğduğu Səməd Behrəngi də... şəhid qadınlarımız Mədinə xanım Qiyasbəyli də, Gülarə Göylü qızı da, Mərziyə Üsküyü də... Kürd qəhrəmanı Məhəmməd Qazi də... Bu muzeydə xalqların formal, rəsmi, boğazdan yuxarı dostluğu yox, halal qardaşlığı, həqiqi həmrəyliyi, tale birliyi əks olunmalıdır. 90-cı ilin Yanvar faciəsi haqqında mərkəzi mətbuatda ilk həqiqətləri söyləyən rus rejissoru Stanislav Qovoruxinin yazısı da bu muzeydə yer tapmalıdır, qazax
364 dostumuz Oljasın təyyarə bileti də – Bakının ağır günündə onu bura yetirən təyyarənin bileti... Tiflisin 89-cu il 9 Aprel faciəsi də əks olunmalıdır bu muzeydə, Ermənistan zəlzələsindən sonra yardıma tələsən, hava qəzasında həlak olan və qəzaya uğradıqları yerdə nankorluqla unudulanların xatirəsi də... Ayrıca bir lövhədə – Qobustan daşları kimi əbədi bir daşın üstündə – kənd, çay, dağ, meşə, bulaq adları yazılmalıdır – Ermənistandan qovulmuş Azərilərin – yurd yerləri, qədim dədə-baba məskənlərinin adları. Axı bu adlar da repressiyaya məruz qalmış adlardır. Muzeydə hər saatdan bir həzin musiqi səslənir – Üzeyir bəyin ölməz "Şəbi-hicran" xoru, Böyük Füzulinin sözləri elə bil məxsusi Şəhidlər dağı üçün yazılıb: Şəbi-hicran yanar canım, Tökər qan çeşmi-giryanım. Oyadar xəlqi əfğanım, Qara bəxtim oyanmazmı? Bu muzeydə bir guşə də var. Dairəvi salondur. Ortada, döşəmədə mis bir dairə – qalxan kimi. Ətrafında dairəvi divarlar. Divarların üzərində böyük sənətkarlarımızın sözləri. Nəsimidən, Xətaidən, Vaqifdən, Vidadidən, Hadinin:
beytinəcən, Sabirin: Ey dərbədər gəzib ürəyi qan olan çocuq, Ey ehtişami-milləti talan olan çocuq – misralarına qədər. TBu gün Kərbəla meydanı Azərbaycandakı vətənpərvərlik meydanıdır. Yekə bir millətin dili, namusu, hüququ, vətəni təhlükədədir. Axıtmalı qanımız, ehsan etməli pulumuz varsa – gözümüzün qabağında ürəklər parçalayan Azərbaycan matəmgahı durur" (Mirzə Cəlil). Bu sarsıdıcı sözlərdən çağdaş şairlərimizin, yazıçılarımızın təsirli kəlamlarınacan – bütün mətnləri dairəvi divarlarda həkk etmək olar, mərkəzdə, mis
365 dairənin üstündə isə, məncə, ikicə sətir yazılmalıdır. Bu sətirlərin müəllifi – gənc şəhid şair dahilərin, uluların, böyüklərin məclisində mərkəz yeri öz halal qanıyla, taleyilə, qismətiylə qazanıb! Onun sətirlərinin saf həqiqəti qarşısında baş əyməliyik: Həyat üçün doğulmuşduq, Vətən üçün ölməliyik. *** Şəhidlər dağı, ürəklərə dağdan ağır dağ çəkən Şəhidlər dağı... Xalqın matəmi, hüznü, dərdi. Xalqın mütilik, köləlik, əsarət üzərində qələbəsi... Şəhərin aşağı məhəllələrindən, dəniz sahilindən başımızı qaldırıb yuxarı baxacayıq – çətin anlarımızda ucalardan uca tanrıya üz tutacayıq. Bir də Şəhidlər dağına, onun əbədi məşəllərinə tapınacayıq... …Və bu saflaşma, təmizləşmə, müqəddəsləşmə anlarında qəlblərimizə kədərlə bərabər ümid, işıq, həyat duyğuları da dolacaq...
366
AYDIN SURƏTİ
Parlaq, munis, unudulmaz insanlar – Dilarə Əliyeva və Aydın Məmmədovun faciəli ölüm xəbəri məni Türkiyədə, əski Səlcuq şəhəri Bursada yaxaladı. Mən "yaşıl Bursa", "gözəl Bursa", "qədim Bursa" da yaza bilərdim. Niyə kağıza qeyri-ixtiyari məhz bu sözlər – "Səlcuq şəhəri" düşdü? Assosiasiyaların – anımların, yada salmaların öz qanunları var və Səlcuqların da burda xatırlanması təsadüfi deyil. Bir neçə il bundan qabaq Leninqradda (onda hələ Leninqrad idi) Azərbaycan günlərinin iştirakçıları sırasında Aydınla mən də vardıq. Sözləşib məşhur alim-türkoloq L.N.Qumilyovgilə getdik. Aydın onunla tanış idi, xahiş etdim ki, məni də tanış etsin. Kommunal mənzildə yaşayan bu böyük alimin gənc azərbaycanlı həmkarına xüsusi bir hörmətlə yanaşdığını görür, qürurlanırdım. Qumilyov türk xalqlarının tarixindən, öz keşməkeşli taleyindən, həbs düşərgəsində Oljas Süleymenovun atasıyla bir barakda, üst-üstə taxçalarda yatmağından danışırdı. Söhbət Azərbaycan xalqının mənşəyindən düşdü. Qumilyov: "Niyə sizin bəzi alimlər Azərbaycan xalqının soykökünü müəyyənləşdirmək üçün ora-bura boylanırlar? – deyə soruşdu: – Səlcuqların əsl varisisiniz. Azərbaycan tarixində üç ulu Səlcuqun – Toğrulun, Alp-Arslanın, Məlikşahın həlledici yeri var. – Sonra diqqətlə Aydına və mənə baxdı – Səlcuq mənşəyiniz hər birinizin zahiri görkəmində belə əks olunub, – deyə əlavə etdi. Əlbəttə, zahiri görkəmdən daha vacib daxili dünyanın quruluşu, mənəviyyatın yönü, ruhun gözəlliyidir. Və Aydının Səlcuq ruhuna sədaqəti, türk mənəviyyatına, xalqımızın həqiqi mənşəyi, kökləri və tarixiylə bağlı sahələrə marağı bununla əlaqədardır. Aydın əsl alim idi. Ciddi dilçi-alim kimi
367 Azərbaycan dilinə aid araşdırmalar aparmaq, iltisaqi şumer diliylə iltisaqi türk dilləri arasında müəyyən bağları axtarmaq, tələsik səthi nəticələr yox, inandırıcı dəlillər tapmaq istəyirdi. Bu barədə dəfələrlə etdiyimiz söhbətlər zamanı "ayrı-ayrı sözlərin bənzərliyinə, oxşarlığına uymaq olmaz, – deyirdi – "Xalq etimologiyası" deyilən məsələ təhlükəli və sürüşkən sahədir. Başı çıxanın da, çıxmayanın da zahiri əlamətlərə görə qəti hökmlər verməsi gülüncdür. Həqiqi elmi etimologiyanı "ehtimalogiya" ilə əvəz etmək olmaz". Şumer dilinə ciddi marağı, bu sahədə tədqiqatları onu görkəmli qazax şairi Oljas Süleymenovla yaxınlaşdıran, məhrəmləşdirən, doğmalaşdıran ümdə cəhətlərdən idi. Səksəninci illərdə bir neçə gənc dilçi-alimimiz, yəqin ki, ədəbi tənqid sahəsində müəyyən kasadlıq, xüsusən də, cavan nəsil tənqidçilərinin az olması səbəbindən, əzm və həvəslə ədəbiyyatımızın bu cəbhəsində fəaliyyət göstərməyə başladı. Aydın da onlardan biri, həm də ən dərin mühakimələrə, ən dəqiq təhlilə qadir olanlarından idi. İstər öz ədəbi nəsli, istərsə də daha yaşlı nəsillərin nümayəndələri haqqında yazıları, o cümlədən mənim haqqımda yazdığı məqalə o dövrki tənqidimizin yeni, daha müasir səviyyəsini müəyyənləşdirirdi. 1987-ci il "Ulduz" jurnalının 6-cı nömrəsində Aydınla mənim dialoqumuz çıxdı. Bu dialoqda ilk dəfə olaraq latın əlifbası məsələsini qaldırmışdıq və həmin söhbətin əks-sədası hətta Orta Asiya respublikalarında da eşidilmişdi. Mən bu söhbətdə bir sıra vacib məsələləri "səsimiz eşidilənədək" deyəcəyimizə boyun olmuşdum. Sonralar Aydın məqalələr kitabını nəşr etdirdi, o kitaba həmin dialoqumuzu da saldı və kitabı həmin sözlərimlə adlandırdı: "Səsimiz eşidilənədək". Ay keçdi, il dolandı. O vaxt qaldırdığımız məsələlərin bir çoxu keçmişdə qaldı, bir sıra məsələlərdə isə həyat bizim ən qabaqcıl fikirlərimizi ötüb keçdi. Yeni ictimai iqlim yarandı, yəni mənəvi ab-hava müəyyənləşdi, yeni siyasi şərait təsdiq və bərqərar oldu. Və bütün bu surəclərdə (proseslərdə) Aydın
368 yalnız alim-tənqidçi, publisist kimi deyil, nüfuzlu siyasi xadim kimi də böyük rol oynadı. Həm də o siyasətçi kimi çox tez bir zamanda yetişdi, püxtələşdi, sözü gözlənilən və sözü eşidilən bir adam oldu. Müxalifətin bu gün geniş tanınmış, o vaxtlar isə siyasi meydanda hələ ilk addımlarını atan xadimləriylə Yazıçılar İttifaqında təşkil etdiyimiz görüşlərin fəal iştirakçılarından biri də Aydın idi. Belə görüşlərdən birinin lent yazısı məndə durur. Bu kasetdə indiki məşhur müxalifət liderlərinin səsləriylə bərabər, mənimçün çox əziz olan iki nəfərin – faciəli aqibətə düçar olmuş Tofiq İsmayılovun və Aydın Məmmədovun da səsləri eşidilir. Aydın ayıq siyasi təfəkkürə, nadir natiqlik bəlağətinə, geniş elmi və ədəbi erudisiyaya malik bir şəxsiyyət idi. Odur ki, uzun səylərdən sonra Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı nəzdində Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzini yaratmağa nail olduğumuz zaman buranın rəhbərliyini mən məhz Aydın Məmmədova təklif etdim. Aydın bu təklifi məmnuniyyətlə qəbul etdi. O vaxtkı qaydalar üzrə "yuxarılar" da onun namizədliyini təsdiq etdilər. Aydın işə həvəslə, səriştəylə girişdi və qısa müddətdə peşəkar kollektiv toplayıb, görüləsi işləri planlaşdırdı. Bu çətin və ciddi işlə bərabər Aydın siyasi fəaliyyətindən də kənar qalmırdı, Azərbaycan Ali Sovetinə deputat seçilmişdi. İstər şəxsiyyətində, istər siyasi fəaliyyətində ziddiyyətli cəhətlər də vardı, siyasətin "oyunlarından" və "fəndlərindən" də agah idi, yanıldığı məqamlar da olurdu. Amma siyasi həyatımızda Aydının öz əvəzsiz yeri vardı və bu yeri indi də görünür. Ali Sovet sessiyalarında onun parlaq, ağıllı, təmkinli çıxışları xalq tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanırdı. Xalq onun sözünə inanır, etibar edirdi. Parlamentimizin bugünkü çarpışmalarında Aydının müdrik sözünə, inandırıcı məntiqinə, konstruktiv təkliflərinə daha artıq ehtiyac duyulur. Azərbaycan Yazıçılarının IX Qurultayı ərəfəsində xəbər yayıldı ki, Aydın Tərcümə Mərkəzindən getmək istəyir. Bu xəbər müəyyən dərəcədə onun "Yol"
369 qəzetinə verdiyi müsahibəsinə əsaslanırdı. Güman olunurdu ki, Aydın bütün fəaliyyətini yalnız Ali Sovetdəki işiylə bağlamaq istəyir. Axı o yalnız deputat deyil, həm də Ali Sovet komissiyasının sədri idi. "Türkologiya" jurnalı redaktorunun da birinci müavini, faktiki olaraq bu jurnalı çıxaran idi. Qurultayda Aydın Azərbaycan Yazıçılar Birliyi idarə heyətinin üzvü və o vaxt keçiriləcəyi güman edilən SSRİ Yazıçılar Qurultayına nümayəndə seçilmişdi. Azərbaycan Yazıçılar Qurultayından sonra, təşkilat plenumumuzdan bir gün əvvəl axşam Aydın mənə evə zəng elədi, bir qədər həyəcanlı səslə: –Anar müəllim, mən Tərcümə Mərkəzindən getmək istəmirəm, – dedi, – bütün başqa vəzifələrimdən, işlərimdən əl çəkərəm, hətta deputatlıqdan imtina etməyə də hazıram, amma Tərcümə Mərkəzindən ayrılmaq istəmirəm. –Aydın, nə söhbət ola bilər, – dedim, – Tərcümə Mərkəzinin ilk müdiri sənsən, kollektivi sən toplamısan və qalıb işləmək istəyirsənsə, çox gözəl. Deputatlıqdan imtina-filan da lazım deyil.
Aydının bu telefon söhbətindən sonra bir qədər sakitləşdiyini hiss etdim, amma görünür, nədənsə nigaran idi, ya kimsə onu bu sarıdan nigaran salmışdı, çünki elə həmin gün gecəyarısına yaxın bir də zəng elədi və yuxarıda gətirdiyim dialoq demək olar ki, bir də təkrar olundu. Səhər plenumda Aydın Məmmədov Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi və Tərcümə Mərkəzinin müdiri seçildi. 1991- ci il mart ayının son günləri idi, kim bilərdi ki, Aydının ömür möhlətinə cəmi-cümlətanı bir aydan da az qalıb. Türkiyədən dönən kimi Emin Sabitoğluyla birlikdə Şəkiyə, Kiş kəndinə, Aydının qəbri üstünə, sonra da ata evinə, valideynlərinə başsağlığı verməyə getdik. İnsanlar bir-birinə bənzəmədikləri kimi, dərdi də müxtəlif cür çəkirlər. Dərdini içində, zahirən büruzə vermədən, mətanət və dözümlə çəkənlər adamı daha artıq sarsıdır. Aydının
370 atasının nurani sifətinə, anasının məsum üzünə çökmüş kədər işığını heç bir vaxt unutmaram. Dözülməz oğul dağını, təsəllisi mümkünsüz övlad dərdini elə ləyaqətlə çəkirdilər ki, bu saatlarda Aydının hansı sağlam və əbədi köklərə bağlı olduğunu daha dəqiq duya bildim. Aydın yaşayarkən o, atası Mirsaleh kişi üçün iftixar etdiyi, fərəhləndiyi oğul idi, balaca bir kənddən çıxıb Bakıya getmiş, orada peşəyə yiyələnmiş, alim olmuş, ad-san qazanmış bir ailə üzvü idi. Ölümündən sonra Aydını bütün xalq – Azərbaycan xalqı öz oğlu, istəkli, ağıllı-kamallı balası saydığını dərk etdi. Mirsaleh kişinin bizə dediyi sözlər çox adi, çox sadə, ona görə də çox təbii və səmimi sözlər idi: –Heç bilməzdim ki, Aydını bu qədər sevirlərmiş. Azərbaycanın hər yerindən adamlar axın-axın gəlir, məktublar, teleqramlar, güllər... Aydının məzarı başında durmuşuq. Məzarın üstü bütün Azərbaycandan axıb gəlmiş güllər, dəmətlər, çələnglərə qərq olub. Bir tərəfdə füsunkar gözəlliyə malik olan Marxal yaylağı – Aydın buranı çox sevərdi. "Marxal"ın qədim türk sözü olduğunu da mən ilk dəfə Aydının dilindən eşitmişəm. O biri tərəfdə dəli-dolu Kiş çayı, Kiş kəndi, kiçik həyət, qəribsəmiş bir ev – itirdikləri oğlun dərdini səssiz-səmirsiz, içindən yana- yana, yanıb qovrula-qovrula çəkən iki qoca ata-ana. Hər tərəfdə – qarlı dağlar başında, sıx ormanlıqlarda, qədim Şəkinin təkrarsız küçələrində, Bakının, Qarabağın, Azərbaycanın hər yerində məhəbbətlə, hörmətlə, minnətdarlıqla, yanğıyla anılan bir ad – Aydın Məmmədovun adı. Aydının butün vətən torpağımızı dolaşan ruhu. Yaddaşlarımızda, qəlblərimizdə, talelərimizdə yaşayan işıqlı surəti.
Aydın surəti.
371
TORPAĞI VƏTƏN EDƏNLƏR
90-cı il 20 yanvar müsibətindən sonra xalqımızın bəxtinə bir qara gün də çıxdı – 91-ci ilin 20 noyabrı. Bu nə zəmanədir, ilahi, televiziyada səslənən klassik musiqi dərhal gərilmiş əsəblərimizi bir az da tarıma çəkir, səksəkəli ürəklərimiz bəd xəbərin vahiməsiylə titrəyir. 20-də axşam televiziya ekranında alışdığımız xəbərlər proqramı əvəzinə simfonik musiqi sədaları eşidəndə ürəyimə yeni bəlanın qorxusu damdı. Xəstəydim, evdə yatırdım, kimdən xəbər ala bilərdim? Dayım oğlu milis polkovniki Akif Rəfiyevə zəng elədim. Yoldaşı təşvişlə: – Akif Qarabağdadır, – dedi, – yaman nigaranıq. Deyirlər orda yenə atışma olub. Daha kimə zəng edə bilərdim? Yəqin hər halda Tofiq İsmayılov bir xəbər bilər. Dəstəyi qaldırdım. Elə bil kimsə: – Yox, zəng eləmə, – dedi. – Yəqin hələ işdədir. Evə gec gəlir. 10-a qədər bir şey aydınlaşmasa, zəng vurmaq olar. O vaxt evə gələr. Daha heç vaxt evə gəlməyəcəksən, Tofiq, nə onda, nə on birdə, nə bu gün, nə sabah, heç vaxt mehriban ailəni xoş təbəssümlə sevindirməyəcəksən, həyatından artıq istədiyin oğlun Heydəri oğrun-oğrun süzüb fərəhlənməyəcəksən. Tofiq, əzizim, dostum, qardaşım. Səni üç il qabaq itirsəydik, yenə də yanardım, xalqımın belə alim, ziyalı, ağıllı-kamallı oğlunun itkisinə acıyardım. Amma səni daha yaxşı tanıdığım bu üç il ərzində mənə o qədər doğma, munis, əvəzsiz bir dost oldun ki, ən çətin dəqiqələrdə çiyin-çiyinə dayanmağımıza elə alışdım ki, müdrik məsləhətlərinə, dəqiq siyasi təhlillərinə, adicə insani davranışına o qədər vərdiş etdim ki, sənin yoxluğun ən əziz, ən yaxın adamımın itkisi kimi ağrıdır məni. Sənin bu son illərdə xalqın üçün, vətənin üçün elədiyin fədakarlığı, hünərini və
372 cəsarətini, dönməzliyini və tədbirini – bilənlər bilir, amma bəlkə biz – sənin deputat həmkarların bu çətin, əzablı və təhlükəli mübarizənin gözlərdən, qulaqlardan gizlin təfərrüatını daha artıq bilirik. Ali Sovetin, Qurultayın sessiyalarında, iclaslarında rəqiblərimizi məntiqinlə, natiqlik məharətinlə, ehtiraslı vətəndaşlıq mövqeyinlə yerində oturdan çıxışlarından başqa, necə deyərlər, "səhnə arxasında", şəxsi təmasların, saysız-hesabsız yazılı məktubların, sorğuların, müraciətlərin, ən yüksək vəzifəli adamların kabinetlərində ləyaqətlə, səbrlə, təmkinlə, prinsipiallıqla apardığın danışıqlar – sənin bu torpaq, bu vətən uğrunda sıravi əsgər döyüşün, bacarıqlı sərkərdə əməliyyatın idi. Xalqımızın başına gələ biləcək neçə bəlanın qarşısını vaxtında almaqda sənin misilsiz xidmətin var. Butün bu illər ərzində sənin nələr çəkdiyini bilən bilir, Tofiq. Qarabağımıza son borcunu da verdin – onun doğma torpağında şəhid düşdün. Şəhidin yeri behiştdir, – deyərlər. Dostlarının, xalqının qəlbində həmişə yeri behiştlik bir fədai kimi yaşayacaqsan, qardaşım. Vəli, əzizim! Ali Sovetdə sənin gördüyün qara fəhlə əməyi – parlaman iclaslarında, komissiyalarda fəaliyyətin, müasir, ya tarixi sənədləri, qərarları və qanunları həmişə cabəca əlinin altında saxlamağın, tutarlı silah təkin istifadə etməyin – ədəbiyyatçı-tədqiqatçı kimi yaşadığın gənclik illərinin vərdişi idi, Nərimanovun ürək yanğısıyla yazdığı və illər boyu gizlədilən məktublarını arxivlərdə öz əlinlə köçürdüyün, sonra duyuq düşməsinlər deyə köynəyinin altında bayıra çıxardığın o uzaq illərdən qalmışdı sənə. Uzun illər partiya işlərində çalışmışdın, amma o işləri tapdalamaq yeni siyasi konükturaya çevriləndə keçmişinə dönük çıxmadın. Çünki konüktürçü deyildin, əqidə adamı idin. Əqidə saxta olsa belə, ona inam süni yox, həqiqi ola bilər. Yüksək partiya vəzifələrində ciblərini doldurmamışdın, altına yığmamışdın, bir vaxt partiyanı öyməklə sərvət qazanıb, indi partiyanı söyməklə
373 şöhrət axtaranlardan deyildin. Çox yerdə işləmişdin, işsiz qalan vaxtların da olmuşdu, işini dəyişdiyin vaxtlar da. Qarabağda işini yox, dunyanı dəyişdin. Əzizim Vaqif! Xalq deputatlarının birinci Qurultayında – sənin halal yerinə bədnam Zori Balayanı dürtüşdürmək istədilər. Çıxış eləməliydin. Çıxışının rus dilində səlis səslənib- səslənməyəcəyindən və bunun da seçkiyə müəyyən təsir göstərəcəyindən nigaran idik hamımız. Bircə səndən başqa. "Arxayın olun, – deyirdin. – Necə lazımdır, elə danışacam və seçiləcəm". Belə də oldu. Çünki danışdıqların həqiqət idi, ədalət sənin tərəfində idi və sənin rəqibinə qələbə çalmağın haqq işin zəfəri idi.
Ən ağır dəqiqələrdə məhz sən bizi arxayınlaşdırırdın: "Mən ordan gəlmişəm, işin içindəyəm, hər şey yaxşı olacaq, – deyirdin. – Qarabağ sarıdan narahat olmayın. Bu çəkişmədə biz hökmən qalib gələcəyik!". Məmməd, İsmət, Zülfü, Qurban – əziz həmvətənlərim – sizinlə bağlı nə qədər xatirələrim var, Bakıda, Moskvada, Şuşada, Sumqayıtda, Ağdaşda görüşdüyümüz günlər, saatlar... Haçansa xoş zarafatlı söhbətlər, haçansa ciddi, ağrılı fikir mübadiləsi... Ön atəş xəttindən gələn sorağınız – Qarabağımızı qorumaq və qurmaq əzminiz... Nurlu surətləriniz yaddaşım durduqca yaddaşımda qalacaq. Osman, Rafiq – uzaq gənclik illərimin tay-tuşları, duz-çörək kəsdiyim, xeyirdə-şərdə görüşdüyümüz, dərd-sərimizi bölüşdüyümüz insanlar. Bir gündə, bir neçə dəqiqəlik televiziya xəbərində bu qədər dost, yoldaş, tanış itirmək nə dəhşətli imiş... İqor, eşe odin tovarih moix önıx let. Ə vospominaö tot dalekiy i nezabıvaemıy seminar tvorçeskoy molodeji, kotorıy tı s Zaurom Rustam-zade orqanizovali v Zuqulbe, i kak mı vse bıli molodı, i kak vsem nam toqda bılo xoroşo vmeste, i skolğko svetlıx nadejd bılo v naşix duşax. Kak strastno sporili
374 mı o podeme kulğturı naşey rodinı Azerbaydjana. Moey i tvoey rodinı, İqor. Tı zdesğ rodilğsə, na gtoy zemle jil, löbil, rabotal, gtoy rodine s sınovney vernostö slujil i otdal svoö jiznğ za nee. İ pustğ pamət o tebe stanet simvolom edinstva vsex qrajdan Azerbaydjana, raznıx naüionalğnostey, predannıx gtoy zemle i sçitaöşix ee svoey rodinoy. Alı, gənc dostum. Ali Sovetin mətbuatsız keçən hər qapalı iclasından sonra tənəffüsə çıxarkən ilk gördüyüm sənin nigaran gözlərin, ilk eşitdiyim sənin səbrsiz sualların idi: "Nə oldu? Bizə toxunan bir məsələ qalxmadı ki?" Sən də, Fəxrəddin də, işıqçı həmkarın Arif də son saatınıza qədər vətəndaşlıq və peşəkarlıq borcunuzu namusla, qeyrətlə yerinə yetirdiniz. Sizin işinizə verilən ən yüksək qiymət odur ki, vertolyotunuzu namərd gülləbaranıyla məhv edən quldurlar – cinayət yerində iz itirməyə çalışan canilər kimi – sizin çəkdiklərinizi oğurlayıb aparıblar. Sizin əks etdirdiyiniz həqiqətdən necə qorxurmuşlar gör! Hamınızın müqəddəs ruhları qarşısında baş əyirəm. Allah hamınıza rəhmət eləsin. Qarabağa sülh məramıyla gəlib, burdan öz yer-yurdlarına tabutda qayıdan hərbçilərin, mühafizə orqanları işçilərinin, Rusiya və Qazaxıstan nümayəndələrinin, vertolyot sürücülərinin xatirələri qarşısında baş əyirəm. Bu günlər tez-tez yada düşən misranın həqiqəti əbədidir: Torpaq, əgər uğrunda ölən varsa – VƏTƏNDİR.
|