ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

Mehdiquluxan Vəfanın qızı-Ş.N./isə general  Rzaqulu   Mirzənin   oğlu   Əkbər   
Mirzə Qacarda ərdə olub. 
Bəhmən Mirzənin böyük qızı Qızxanım, Məhəmməd Qasım ara Cavanşirin 
arvadı idi. İkinci qızı Zari xanım isə məşhur tibb alimi Kərim bəy Mehmandarovun 
həyat yoldaşı olub. Onun da nəvəsi məşhur neftçi-alim Süleyman Vəzirov idi. 
Xurşid xanım Qacar isə məşhur alimpedaqoq, Qori Seminariyasının müəllimi 
Səfərəli bəy Vəlibəyovun arvadı idi.. 
Heydərqulu Mirzə Qacarın qızı Rəhimə xanım məşhur maarifçi Bədəlbəy 
Bədəlbəyovun həyat yoldaşı idi. Onların da oğlanları Əfrasiyab və Şəmsi 
Bədəlbəylilərdir. 
Kazım Mirzənin oğlu Darab Mirzə, yəni mənim doğma əmim Amerikada 
mühacirətdə olanda məşhur bir fransız ailəsinin qızı ilə evlənib. Onun da qızı 
hazırda xaricdə yaşayır. Qacar soyadı ilə. 
 - 
Məlum məsələdir ki,  aradan yüz ildən çox bir vaxt keçir. Çox sağ olun ki, 
Qacarlar sülaləsi haqqında bəzi faktları açıqlamaqda mənə yaxından kömək 
etdiniz. Mahrux xanım, bunları kimdən, hansı mənbədən öyrənmisiniz? 
- Əvvəla, mən bütün bunları özümə borc bilirəm. Və belə düşünürəm ki, hər 
kəs öz nəslinin, öz xalqının tarixini bacardığı qədər öyrənməlidir. Yoxsa biz quru 
yerdə qalarıq. Bunu mən balalarıma, nəvələrimə tövsiyə edirəm. 
Sonrası da ulu babam Bəhmən Mirzənin sonuncu - on altıncı arvadı Afərin 
xanım uşaq vaxtı mənə çox şeylər danışıb. O, yüz altı yaşında Bakıda vəfat etdi. 
Nəql edərdiki. Bəhmən Mirzə Şuşaya köçəndən sonra şəhər əhalisi ilə daha yaxın 
olmaq üçün bir qəssabın Püstə adlı qızına evlənir. Lakin Püstə adı şahzadəyə layiq 
olmadığına görə dəyişib Afərin xanım edir. Nəslimiz haqqında çox şeyləri mənə 
anam Mahbəyim xanım da danışıb. O, Tiflisdə gimnazyda oxumuşdu, dörddil 
bilirdi: fars, ingilis, Azərbaycan və rus dillərində sərbəst danışar və yazıb oxuyardı. 
Mənim ali təhsilli həkim olmağımın səbəbkarı da anam olub. 
Bir Faruq bəyim adlı bibim vardı. O, müdriklər müdriki idi. Əvvəlcə Tiflisdə 
Qızlar İnstitutunu, sonra da Peterburqda Xarici Dillər Ali Kurslarını bitirmişdi. 
1920-ci ildə Faruq bəyim Qacar Tiflisdəki Şeyx Nizami adına müsəlman ali ibtidai 
məktəbində nəğmə və fransız dili müəllimi idi. Ondan da çox şeyləri öyrənmişəm, 
görüb-götürmüşəm. 
 - 
Sizdə ulu babanız şahzadə Bəhmən Mirzə Qacarın bir yadigarı varmı? 
- Var. Bir nəticə kimi onları əzizləyib saxlayırdım. Amma bəzi qiymətli 
yadigarlarını Azərbaycan Tarix Muzeyinə vermişəm. Ötən əsrin fransız səyyah-

rəssamının çəkdiyi “Şahənşahi İran-ibni səltənəti Azərbaycan” portretini muzeyə 
təqdim etmişəm. Portretdə babam şahzadə Bəhmən Mirzə Qacar təsvir olunub. 
Sonra babamın xəzinəsindən çıxan qızıl sapla tikilmiş süzənini, kəşkülü, tirmə şalı, 
əbrə şalı və başqa hədiyyələri muzeyə hədiyyə elədim ki, qoy xalqın malı olsun, 
xalq görsün. 
Vidalaşdım Mahrux xanımla. Yol boyu nələr düşündüyümü təsəvvür eləmək 
çətindir. Bütün varlığımla bu səmimi, ziyalı anaya minnətdar oldum ki, xələf kimi 
adlı-sanlı sələflərinin bioqrafiyasını gələcək nəsil üçün yaşadır. Amma bir şeyi də 
acı təəssüf hissi ilə xatırladım. Xatırladım ki, Dikkens, Viktor Hüqo, Fydor 
Dostoyevski kimi klassiklər səfillərin, qumarbazların həyatını yazırdılar. Leskov 
qaraçıların həyatını öyrənmək üçün on ildən çox qaraçılarla gəzib dolaşdı, vardan 
yoxdan çıxdı. Axırda dədə-baba mülkünü də satdı. Maksim Qorki bir qarnı ac, bir 
qarnı tox Rusiyanın geniş çöllərini dolaşıb rus muciklərinin həyatını öyrənib onları 
qələmə aldı. Amma biz xalqımızın hərb, mədəniyyət, maarif tarixində danılmaz 
xidmətləri olan ayrı-ayrı nəsillərimizin bioqrafiyasını yazmağı indiyədək 
düşünməmişik. Düşünməmişik ki, soykökündün ayrılmaq öz tarixindən 
uzaqlaşmaq, özünü tanımamaq deməkdir. Bu, Qacarlar soykökünün yox, 
Azərbaycan tarixinin bir səhifəsidir. 
Bu famili daşıyan oğullar, qəvi düşmən torpağımıza göz dikəndə qılıncını 
qurşayıb, kəhər atına sıçrayıb harayımıza gəlib, köməyimizə çatıb. Tariximizin 
dərin qatlarından gələn bir səs deyir ki, bu soykökün Şahverdi xan Ziyadoğlu 
/1552-ci illərdə yaşayıb/, İmamquluxan Qacar, Budaq xan Qacar, Qara Piri bəy 
Qacar, Fətali şah, Abbas Mirzə, Ağa Məhəmməd şah Qacar, Cavad xan 
Ziyadxanoğlu kimi igidləri olub. Bütün fəaliyytəri boyu istər Abbas Mirzə, istərsə 
də Cavad xan ruslarla muharibələr aparıb, ruslara düşmən kəsilib. Cavad xan 
Gəncə uğrunda döyüşlərdə igidliklə həlak olandan sonra Qafqazda gürcü 
korpusunun komandanı təyin edilən general-markiz Filipp Pualiççi 1812-ci il 
fevralın 20-də öz rəqibi şahzadə Abbas Mirzəyə belə bir məktub göndərmişdir: 
“Gürcüstanı və ona bitişik vilayətləri idarə etməyə başlarkən mən 
Yelizavetpolda /Gəncədə - red./ mərhum Cavad xanın qohum-əqrəbasına rast 
gəldim. Öz vətəninə layiqincə xidmət edən adamları sevdiyim üçün Cavad xana 
haqq qazandırıram. O, şəhəri müdafiə edərək, qəhrəmanlıqla həlak olmuşdur. 
Mənim Cavad xana olan dərin hisslərimi və xüsusi hörmətimi nəzərə alaraq onun 
nəslindən olanların hamısına azadlıq verdim ki, İrana köçsünlər”. 
XIX əsrin məşhur hərb tarixçisi, tam artilleriya generalı, akademik Nikolay 
Dubrovin ömrü boyu Qafqaz və Krım müharibələrinin tədqiqatı iləməşğul olub. Bu 
mövzularda silsilə əsərlər müəllifidir. O yazır: 
“Cavad xan son dərəcə fəndgir və qisasçı, həmçinin ağıllı, hazırcavab və 
sərt, sözü ötən, çevik, siyasətçi, hər məqamda çətin vəziyyətdən çıxmağı bacaran 
bir şəxsiyyət idi”. 
Bu, iki eloğlu sərkərdəmizin mərdliyi haqqında düşmən etirafı deyilmi?  
Bizim isə bunları unutmağımız, yazmamağımız ən azı milli-xəlqi 
ətalətimizdir... 
 
QACARLAR NƏSLİNDƏN 

OLAN  ŞAHLAR 
 
1. AĞA MƏNƏMMƏD ŞAH QACAR  (təv.  1742-1797, şahlığı: 1796-1797) 
2. FƏTƏLİ ŞAH QACAR 
 
     (təv.  1766-1834, şahlığı:  1797-1834) 
3. MƏHƏMMƏD ŞAH QACAR  
     (təv: 1807-1848, şahlığı: 1834-1848) 
4. NƏSRƏDDİN ŞAH QACAR  
     (təv.   1831-1896, şahlığı:  1848-1896) 
5. MÜZƏFƏRƏDDİN ŞAH NƏSRƏDDİN OĞLU QACAR 
      (təv.  1853-1907, şahlığı:  1896-1909) 
6. MƏNƏMMƏD ŞAH MÜZƏFƏRƏDDİN OĞLU QACAR 
      (təv.  1872-1925, şahlığı: 1907-1909) 
7. ƏHMƏD ŞAh QACAR  
 
     (təv.  1897-1925, şahlığı: 1909-1925). 
  
 
ŞAHZADƏ XOSROV MİRZƏ  
QACAR 
 
Qriboyedovun Tehranda qurbani  - cəhalət 
olması münasibətilə barayi üzrxahi 
Peterburqa qədər getmiş Xosrov Mirzədir 
ki, bu hərəkəti ilə Fətəli şahı ruslarla 
bir üçüncü hərb balasından xilas etmişdir. 
 
Əlibəy HÜSEYNZADƏ, 
professor. 
  
“Qacar sulaləsinin sərkərdələri”  adlı yazımı  yenicə bitirmişdim. Amma 
nədənsə, onu dərc etdirməyə tələsmirdim. Hər axşam işdən qayıdanda yazını 
yenidən vərəqləyir, elə-belə oxuyurdum. Daxili bir hiss mənə deyirdi ki, yazı 
bitməyib. Belə köklü-budaqlı nəslin hələ təqiq olunmamış çox oğulları var. 
Günlərin birində yolumu yenə Əlyazmalar İnstitutunun arxivindən saldım. Əslində, 
bu, ümidsiz bir gəliş idi. Harada, nəyi axtarmaq haqqında xeyli düşünüb-daşındım. 
Belə qərara gəldim ki, foto-arxivdən başlayım. Fotoşəkillərin muhafizə olunduğu 
kartotekaları bir gün axşama kimi ələk-vələk elədim. Lap sonuncuların arasında 
şahzadə Xosrov Mirzəyə məxsus fotoşəkil olduğu göstərilirdi. Şəkli sifariş verib 
evə qayıtdım. Səhərisi onu sənətkar dostum Seyfəddindən aldım. Yaraşıqlı cavanın 
təsvir olunduğu şəklin altında fars və ingilis dilində yazı vardı: “Şahzadə Xosrov 
Mirzə Qacar”. Akvarellə çəkilmiş bu nadir şəkil çox yaxşı saxlanmışdı. Yaraşıqlı 
cavan gözəl geyimdə o qədər məharətlə təsvir olunmuşdu ki, adam baxdıqca 
baxırdı. 
Uzun axtarışlardan sonra öyrənə bildim ki, akvarel-şəkli 1829-cu il avqustun 
12-də məşhur rus rəssamı Pyotr Karatıgin Peterburqda çəkib. Şahzadə Xosrov 
Mirzə bunun üçün rəssama qızıl tütün qutusu bağışlayıb. Bu barədə rəssam İvan 
Kramskoyun məşhur messenat Pavel Tretyakova məktubunda məlumat var. 
Vəlihəd Abbas Mirzənin yeddinci oğlu şahzadə Xosrov Mirzə, Bəhmən 
Mirzənin böyük qardaşıdır. Peterburqun kübar cəmiyyətinin dvoryan qadınları və 

qrafları xatirələrində qeyd edirlər ki, I Nikolay dövründə belə hörmətlə qarşılanan 
ikinci şərq qonağı olmayıb. A.S.Puşkinin müasirləri, yaxın dostu qrafika Anna 
Olenina 1829-cu ildə gündəliyində yazır: “Avqustun onunda şahzadə Abbas 
Mirzənin oğlu, İran şahzadəsi Xosrov Mirzə Peterburqa gəldi. Mən sarayda onun 
təntənəli qəbulunda oldum. Şahzadə çox cavan və hədsiz dərəcədə gözəl bir igid 
idi”. 
İyirmi üç yaşlı şahzadənin gözəlliyinə valeh olan A.Olenina həmin il 
avqustun on yeddisində gündəliyində yazır ki, qraf Potoskinin sarayında 
şahzadənin şərəfinə böyük bal-ziyafət təşkil olundu. Mən qeyri-adi, rəng - bərəng 
geyimimlə şahzadəni və onun heyətini valeh etmişdim... 
Şərq    kişilərinə    məxsus    hədsiz gözəlliyi olan şahzadə Xosrov Mirzə rus 
qrafinyasının varlığını ovlamışdır. Gündəlikdəki tərif dolu sətirləri oxuyanda istər-
istəməz A.S.Puşkinin anası Nadejda    Osipovnanın    1834-cü   ildə Abbasqulu ağa 
Bakıxanov haqqında yazdığı  məktublar yada düşür. Bakıxanov da Peterburqun 
zadəgan cəmiyyətinin qraf və qrafinyalarını   özünün  yüksək  savadı, gözəl 
davranışı, yaraşıqlı qaməti ilə heyran qoymuşdu. 
Nadejda Osipovna Varşavada yaşayan qızı Olqaya yazırdı: “Abbasqulu ağa 
sənin məktubunu almağımızdan bir neçə saat sonra gəlib özünü bizə təqdim etdi: 
nə qədər gözəl adamdır, elə yaxşı müsahibdir ki... Onun davranış ədalarını çox 
sevirəm, ondan son dərəcə xoşum gəlir. Onu bizə göndərdiyin üçün sənə təşəkkür 
edirəm... 
  
...Abbasqulu ağa bizdə nahar edir. O, elə mehriban, gülərüz və xeyirxah 
adamdır ki, sanki biz onunla köhnə dostlarıq. ... Abbasqulu ağa çox nəzakətlə 
bizimlə vidalaşdı.   O,   məni   bir   neçə   dəfə qucaqladı...   Mən  onu  səmimi   
qəlbdən sevirəm. O, həqiqətən çox yaraşıqlı və şübhəsiz,   sənin   bizə  təsvir   
etdiyin kimidir.  Mən onunla birlikdə olanda özümü çox sərbəst hiss edirdim". 
Milliyyətcə azərbaycanlı olan İran şahzadəsi Xosrov Mirzə Qacar 1829-cu  
ildə Peterburqa nə üçün getmişdi? 
“Onun   istedadı   və   təcrübüsi   ilə tanış olduqdan sonra mən əmin oldum 
ki, Qriboyedov elə bir hərəkət etməz ki, hökumətlərimiz  arasında yaradılmış xoş   
əlaqələrə   xələl   gətirə   bilsin. Lakin məndə Qriboyedovu müşayiət edən 
adamlara   qarşı   bu   inam   yoxdur.   Bu adamların dini və əhval-ruhiyylərində 
düşmənçilik görürəm və bu, məni çox qorxudur. Qriboyedovu başa salın ki, bu 
adamları tabeçiliyində möhkəm saxlasın. Qriboyedovun yəqin xatirində qalıb ki, 
mən bir neçə il bundan qabaq ondan xahiş etmişdim ki, Dadaş bəyi /Vasili 
Dadaşyan - Ş.N./geri çağrsın. O, Təbrizdə camaatı çox incidir. Rüstəm bəy 
/Rustom Becanyan - Ş.N./də çox əzazil adamdır. Mən çox qorxuram ki, bu və 
bunlar kimi başqa adamlar cənab Qriboyedovu acınacaqlı çəkişmələrə və 
çaxnaşmalara cəlb edələr. 
 
Şahzadə Abbas Mirzə”. 
 
Min səkkiz yüz iyirmi doqquzuncu il, yanvarın otuzunda gecə saat ikidə 
Tehrandakı rus səfarətxanasına bir kişi və iki çarşablı qadın gəlir. Bivaxt 
“qonaqlar”, “şəxsən vəziri-muxtara aid sözümüz var”, deyib durdular. Çarəsiz 

qalan baş mühafiz səfiri oyatdı. Gələnləri onun hüzuruna ötürub, özü nigarançılıqla 
qapının ağzında dayandı. Bikef vəziri-muxtar gələnin Xoca Yaqub Mirzə olduğunu 
görüncə daha da dilxor oldu. 
 
- Aleksandr Sergeyeviç, mən sizə yenə pənah gətirdim. Əlac bircə sizə... 
 - Axı, mən sizə dünən dedim ki, bu barədə gündüz müraciət edin. Əlahəzrət 
imperatorun bu barədə - müqavilənaməyə əsasən bütün əsirlər üçün himayəçiliyi 
var. Siz isə... 
- Cənab vəziri-muxtar, mənim sizin  yanınıza gündüz, günorta çağı təşrif 
gətirməyim qətiyyən mümkün deyil. İcazənizlə başıma gələn qəzavü - qədəri 
qısaca da olsa izah edim. 
Gələn kişi yalvara-yalvara bildirdi ki, mən irəvanlı Yakov Markaryanam. 
1804-cü ilin iyun ayında general Sisianovun hərbi qüvvələri şahzadə Abbas Mirzə 
qoşunlarının hucumuna tab gətirmədi. Ona görə ki, irəvanlı Məmmədhəsən xan və 
naxçıvanlı Kəlbəli xan ona kömək etmədilər. Abbas Mirzənin qoşunları Sisianovu 
sıxışdırıb Tiflisə tərəf qovanda erməni tacirləri də rus qoşunlarına və gürcü 
dəstələrinə qoşulub Tiflisə tərəf qaçırdılar. Mənim onda on səkkiz yaşım vardı. 
Üçkilsədə /Eçmiadzin/ monastırda təhsil alırdım. Ermənilərin karvanı monastırın 
yanından keçəndə mən müəllimimdən gizlincə onlara qoşulub yola düşdüm. Yolda 
tacirlərdən biri məndən soruşdu ki, sən kimsən, hara gedirsən? Mən onu aldadıb 
dedim ki, bu yaxınlarda məşhur alim Serap Patkanyan Tiflisə gəlib, erməni 
uşaqlarına pulsuz dərs keçir, gedirəm ondan dərs almağa. Onda erməni tacirinin 
məndən xoşu gəldi, özünün pendir-çörəyini belə mənimlə yarı böldü. İki gün yol 
getdik. 
Babakər dağının yanına çatanda bərkdən fit səsləri eşitdik. Qəfildən hücum 
edən İran dəstəsinin sərbazları bizi əsir aldılar. Yaxınlıqdakı gürcü süvari dəstəsi 
xeyli vuruşub aradan çıxdı. İranlılar ermənilərin müqavimət göstərənlərini qırdılar, 
sağlarını isə əsir aldılar. Bizi qoyun kimi qabaqlarına qatıb Təbrizə kimi gətirdilər. 
Məni və bir neçə ermənini axtaladılar. Zorla müsəlmanlığı qəbul elətdirib adımı da 
Mirzə Yaqub qoydular. Sonra xacə kimi Tehrana, Fətəli şaha peşkəş göndərdilər. 
İki il mənə ərəb və fars dillərini öyrətdilər. Hərəmağasının təlimi ilə bütün elmləri 
mənimsədim. Sonra mənə xacəbaşı titulu verdilər. Sarayda isə mənə güclü biliyə 
malik hesab müəllimi təyin edib mühasibat işini tam incəliyinə qədər öyrətdilər. 
Şahın xüsusi sərəncamı ilə iki dəfə Şiraza və üç dəfə Xorasana, qubernatorun 
mühasibat işlərinə müfəttişliyə göndərdilər. Məni şahın xəzinədarı təyin etdilər. 
Ordan İrəvana, ata-anama gizlincə pul-para da göndərə bildim. İyirmi beş ildir ki, 
şaha xacəbaşı kimi qulluq edirəm, daha bəsdir. Bu sandıqçada gətirdiyim qızıllar, 
40 min tümən, daş-qaş öz əməyimin bəhrəsidir. Təvəqqe edirəm, mənə kömək 
edin, doğmalarımın yanına qayıdım. Göydə Allahı, yerdə sizi deyib gəlmişəm. 
- Bəs bu qadınlar kimdir? - deyə yuxudan kal oyanan xəstəhal səfir 
Qriboyedov soruşdu. 
 
- Bunlar  şahın  kürəkəni  Allahyar xanın hərəmxanasında əzab çəkən iki 
bədbəxt erməni qadınıdır. Onlar da mənə qoşulub sizə pənah gətiriblər. Kömək 
edin... - deyib ağlamsınan Yakov Markaryan ovcunun içilə gözlərini ovxaladı. 
Sandıqçanı ayaqları arasında bərk-bərk sıxıb daha da büzüşdü, yazıq görkəm aldı. 

Yarıyuxulu səfir isə Yakov Markaryanın gah yöndəmsiz uzun çənəsinə, gah 
da bulanıq göy gözlərinə baxırdı. Bilmirdi nə cavab versii. Yakovun üz-gözündə 
xeyirxahlıqdan əsər-əlamət tapmayan səfir canının ağrısından gözlərini yumub 
fikrə getdi. Vaxtsız gələn “qonaq” isə elə hey yalvarırdı bilməyən səfir paltosuna 
bərk-bərk burunub qabağa əyildi: 
- Axı, sizin arzunuzu yerinə yetirməyə mənim səlahiyyətim çatmır, - dedi. - 
Bunun üçün iki dövlət arasında rəsmi danışıq  olmalıdır,   müəyyən   razılıq 
alınmalıdır. Zənnimcə, siz nahaq belə hərəkət etmisiniz. Xəta gətirəcək bu işi 
özündən rədd eləmək naminə onu inandırmağa çalışdı. Yəqin siz məndən yaxşı 
bilirsiniz ki, şərq adəti üzrə şahın hərəmxanasında, sarayında on ildən çox 
xidmətdə olan bir şəxs onun ailə üzvü sayılır. Eləcə də şah hərəmxanasında qulluq 
edən hər bir qadın onun kənizi, arvadı hesab olunur. Şərqlilərdə isə arvad kişinin 
namusu, qeyrətidir. Bunu siz məndən yaxşı bilməlisiniz. Əgər kişinin arvadı bəd 
əməllərə düşürsə, ordan qan qoxusu gələr... 
-  Aleksandr Sergeyeviç, bəs Türkmənçay müqaviləsi... Onun on üçüncü 
bəndi buna əsas vermirmi ki... Axı siz bu ölkədə Rusiyanın səlahiyyətli vəziri-
muxtarısınız. Siz həmişə biz yazıq ermənilərin pənahkarı olmusunuz. Səhv 
etmirəmsə,    on   üçüncü   bəndi    biz   yazıq ermənilərin xatirinə məhz siz əlavə 
etmisiniz:   “Axırıncı və ya bundan qabaqkı  müharibənin  gedişində əsir alınmış 
hər iki tərəfin bütün hərbi əsirləri, bununla bərabər hər iki hökumətin nə vaxtsa    
əsir   düşmüş təəbələri qarşılıqlı azad edilməli və dörd ay ərzində qaytarılmalıdır”. 
Yakov   Markaryan    on   üçüncü   bəndi sətirbəsətir   əzbərdən   dedi.   Səfir  
duruxdu. Handan-hana: 
- Sən - dedi, - təkcə şah sarayının içalatından yox, iki dövlət arasındakı incə  
siyasətdən  də  xəbərdarsan. Bu barədə şaha müraciət etmisənmi? 
- Yox, heç vaxt ! - deyə Yakov cavab verdi. 
- Siz ki, ona belə yaxınsınız, şah sizə ki,  bu boyda varidatını etibar edib,   
şübhəsiz  ki,   sözünüzü də yerə salmaz, arzunuza əməl edər... 
- Aleksandr Sergeyeviç, bu qaranlıq müsəlman dünyasında üç bədbəxt 
xristianın yeganə pənahı sizsiniz. Bizi buradaca qanımıza qəltan edin, amma o 
vəhşi müsəlmanların yanına bir daha qaytarmayın. 
Yakov səfiri yumşaltmaq üçün dedi: 
 
- Sizin biz ermənilərə çox yaxşılıqlarınız olub.  Mənə məlumdur ki, hələ 
1825-ci ildə Tiflisdə Lazaryanla, katalikos Nerseslə birgə sərgərdan ermənilərin     
Azərbaycana, Qarabağa köçürülmək planını hazırlayıbsınız. Bu saat bizim saraya 
qayıtmağımız ölümə getmək kimidir... 
- Yaxşı, gecə keçir, indi tapşıraram sizə gecələmək üçün şərait yaradarlar. 
Səhər isə özüm bu barədə Fətəli şahla danışaram, - deyib, səfir yataq otağına getdi. 
 
* * * 
 
Açılan səhər nə Qriboyedova, nə də üç erməni qaçqınına xeyir gətirmədi. 
Səfir nə qədər on üçüncü bəndə əsaslanıb ondan sitatlar gətirdisə, Fətəli şahı 
yumşalda bilmədi. 
Şah iki ayağını bir başmağa qoyub haqlı tələbini etdi: 

- Milliyyətcə erməni olan Xacə Yaqub Mirzə xəzinəmdən varidatımın 
yarısını oğurlayıb aparıb, - dedi. Siz isə caniyə, oğruya sığınacaq vermisiniz. O 
qaytarılmalıdır və haqlı cəzasını almalıdır. Vəssalam! Cənab vəziri-muxtar, sabah 
dan ağarana qədər sizə və sizin yanınızda qeyri-qanuni sığınacaq tapmış üç qaçqına 
vaxt veririk, qayıtmasalar, başqa tədbirə əl atmalı olacağıq, Xüsusilə, Allahyar 
xanın hərəmxanasından olan iki qadına verdiyiniz sığınacağa görə xalqın narazılığı 
son dərəcə gərginləşib. 
Verdiyi vaxtı həyəcanla gözləyən Fətəli şah rus səfarətxanasından heç bir 
xəbər-ətər çıxmadığını görüb Tehranı təntənəsiz tərk etdi. O, şəhərin 
yaxınlığındakı gözəl ab-havası ilə məşhur olan Nəva qəsəbəsinə “istirahətə” getdi. 
Hər şeyi sarayda böyük nüfuza malik olan kürəkəni, ruslara qatı nifrətilə ad-san 
qazanmış sədr-əzəm Allahyar xana tapşırdı. Allahyar xan Tehranın din xadimlərini 
qəzavata çağırdı. Məscidlər, bazarlara və əhalinin yaşadığı gur yerlərə carçılar 
göndərdi. Atlı carçılar haray salıb elan elədilər ki, rus səfarətxanasında bir dəstə 
müsəlman qadını əsir alınıb gizlədilmişdir. Onları Rusiyaya aparıb zorla xristian 
dinini qəbul etdirəcəklər. Hətta rus xəfiyyəsinin fitvası ilə Xacə Yaqub Mirzə, 
Fətəli şahın xəzinəsindən qızıl və daş-qaş da oğurlayıb aparıb. 
Gavurlardan yanıqlı olan tehranlılar rus səfarətxanasına təraf axışmağa 
başladılar. Adamlar əllərinə keçən nə vardısa özlərinə yaraq eləmişdilər: kimi 
tüfəng, kimi xəncər, kimi də daş və ağacla silahlanmışdı. 
Seyidlər, üləmalar şəhər müctəhidi Hacı Mirzə Məsihin tapşırığı ilə Tehranın 
Cami məscidinə yığışdılar. Buraya ətraf kəndlərdən də gələnlər vardı. Getdikcə 
artan izdiham dəstə-dəstə səfarətxanaya tərəf axışırdı. Arasıkəsilməz “Allah! 
Allah!” səsləri şəhəri bürümüşdü. Onları süvari sərbaz dəstələri dayandıra bilmədi. 
Sarayın baş eşikağası Manuçar xan
19
 bacısı oğlu Solomon Melikovu bir 
dəstə şah süvarisi ilə izdihamı dağıtmağa göndərdi. O, bacısı oğluna tapşırmışdı ki, 
rus səfirliyindən Xacə Yakov Markaryanı nəyin bahasına olursa-olsun xilas edib 
gətirsin. Onda ixtişaş yatırılar və Qriboyedov xətadan xilas olar. 
Lakin artıq gec idi. Kükrəyən izdiham erməni Solomon Melikovu tanıyan 
kimi ona hücum edib atdan saldılar. Döyə-döyə sürüməyə başladılar. Aldığı ağır 
zərbələrdən Solomonovun meyiti küçədə ayaqlar altında qaldı. 
Az sonra şəhərdə qalxan iğtişaş barədə səfirə xəbər verdilər, hadisənin 
fəlakətlə nəticələnəcəyindən qorxuya düşən məmurlardan biri qayğıkeşliklə: 
- Aleksandr Sergyeviç, - dedi, - qaragüruhçuların   qarşısına   çıxmaqdansa, 
erməni kilsəsinə çəkilib sığınmaq lazımdır.  Gələnlərin əksəriyyəti din xadimləri və 
onların əsabələridir. Biz oraya sığınsaq yaxın düşməzlər, ona görə ki, kilsə gavur 
yuvasıdır, müsəlman adətincə murdardır. 
İkincisi də kilsənin toxunulmaz olduğunu bizdən də yaxşı bilirlər. 
Qriboyedov isə qəti etirazını bildirdi: 
                                                 
19
 
Маnuçаr Yеnikоlоpоv Тifliс еrmənisi idi. 1804-cü ildə gеnеrаl Sisiаnоv Irəvаnа hücum еdəndə gürcü sırаvi dəstəsində 
döyüşərkən irаnlılаrа əsir düşmüşdü. О dа Yаkоv Маrkаryаn kimi Тəbrizə gətirilib ахtаlаnmışdı. Sаrаy Hərəmхаnаsındа qulluq 
еdən Маnuçаr tеzliklə əyаnlаrın hörmətini qаzаnıb, yüksək vəzifələr tutmuşdu. 1815-ci ildə isə Fətəli şаhın хüsusi hörmət və 
еtimаdını qаzаnаn еrməni Маnuçаr Yеnikоlоpоv sаrаyın birinci nаziri оlmuşdu. 1820-ci ildə şаhın ən sаdiq аdаmı Маnuçаr 
zənginliyi ilə məşhur оlаn Gilаn vilаyətinə cаnişin təјin еdilir. Irаn dövlətinin ən еtibаrlı аdаmı /şаh оnа Мötəmədiddövlə rütbəsi 
vеrmişdi/ kimi Маnuçаr Yеnikоlоpоv Тürkmənçаy sülh müqаviləsini imzаlаyаnlаrdаn biri оlmuşdur - müəl. 
 

 
- Bu sığınacaq mənə ömürlük ləkə olar, - dedi. - Cənablar, mən böyük rus 
imperiyasının səlahiyyətli vəziri-muxtarıyam, mənə kilsədə gizlənmək ar olar. 
Sonra da kinayə ilə: - kimə canı əzizdirsə, erməni kilsəsinə pənah apara bilər...    
Hər   halda   gələnlərin   bir başçısı var ki... Ona başa salarıq, o da kütləyə ərzi-
halını bildirər, - dedi. 
Səfirin bu qısa, alovlu nitqindən sonra erməni kilsəsinə sığınmağa heç kəsin 
cəsarəti çatmadı. 
Getdikcə yaxınlaşan uğultu artıq qonşu həyətlərdən eşidilirdi. Qızışmış kütlə 
“ya Əli, kömək ol!”, “Cihad”, “yahu, yahu, gavur itlərinə ölüm!” harayı ilə 
səfarətxana darvazasını daşa basırdılar. Birdən onlar darvazanı sındırıb hay-həşirlə 
həyətə soxuldular. Ayaq saxlayıb gavurlarla üzbəüz durdular. Başı əmmaməli 
şeyxlər, mollalar irəli yeriyərək həyətə tüpürüb lənətlədilər. 
   Bir səslə: 
- Yahu, vurun bu gavurları! - deyib qışqırdılar. 
 
* * * 
 
 
 
SƏFİRİN ERMƏNİ 
HİMAYƏÇİLİYİ 
 
Bu cəsarətli şahzadnin xeyrxahxah və  mərd xasiyyəti vardır, Abbas 
Mirzənin nişan atmaqda, at çapmaqda tayı yoxdur. At qova-qova o,  tüfəng, yaxud 
oxla ov vurur, hətta havadakı vəhşi quşları sayırdı.   Doğrudan  da   etiraf   etmək 
lazımdır    ki,    iranlılar    haqqında Kezenofonun dediyi xasiyyətlər hamısı bu igid 
şahzadədə toplanmışdır.