ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

kimi baxmamalıyıq” məqaləsi, 14 fevral 1992-ci il). 
Rusların himayəsinə sığınan, rus qoşunlarını Gürcüstana buraxan gürcü çarı 
II İrakliyə Ağa Məhəmməd şah Qacar 1795-ci ildə sərt bir ultimatum göndərdi. 
Qacar II İrakliyə xatırladırdı ki, yüz il Gürcüstan İranın itaətində olub, indi necə 
oldu ki, kafir rusları torpağına buraxmısan. Ultimatumun tam mətni belədir: 
 
 
“İran şahı Ağa Məhəmməd xanın gürcü kralı 
II İrakliyə 
ULTİMATUMU 
 
Bağışlayan rəhm edən Tanrı adına. Allah hamıdan böyükdür, yüksəkdir, hər 
şeyi yaradandır. 
Bu fərmanı gürcü çarı Əlahəzrətə elan edirik. 
Bizim mərhəmətimizi gözləyən hökmdarın məlumu olsun ki, yetmiş il 
bundan əvvəl gürcülərin Qəndəharda törətdikləri əməllər və İranı nüfuzdan salmaq 
cəhdləri indi artıq hamıya məlumdur. Zira Şah Sultanhüseyn də artıq sağ deyil, o 

dünyadadır. Yəqin əlahəzrət özü də yaxşı bilir ki, son yüz il ərzində siz İranın 
itaətində olmusunuz. İndi isə təəccüblə demək istəyirik ki, Siz ruslara yaxınlaşıb 
onlara qoşulmusunuz. O ruslara ki, İranda ancaq alver etmək məqsədi ilə
  
gəzib-dolaşırlar və elə bütün iş-peşələri də yalnız alverlə, ticarətlə məşğul 
olmaqdır. 
Sən yaşı doxsanı haqlamış adamsan, amma bağışlanmaz səhvlərə yol 
verirsən. Kafirləri torpağına buraxmısan, onlarla birləşmisən və onlara istədikləri 
kimi davranmağa şərait yaradırsan. 
Sizin və bizim dinlərimiz muxtəlif olsada, ancaq Siz həmişə İranla yaxın və 
əlaqədə olmusunuz. İranda sənə məlum olduğu kimi, xeyli tatar, gürcü, erməni və 
digər dinlərə mənsub olanlar yaşayır. Ona görə də Siz utanıb xəcalət çəkməlisiniz 
ki, bu cür işlərə və əməllərə yol verirsiniz. Bu əməllərdən birdəfəlik əl 
çəkməlisiniz. Ötən il sən məni bir yığın gürcünü məhv etməyə məcbur etdin. Lakin 
biz öz təəbəliyimizdə olanları öz əlimizlə öldürməyin tərəfdarı deyilik. 
İndi Allahın köməyi ilə biz böyük uğurlar əldə etmişik, nəhəng və güclü 
dövlətik. Sən bizə öz sadiqliyini sübut etməlisən. Biz böyük ixtiyar sahibi 
olduğumuz üçün, əgər ağıllı adamsınızsa, hazırkı niyyət və əməllərinizdən 
büsbütün əl çəkməlisiniz, ruslarla əlaqələrinizi tamamilə kəsməlisiniz. Bu, yəqin 
ki, sənin ölkənin əhalisinin ürəyincə olar. Əgər bu göstərişə əməl etməsən, onda 
çox qısa bir müddətdə Gürcüstanın üzərinə yürüş edəcək, ruslarla bərabər gürcüləri 
qılıncdan keçirərək, qanınızdan Kür çayına bənzər bir qan çayı axıdacağıq. 
Bütün bunları sənə çatdırmaq və xəbərdarlıq etmək məqsədilə bu fərmanı 
göndəririk. Bu fərmanı yazmışıq ki, bizim dediklərimizi, buyurduğumuzu 
qulaqardına vurmayasan və özünün vəziyyətini dərk edəsən
8
”. 
Can Kevrin tarixi romanında Ağa Məhəmməd şah Qacar bizim ədəbiyyatda 
təsvir olunanların əksinə, camaldan çirkin yox, yaraşıqlı, yüksək hərbi biliyə və 
bacarığa malik, coğrafiya və başqa elmləri, xüsusilə Quranı gözəl bilən, ona təfsir 
yazan ideal qəhrəman kimi təsvir olunur. Oxucuda əyani təsəvvür yaratmaq üçün 
“Xacə Şah” kitabından bir neçə sətir: 
  
Yüz iyirmi üçüncü səhifədən: 
Ağa Məhəmmd şah cavan yaşlarında çox gözəl olub, vücudunun çevikliyini 
ömrünün axırına kimi saxlamışdı. O, gigiyena haqqında biliyi ilə öz zəmanəsinin 
adamlarından iki əsr irəlidə idi. Bədəni iyirmi yaşlı cavanın əndamına oxşayırdı. 
Yüz iyirmi yeddinci səhifədən: 
Qacar sülaləsində Ağa Məhəmməd xan yeganə padşah olub ki, fəlsəfədən 
məlumatı var idi. Ağa Məhəmməd xan Əndəluslu filosof ibn Tüfeylin bütün 
əsərlərini oxumuşdu, bir hissəsini də əzbərləmişdi. İbn Tofeylin dünyada ikinci 
fəlsəfi romanı olan   “Yəqzanın oğlu hey” kitabını əlindən yerə qoymazdı
9
 . 
Yüz otuz və yüz otuz birinci səhifələrdən: 
                                                 
8
  Ultimаtumu ilk dəfə Аzərbаycаn охuculаrınа рrоfеssоr V.Аrzumаnlı 1992-ci ildə təqdim еtmişdir. 
 
9
 N.Gəncəvinin müаsir məşhur ərəb filоsоfu Ibn Тüfеylinin (1110-1185) "Yəqzаnın оğlu Hеy" fəlsəfi rоmаnındаn 
söhbət gеdir. Əsər fаrs, ingiliс, rus, аlmаn, çех, hоllаn, ispаn вə b. dillərə tərcümə оlunmuşdur - Ş.N. 
 

Ağa Məhmməd xan Şirazda elm öyrənməyə başladı, alim oldu və alimlər 
içərisində hörmət qazandı. 
Ağa Məhəmməd xan onu görənlərin xatirində gözəl, qamətli oğlan kimi 
qalmışdı. Onun adı gələndə gözlər önündə gözəl simalı, ruhoxşayan bir növcavanın 
surəti canlanırdı. 
Yüz otuz doqquzuncu səhifədən: 
Ağa Məhmməd xan kiçik qardaşına demişdi: 
 - Bizim ata-babadan bu yana ən böyük bədbəxtliyimiz Yuxarıbaş tayfası ilə 
düşmən olmağımızdır. İkimiz də bir kökdənik, Qacar tayfasıyıq
10
. Birincisi, 
istəyirəm biləsən, hər şeydə, istər müharibə, istərsə də ölkənin idarə işlərində sənin 
və mənim məqsədimiz istiqlalımız olmalıdır. 
Yüz doxsan beşinci səhifədən: 
Ağa Məhəmmədxan belə qərara gəldi ki, Qurana təfsir yazsın və bir az da 
yazdı, ancaq o yazıdan əsər qalmayıb. Hərbi ruhiyyə bu adamda daha qüvvətli 
olduğuna görə o, Quranın təfsirini yazmağa otura bilmirdi. 
İngilis yazıçısı Robert Qrant Uotson on doqquzuncu əsrin ikinci yarısında 
İranın tarixinə istinadən yazırdı ki, əgər Napaleon Ağa Məhmməd şah Qacarın 
üsulundan istifadə edib mühasirəyə aldığı şəhərin ətrafında əsgərləri üçün yaşayış 
evləri tikdirsəydi, onun əsgərləri Rusiyanın soyuğunda məhv olmazdılar. 
Avropa tarixçiləri və səyyahlar Ağa Məhmməd şah Qacarı olduğu kimi 
təsvir edirlər. Onun qəddarlığından danışdıqları kimi, camaata qarşı mülayim 
padşah olduğunu da söyləyirlər. 
Əlbəttə, fransız Can Gevr də onun qusurlarından, sərt və qəddar bir şəxs 
olduğundan danışır. 
Bütün bu kefiyyətləri ilə yanaşı Can Gevr onun türk olmasını, hətta bir yerdə 
onun türk dilində danışmasını da qeyd edir. Milliyyəti azərbaycanlı olan Qacar, 
Şah İsmayıl Xətai kimi Azərbaycanın bütövlüyünü yox, İran-fars hakimiyyətinin 
mənafeyini güdürdü. O, sələfi Şah Abbas kimi farslaşdırma siyasəti aparmışdır. Nə 
sarayda, nə də orduda Azərbaycan dili işlənməmişdir. Xalq şairi Səməd Vurğun 
“Vaqif” tarixi dramında Ağa Məhmməd şah Qacarın dilindən nahaqdan yazmırdı 
ki, “gərək fars dilində yazsın sənətkar”. Artıq iki yüz ildən çoxdu Qacarın özündən 
və nəslindən, çoxsaylı oğullarından danışanda rus müəllifləri, istər imperiya, 
istərsə də sovet dövründə onları “persidskiy prins” kimi yazırdılar. 
Demokratiyadan sonra bəzi müəlliflər inadla yazırlar ki, Qacar da, Şah 
Abbas da Azərbaycanın xalq qəhrəmanlarır sırasına qoyulmağa layiqdirlər. 
Zənimcə, çox tez və tələsik verilmiş qərardır. Bunun üçün Qacar dövrünün İranda 
saxlanan arxiv sənədlərində araşdırmalar aparılmalıdır. Hələlik isə Qacar və onun 
Azərbaycana yüruşləri möhtərəm oxucunun öz mühakiməsində qalsa yaxşıdır. 
Fransız yazıçısı Can Gevrin tarixi romanına və Gürcü çarı II İrakliyə Qacarın 
göndərdiyi ultimatuma görə onu xalq qəhrəmanı səviyyəsində görmək tarixi səhv 
olmazdımı? 
 
                                                 
10
 Irаndаkı türkdilli Аğbаşlılаr tаyfаsı dа Qаcаrlаrın bir qоludur. Аğа Мəhəmməd şаh Qacar dövründə onlar da 
İranın və Azərbaycanın siyasi həyatında fəal rol oynamışlar - Ş.N. 
 

* * * 
 
Əminə Pakrəvan 1963-cü ildə Parisdə “Nouvelles Edişəniz Debresse” 
nəşriyyatında “Ağa Məhəmməd xan Qacar” kitabını nəşr etdirmişdir. Əmrəvan 
həm də “Rrinsesans Histori” (“Tarixsiz şah”) kitabının müəllifidir. Bu əsərinə görə 
o, 1951-ci ildə Fransada Rivarol mükafatını alıb. Qacarlar sülaləsi haqqında 
kitabları ilə tanınan Əminə Pakrəvan Fətəli şah Qacarın mərd, fədakar oğlu 
haqqında “Abbas Mirzə” kitabının da müəllifidir. Onun 1995-ci ildə Parisdə nəşr 
olunmuş Qacar sülaləsi haqqında kitabından iki epizodu Azərbaycan oxucusuna 
təqdim edirəm. Həmin kitabı Qacar sülaləsinin sonuncu tacidarı olan Əhməd şah 
Qacarın birbaşa davamçısı şah Əli Qacar nəşr etdirmişdir. 
  
“XVIII əsrin sonu İran üçün qaranlıq və kədərli dövr olmuşdur. Aramsız 
vətəndaş müharibələri və büsbütün özbaşınalıq bizim doğma vətənimizi diziüstə 
çökdürmüşdü. Mərkəzdən qaçan qüvvələr həmişə dalbadal azğınlıq və  qəzəblə 
torpaqları tayfa (qəbilə) başçıları və feodal lordlar arasında bölüşdürmüşlər. Sonra 
bizim uzun əsrlik tariximizdə tez-tez baş verdiyi kimi bir adam peyda oldu. Elə bir 
adam ki, yaşamaq istəyən millətin iradəsini təmsil edərək həm xalqın birliyini, həm 
də firavan həyatını özünə qaytardı. Əlində qılınc və məşəl tutan bu adam 
imperiyanı yenidən bərqərar etdi. Onun əldə etdiyi nailiyyətlər nəticəsində 
uçuruma doğru gedən qədim İran özünə gəldi. Millətin yenidən dünyaya gəlişində 
onun ürəyi də, milli ruhu da özünə qaytarıldı. Çingiz xanın nəslindən olan Ağa 
Məhmməd xan Qacar qəddar, rəhmsiz hərbçi və fanatik (xəyali) tacidar kimi öz 
davamçılarına feodal faristanını müasirləşməyə gətirib çıxarmaqda arxa-dayaq 
duracaqdır. 
Xalqın ən çox qorxduğu şey daxili çəkişmələr idi. Tacidar olmayanda qanun 
da, yardım da ədalətsizliyin qurbanı olmuşdur. Belə olanda yalnız ac yalquzaqlar 
peyda olub, bir anlıq mənfəət uğrunda bir-birini didişdiriblər, ya da gələcəkdəki 
marağı naminə sərgüzəştçi bir sərkərdənin böyür-başında toplaşıblar. Heç bir kəs 
Qacar sülaləsinin banisinin İranın yenidən dünyaya gəlişi tarixində çox əhəmiyyətli 
və vacib yerini, mövqeyini dana bilməz. Onun arzu və istəkləri dahiyanə idi, ona 
görə ki, Qacarlar şəxsi maraqdan, eləcə də ailə marağından çox-çox uzaq idilər”. 
 
* * * 
 
Şahzadə Bəhmən Mirzə Qacar və onun nüfuzlu nəsli haqqında araşdırmalar 
apardıqca düşünürdüm ki, Sovet dövründə bu soyadı saxlamaq böyük cəsarət tələb 
edirmiş. Ona gör də Qacar soyadını bizim dövrümüzdə çox az adamlar yaşadıbdır. 
Sovet dövründə çıxan kitab və məqalələrdə şahzadə Bəhmən Mirzənin 
“arvad düşkünü” olması fikrinə rast gələndə əsəbiləşdim. Demək, Şuşalı 
“bələdçim” ancaq bu dövrün ədəbiyyatını mütaliə eləyibmiş. Bu dövrdə yazılan 
elmi-tarixi əsərlərimizin demək olar ki, hamısında şahzadə Bəhmən Mirzə Qacarın 
adı pisliyə çəkilib. Kimi onu “padşahpərəst”, kimi “intriqaçı”, kimi də “arvad 
düşkünü” adlandırıb. 
Doğrudanmı şahzadə Bəhmən Mirzə Qacar “arvad düşkünü” olub? 

Əgər çox arvad almaq, “arvad düşkünü” olmaqdırsa, onda rus imperatoru II 
Yekaterinanın nə oyunlardan çıxdığı hamıya yaxşı məlumdur. (Bax: 
"Departament favaritov" kitabı, Moskva SP. "KPA"-nın nəşri, 1990-cı il). 
Amma yenə rus yazıçıları, tarixçiləri onun xalq qarşısında əvəzsiz xidmətlərindən 
cild-cild əsərlər yazıblar. Eyiblərinin üstündən isə çox vaxt sükutla keçiblər. Nətta 
II Yekaterina dövrünü “qızıl əsr” adlandırırlar. 
Bəri başdan deyim ki, şahzadə Əbdülsəmid Bəhmən Mirzə Abbas Mirzə 
oğlu Qacar II Ekaterina kimi heç bir əxlaqsız hərəkətə yol verməyib. Şahzadənin 
qanuni olaraq evləndiyi on altı arvaddan altmış üç övladı olub. Onların otuz biri 
oğlan, otuz ikisi qız idi. 
Bəs tarixi həqiqət necədir, şahzadə Bəhmən Mirzə kimdir? O, 1811-ci il 
oktyabrın otuz birinda İranda anadan olub. Milliyyətcə azərbaycanlıdır. İran şahı 
Fətəli şahın nəvəsi, şahzadə Abbas Mirzənin dördüncü oğludur. Qacarlar 
sülaləsinin üçüncü hökmdarı Məhəmməd şahın isə qardaşıdır. Uzun müddət 
Təbrizin general-qubernatoru və Cənubi Azərbaycanın hakimi olmuşdur. 
Azərbaycan tarixşünaslırında Bəhmən Mirzə Qacar “Şükürnameyi-
şahanşahi” (“Padşaha minnətdarlıq”) adlı əsəri ilə tanınır. Çox təəssüf ki, bu 
qiymətli əsər indiyədək əlyazma halındadır. Tədqiqatçı Vəli Hüseynzadənin 
verdiyi məlumata görə, Bəhmən Mirzə “Təzkireyi Məhəmmədşahi”(1832), eləcədə 
Şimali Amerika, Fransa, İngiltərə, İtaliya, İran, Türkiyə və Çin haqqında qısa 
coğrafi tarixi, etnoqrafik məlumat kitablarının müəllifidir. Yeri gəlmişkən, 
Azərbaycan tarixçilərindən yalnız Əli Hüseynzadə onun əsərləri barədə sanballı 
fikirlər söyləmişdir. 
“Padşaha minnətdarlıq” əsərini Bəhmən Mirzə 1871 -ci ildə Şuşa şəhərində 
fars dilində yazmışdır. Onda müəllifin altmış yaşı vardı. O, əsərdə Çingiz xandan 
Ağa Məhəmməd şah Qacara qədər altı əsrlik bir dövrdən, həmçinin Qafqazın 
tarixşünaslığı haqqında geniş məlumat verir. Müəllif əsəri saray arxivində saxlanan 
faktlar əsasında yazıb. 
Bəs necə olub ki, o tay Azərbaycanımızda yüksək vəzifə tutan və böyük 
mənsəb sahibi olan şahzadə Bəhmən Mirzə Qacar rus təəbəliyini qəbul edib? 
Bu barədə 1902-ci ildə çap olunmuş “Rus imperatorunun coğrafiya 
cəmiyyəti Qafqaz şöbəsinin xəbərləri” məcmuəsinin on beşinci cildliyinin birinci 
nömrəsində ətraflı məlumat var. Onu kiçik ixtisarla oxuculara təqdim edirəm. 
“Bəhmən Mirzə ötən yüzilliyin qırxıncı illərində Azərbaycan əyalətinin 
hakimi olmuşdur. Orada o, enerjili və Avropa mədəniyyətinə meylli bir hakim kimi 
tanınmışdır. Elə buna görə də dövrünün böyük vəziri, fanatik-molla Hacı Mirzə 
Ağasının
11
 nifrətinə və təqiblərinə məruz qalmışdır. Bu vəzir xəstə və zəif 
xarakterli Məhəmməd şahın müəllimi və tərbiyəçisi kimi ona bəslədiyi hədsiz 
etibarın sayəsində otuz il ərzində İranda despocasına, özbaşına hökmranlıq 
etmişdir... 
                                                 
11
 
HАCI МIRZƏ АĞАSI - milliyyətcə Irəvаn еrmənisidir. Fətəli şаh Qаcаrdаn  sоnrа hаkimiyyət bаşınа kеçmiş Мəhəmməd   
şаhın dövründə - 1834-1848-ci illərdə sədr-əzəm - bаş nаzir idi. Hаcı Аğаsı Irаn tаriхində ən qəddаr, ən müstəbid dövlət 
bаşçılаrındаn оlmuşdur. Böyük Аzərbаycаn şаiri Мirzə Şəfi Ваzеh bir nеçə şеrində оnun qəddаrlığını tənqid еtmişdir: 
 

O vaxtlar Avropa mədəniyyətinə meyl göstərənlərin hamısı təqib edilirdi: bu 
təqiblərdən şahın doğma qardaşı, Azərbaycanın hakimi şahzadə Bəhmən Mirzə də 
yayına bilməmişdir. Onun bütün təşəbbüsləri, təklifləri rədd edilirdi, buna görə də 
1847-ci ildə şəxsən şahla görüşməkdən ötrü Tehrana yollanmağa məcbur olmuşdu. 
Amma Hacı Mirzə Ağasının fitnə-fəsadı və böhtanları nəticəsində şah öz qardaşını 
səmimi qarşılamamış və Bəhmən Mirzə onunla anlaşa bilməmişdir. Fanatik 
qocanın hər hansı bir yolla rəğbətini qazanmaq məqsədilə Bəhmən Mirzə ona 
həddiyyə olaraq 50000 holland çervonu bağışlamışdır. Lakin Hacı Mirzə Ağasi, 
şahzadənin dediyinə görə, həmin pulu qəbul etsə də, ona münasibətini zərrə qədər 
dəyişməmiş, əksinə, şahı inandırmışdır ki, qardaşı onun həyatına qəsd eləmək və 
taxt-taca sahib olmaq niyyətindədir. Bununla da bədbəxt şahzadənin taleyi həll 
edilmişdir. Lakin o cəlladlara səxavətlə bəxşişlər vermək  
 
Əvvəl seçilməzdi heç birimizdən, 
İndisə sinəsi nişanla dolub!.. 
 
Sərf eylə quvvəni dövlətə sən gəl, 
Xeyir verməmisən ona heç zamam, 
Axı mən neyləyim; vəzir, vəkillər 
Əksərən olurlar ən böyük nadan. 
 
  
hesabına evdən qaça bilmiş və rus missiyasında
12
 sığınacaq taparaq müdafiə 
olunmuşdur. Ölkədəki mövcud ənənəyə görə, rus elçisi müdafiədən imtina edə 
bilməzdi. Odur ki, Bəhmən Mirzə etibarlı mühafizəkarlarla Tiflisə göndərilmiş, 
sonra isə imperator I Nikolayın iradəsinə rəğmən Şuşa şəhərində yerləşmişdir. Rus 
elçisinin tərəfkəşliyi nəticəsində Bəhmən Mirzə çox güman ki, özü ilə bütün 
əmlakını və babası Fətəli Şahın, eləcə də atası Naib-ül Sultanın /Şahzadə Abbas 
Mirzənin - Ş.N./ arxivlərindən götürdüyü qiymətli tarixi materialları öyrənməyə 
başlamış, onların əsasında da Qafqaz diyarının tarixşünaslığını tərtib etmişdir. O, 
əsərində farsların və türklərin hökmran olduğu dövrlə rusların hakimlik etdiyi 
dövrdə bu diyarın vəziyyətini müqayisə etmək məqsədini güdürdü. 
Müəllif ön sözdə yazır ki, “bu tarixdə keçmiş hakimlərin bu diyarın 
sakinlərinə necə azğın münasibət bəslədikləri, onların əmlakını talan etdikləri, 
arvad və uşaqlarını əsir aparmaları, şəhər və kəndlərini dağıtmaları qələmə 
alınmışdır. Daha sonra bu diyarın qüdrətli rus hakimiyyəti dövründəki vəziyyəti 
təsvir olunmuşdur. Bütün bunları mən o məqsədlə bu tarixşünaslıq əsərinə daxil 
etmişəm ki, diyarın sakinləri keçilməz dar xarabalıqlarında, sıx meşələrdə, 
məhrumiyyət içərisində, əsarətdə yaşayan babalarının məişəti ilə əyani tanış 
olsunlar, hazırkı firavanlıqlarını düzgün qiymətləndirə bilsinlər. 
  
Həqiqətən də, Çingiz xan dövründən XIX əsrin əvvəllərinə qədər Qafqazda 
baş verən hadisələrin bütün təfərruatı ilə tanış olduqca tarixi keçmişin məşəqqətləri 
                                                 
12
 Мissiyа - diplоmаtik nümаyəndəlik mənаsındа - müəl. 
 

bir-bir göz önündə canlanır. Məllifin xidməti  həm də ondadır ki, o, bütün fars 
salnaməçiləri kimi milli şovinizmə qapılmır və həqiqətdən yayınmır. Məsələn, 
bütün fars tarixçiləri I Şah Abbası  ya məşhur qəhrəman, ya da dahi sərkərdə və 
müqəddəs şəxs kimi qələmə verir, buna görə də hətta ona “Cənnətməkan” titülu da 
verirlər. Bəhmən Mirzə isə onu olduğu kimi təsvir edir. Məlum olur ki, bu məşhur 
qəhrəman elə vəhşiliklər törədib ki, tanış olduqca adamın damarlarında qanı donur: 
bu əməlləri yalnız insan cildində yırtıcılar törədə bilərdilər. Məsəlan, o, öz atasını 
doqquz il zülmətxanada incitmiş və orada ölməsinə bais olmuşdur. Öz doğma 
qardaşları Abutalıb Mirzəni və Təhmasib Mirzəni Əlamut qalasında düz otuz beş il 
saxlamışdır. Onlar qalada məhrumiyyətlərdən ölmüşlər. Onun əmrilə doğma 
oğlanları, hətta taxt-tac varisləri də heç bir səbəb olmadan, şübhə üzündən 
öldürülmüş və gözləri çıxarılmışdır. Bu kimi faktlara ilk dəfədir ki, fars 
müəllifində rast gəlirsən. Bu həqiqətpərəstlik, əlbəttə, Bəhmən Mirzənin əsərinin 
müsbət cəhətidir. 
1848-ci il mayın on ikisində “Lənkəran” gəmisi ilə Bakıya gələn şahzadə 
Bəhmən Mirzə az müddət Şamaxıda qaldıqdan sonra Tiflisə köçür, Mirzə Fətəli 
Axundovun qonşuluğunda yaşayır. 
  
Dörd ilə yaxın Tiflisdə yaşayan şahzadə Bəhmən Mirzə yenidən Vətənə 
qayıtmaq üçün təşəbbüs göstərir. Bu barədə Rus çarlığı İran hökumətinə rəsmi 
müraciət edir. Lakin İran şahlığı onun qarşısında üç şərt qoyur: birinci: 
Azərbaycanda /Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur - Ş.N./ yaşamaq əzmində 
olmasın, ikinci: mənsəb və vəzifə tələb etmədən ona veriləcək kəndlərin gəliri ilə 
kifayətlənsin, üçüncü: Rusiya dövləti tərəfindən himayə edilmək imtiyazına malik 
olmasın, şahın digər rəiyyətləri kimi, adi vətəndaş huququ ilə İrana qayıtsın. 
Bəhmən Mirzə ədalətsiz hesab etdiyi bu üç şərtin heç biri ilə razılaşmır. Və 
ömürlük rus təəbəliyini qəbul edir. 1851-ci il oktyabrın dördündə Şuşaya köçən 
Bəhmən Mirzə Məlikovların mülkünü satın alır. Ona imperator tərəfindən doqquz 
min altı yüz min manat
13
 maaş kəsilir. 
Görünür, ona görə də Bəhmən Mirzə Qacar rus imperatorunun tərifini 
göylərə qaldırır, onun ədalətindən, rəiyyətlərinə göstərdiyi səxavətdən razı qalaraq 
“Padşaha minnətdarlıq” əsərində yazırdı: 
“Nə nahaq adam öldürən var və nə də bir kəsin bədən üzvünü kəsən. Nə bir 
kimsədən cərimə alan var, nə də bir kəsin malını zəbt edən. Bu, bir böyük nemət və 
sonsuz bir lütfdür ki, Allah sizə bağışlayıbdır. Bəs bu nemətə qarşı şükrü vacib 
bilinib, əmniyyətin qədrini yaxşı biliniz, həmişə əlahəzrət şahənşaha dua ediniz və 
bu dövlətin həmişəlik yaşamasını istəyin... İndi müşahidə edin ki, əlahəzrət 
padşahın varlığının nuri sayəsində  məmləkətlər necə abad olub əmniyyət 
qazanmışdır”. 
                                                 
13
Bəzi mənbələrdə bu rəqəm оtuz аltı min mаnаt göstərilir -müəl. 
  

1884-cü il fevralın 11 -də Şuşada vəfat edən  Bəhmən  Mirzə  Qacar 
sağlığında tikdirdiyi Bərdənin İmamzadə qəbiristanlığındakı   məqbərədə  dəfn 
olunur.
14
 
Rus hökuməti tərəfindən hörmətlə qəbul edilən şahzadə Bəhmən Mirzənin 
həyat və fəaliyyətinə inqilabdan əvvəl nəşr olunmuş “Qafqaz Arxeoqrafiya  
Komissiyasının aktları” məcmuəsinin onuncu cildində geniş yer verilmişdir. 
 
ÖVLADLARI 
 
İnamla demək olar ki, Bəhmən Mirzə altmış üç övladının hamısına ali təhsil 
vermiş, xalqımız üçün yararlı şəxsiyyətlər böyütmüşdür. Onun qızları Tiflis 
gimnaziyasında oxumuş, müsəlman qadınlarının xeyriyə cəmiyytlərində fəal iştirak 
etmişlər. Məscid tikdirmiş, yol çəkdirmiş, ibtidai məktəblər açılması işində var-
dövlətlərini səxavətlə xərcləmişlər. 
Qədim Gəncədə onun qızı Səbiyyə xanımdan bir nişanə qalıb. Şərq 
ornamentləri ilə bəzədilmiş məscid mehmanxananın tikilməsi üçün Səbiyyə xanım 
şəxsi torpağını vermiş, qəriblər üçün mehmanxana-məscid tikdirmişdir. İnqilabdan 
əvvəlki ruhani-sorğu kitablarında və məscidin mehrabında oxuyuruq: 
“Bu məscidin yerini, öz mülkündən torpağından şahzadə Bəhmən Mirzənin 
qızı Səbiyyə xanım vəqf edib. Burada yaşayan başqa səxavət sahibləri də binanın 
tikilməsində xərc çəkiblər”. Uzun illər məscid kimi istifadə olunan həmin binada 
sonralar A.S.Puşkinin şərəfinə kitabxana təşkil olunmuşdur. 
Gəncəli Cavad xanın nəticəsi, görkəmli ziyalı Adil xan Ziyadxanov yazır ki, 
anam Azər Humayun şahzadə Abbas Mirzə naibü-əs-səltənənin nəvəsi, şahzadə 
Bəhmən Mirzə Qacarın qızı idi. İslama bağlılığı olduqca möhkəm idi. Çox təmiz 
və qüsursuz bir əxlaqa malik idi. Xoşbəxtlikdən, bu əxlaq tərbiyət və təhsil nuru ilə 
ziyalanmışdı. Övlad üçün böyük xoşbəxtlikdir ki, bilikli bir ananın ağuşunda 
dünyaya göz açsın və belə bir ananın bilik bulağından hər bir vaxt istifadə etsin. 
Maraqlı haldır ki, Bəhmən Mirzənin gəlinləri, nəvələri də Peterburqda, 
Kiyevdə, Tiflisdə ali Avropa təhsili almışlar. 
Fransa, İngiltərə, rus, fars və Azərbaycan dillərində kamil savada malik olan 
Sitara xanım Qacarın oğlanları Şəmsəddin və Oveys Petroqrad Politexnik 
İnstitutunda təhsil almışdılar. Tiflis Nücabə Qızlar İnstitutunda təhsil alan Gövhər 
xanım Qacar 1905-ci ildə təşkil olunmuş “Zaqafqaziya müsəlman qadın xeyriyyə 
cəmiyyəti”nin sədri olmuşdur. O, fanatiklərin əlilə öldürülmüş Ağalə Əkbər 
İsmayılovun qızı, Bəhmən Mirzənin isə gəlini idi
15
. Peterburq Qızlar İnstitutu 
nəzdində xüsusi kurs bitirmiş bu nufuzlu qadın general əri şahzadə Əmir Kazım 
Mirzə Qacarla birgə əsrin əvvəllərində müsəlmanların mədəni tədbirlərinin 
hamısında yaxından iştirak etmişdir. Gövhər xanım Qacar haqqında Cəlil 
                                                 
14
 Оn јеddinci əsrin əvvəllərində nаməlum müəllif tərəfindən yazılmış "Qızılbаşlаr tаriхi" kitаbındа qеyd оlunur ki, 
Qаcаr tаyfаsı qədimdə Gəncə вə Bərdədə yаşаmışdır. Bir qismi isə Şаmdаn gəlmişdir. Şübhəsiz ki, şаhzаdə Bəhmən 
Мirzə Qаcаr dа Bərdəni ulu bаbаlаrının yurdu kimi qəbul еtmiş və оrаdа dəfn оlunmаsını vəsiyyјət еtmişdir - müəl. 
 
15
 Şаhzаdə Bəhmən Мirzə Qаcаrın üç оğlu Аğаəli Əkbər Ismаyılоvun üç qızınа еvlənmişdi: Əmir Каzım Göhər 
хаnımlа, Хаncаn хаn Fərruха хаnımlа, Əliqulu Sаrа хаnımlа аilə qürmuşlаr. - müəl. 
 

Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı Həmidə xanım yazır: “Cəmiyyətin sədri 
Gövhər xanım Qacar savadlı, işgüzar və bacarıqlı bir qadın idi, çadrasız gəzirdi, əri 
hərbi qulluqçu idi. Tiflisin yüksək cəmiyyətlərinə gedib-gələr, canişin arvadının 
ziyafətlərində olardı. Özünün əlaqələri, həmçinin ağlı və nəzakəti ilə o, bizim 
tədbirlərimizin həyata keçirilməsinə kömək edərdi”. 
Bəhmən Mirzənin 1905-ci ildə Port-Artur döyüşlərində həlak olmuş oğlu 
Əliqulu Mirzə qeyri-adi istedad sahibi olmuşdur. Tiflisdəki Kadet korpusunu 
bitirdikdən sonra Oryol şəhərində yerləşən əlli birinci Çerniqov draqun alayında 
xidmət etmiş, 1903-cü ildə Yeletsdəki əlli ikinci Necinski alayına dəyişdirilmişdir. 
1905-ci ildə Port-Artur döyşlərində igidliklə həlak olan podpolkovnik Əliqulu 
Mirzə döyüş xidmətlərinə görə “Müqəddəs Stanislav” ordeni ilə təltif olunmuşdur. 
Bu barədə “Tərcüman” qəzeti 18 fevral 1905-ci il tarixli sayında yazırdı: 
“Qızıl Xaç Cəmiyyətinin əlahəzrət himayəçisi Məlakə İmperator Mariya 
Fyodorovna Qızıl Xaç hesabına mərhum podpolkovnik, şahzadə Əliqulu Mirzə 
Qacarın cənazəsini Qafqaza, Yevlax stansiyasına qədər aparılmasını lazım 
bilmişdir”. 
Uzaq Port-Arturda gedən ağır döyüşlərdə minlərlə əsgər və zabit həlak oldu. 
Onların hamısına öz doğma torpağında uyumaq qismət olmadı, Vətənində dəfn 
olunmaq şərəfi podpolkovnik Əliqulu Mirzə Qacara ona görə qismət oldu ki, o, 
şahzadə nəslindən idi. Yetmiş ildən çox sovetlərin tənqid atəşinə tutduğu imperator 
II Nikolay nufuzlu nəsillərə belə ehtiram göstərirdi. 
1979-cu ildə doxsan iki yaşında Tiflisdə vəfat edən oğlu Şəmsəddin 
Mirzənin atası haqqında “O qayıdacaq” adlı xatirəsi qalmışdır. O yazır ki, hələ 
Oryolda olarkən hərbi-təlim məşqləri zamanı at sürməkdə, nişangahı dəqiq 
vurmaqda həmişə birinci prizlər alardı. Hərbçi dostları onu mahir atıcı kimi 
tərifləyəndə sakit təbiətli, az danışan atam elə-belə, yüngülvari gülümsünərdi. 
Müharibə başlayanda atam ön cəbhə üçün vacib olan əşyalarını yığışdırıb qabqardı. 
Anam Sitarə xanım həyəcanla: 
 - 
Əliqulu, -  dedi, -  sən də gedəcəksən? Axı həkimlər deyir ki, sənin 
ürəyin xəstədir, özün də müalicə olunursan, belə bir ürəklə cəbhəyə getmək, 
açıq-açığına ölümə getmək deməkdir. 
Atam əsəbiliklə qalın qaşlarını yığışdırıb: 
 - 
İndi, - dedi, - o bərədə danışmaq vaxtı deyil. Xəstə adam gərək çoxdan 
istefaya  çıxaydı.  Bu saat geri dursam  deyəcəklər ki, qorxdu, müharibəyə 
getməkdən... 
 - 
Axı sən xəstəsən, özü də ciddi... 
  
- Boş şeydr, heç nə olmaz, - deyən atam hərbi çantasını qabqarmağı davam 
etdirdi. - Evdə əvəzimdə bu boyda kişi qalır, - atam mənim başımı tumarladı. Onda 
mənim on yaşım yenicə tamam olmuşdu. 
Oğlunun və müasirlərinin yazdığına görə, podpolkovnik Əliqulu Mirzə 
Qacar fotoqrafiya sənətini gözəl bilirmiş. Təsadüfi deyil ki, onu haqlı olaraq 
Azərbaycanın ilk qeyri-professional fotoqrafı adlandırırlar. Bu gün Tiflis, Bakı, 
Peterburq arxivlərində Bəhmən Mirzənin ailə üzvlərinə məxsus fotoşəkillərin də 
müəllifi şübhəsiz ki, podpolkovnik Əliqulu Mirzə Qacar olmuşdur. 
 

* * * 
 
Bəhmən Mirzə Qacarın on beşdən çox oğlu İran və Rus ordularında hərbi 
xidmətdə olub. Onlardan yeddisi - Əmir Kazım Mirzə, Məhəmmədəli Mirzə, 
Səməd Mirzə, Mahmud Mirzə, Rzaqulu Mirzə, Əmənulla xan Mirzə və Feyzulla 
Mirzə general rütbəsinə qədər yüksəliblər. Səkkizi isə polkovnik idi: Şahruh Mirzə, 
Xosrov Mirzə, Xanbabaxan Mirzə, Nəsrulla Mirzə, Seyfulla Mirzə, Mənsur Mirzə, 
Əbdulsəmid Mirzə və Darab Mirzə. 
Uzun axtarışlardan sonra müxtəlif arxivlərdən, ayrı-ayrı adamlardan onların 
iyirmi nəfərdən çoxunun fotoşəklini əldə edə bildim. Bəhmən Mirzənin isə o tay 
Azərbaycanın hakimi və baş komandanı olduğu vaxt çəkilmiş fotoşəklini 
Respublika Əlyazmalar İnstitutundan tapdım. Sədrəddin Mirzənin nəticəsi, 
M.Dadaşov adına Elmi-Tədqiqat Muhəndislər İnstitutunun əməkdaşı Yavuz 
Muradovdan ulu babası şahzadə Abbas Mirzənin əksini aldım. 
İran ordusunda Avropa üsulunda islahatlar aparan baş komandan Abbas 
Mirzə öz dövrünün görkəmli sərkərdəsi olub. O, Rusiya-İran /1804-1823, 1826-
1828/ və İran-Türkiyə /1821-1823/ müharibələrində İran ordusunun bir strukturuna 
komandanlıq edib. 
Tarixən hərbçi olan Qacarlar nəsli hələ XVIII-X1X əsrlərdə görkəmli 
sərkərdələr yetişdirib. “Ağa Məhəmməd şah Qacarın qardaşı nəvəsi marağalı 
Məmmədhəsən xan Etimadüssəltənədir /1843-1896/. Otuzdan artıq tarixi əsərin 
müəllifi, alim, tərcüməçi və görkəmli dövlət xadimi olan Məhəmmədhəsən xanın 
nəslindən Nadir şahın Hindistana yürüşündə, Heratın mühasirəsində iştirak edərək 
igidlik göstərmiş hərbçilər olub. Məhəmmədhəsən xan Qacar səkkiz 
yaşındaTehranda yeni təsis edilmiş Darülfünuna daxil olub, tarix, coğrafiya, tibb, 
həndəsə və s. elmlərlə yanaşı hərbi biliklərə yiyələnib və təhsil aldığı on iki il 
müddətində dörd medalla təltif olunub. 
Məhəmmədhəsən xan Qacar hələ on doqquz yaşından süvari qoşun 
komandanı Əziz xanın yanında qulluq edib. Otuz il keçdikdən sonra həmin illəri 
xatırlayan Nəsrəddin şah general - yavəri haqqında demişdir ki, Etimadüssəltənə 
indiki mərtəbəyə özünün əla  xidməti, düz işi və sədaqətinə görə çatıb. 
On altı yaşlı Məhəmmədhəsən xan İranın Xuzistan və Luristan əyalətlərində 
alay komandiri kimi xidmət edib, on yeddi yaşında Şüştərin hakimi təyin olunub. 
Bir ildən sonra Tehrana çağırılan Məhəmmədhəsən xana Nəsrəddin şahın general - 
yavəri vəzifəsi tapşırılır. Sonralar üç il Parisdə İran Səfirliyinin ikinci katibi və 
hərbi attaşe kimi çalışır. Nəsrəddin şah onu Tehrana çağırıb ikinci dərəcəli “Şire-
xorşid” ordeni ilə təltif edir və onu şəxsi mütərcimi vəzifəsində saxlayır. 
Məhəmmədhəsən xan Qacar Fransa, Yaponiya, Osmanlı, Venesuela, 
Almaniya, Bavariya, İngiltərə, Belçika və Rusiya dövlətlərinin ordeni və medalları 
ilə təltif olunub. O, İranın ilk Dövlət Nəşriyyatı naziri olmuş, ömrünün axırınadək 
bu vəzifədə çalışmışdır. Dərin zəkaya və böük nüfüza malik bu şəxsə həsəd 
aparanlar çox olmuşdur. O, əlli üç yaşında düşmənləri tərəfindən zəhərlənib 
öldürülmüşdür”  Tahirə Həsənzadə, “Qacarlar nəslindən soraq” məqaləsi, 
“Maarifçi” qəzeti, 30 iyul 1997-ci il/. 
 

* * * 
 
Bəhmən Mirzə Qacarın hərbçi oğulları draqun /xüsusi süvari qoşun