ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

Qılman İLKİN, 

yazıçı. 
 
Azərbaycan hərbi Dəniz Donanması tarixində ilk admiralımız Dərgahqulu 
bəyin oğlu birinci Mirzə Məhəmməd xan olmuşdur. Təəssüf ki, hələlik onun 
fotoşəklini əldə etmək və ömür yolunu tam öyrənmək mümkün olmamışdır. Lakin 
hərbi dəniz tariximizin səhifələrində Mirzə Məhəmmədxanın fəaliyyəti haqqında 
az da olsa, məlumat var. 
İyirmi yaşında Bakı xanlığına hakim olan Mirzə Məhəmməd xan atası 
Dərgahqulu bəydən sonra bərbad hala düşmüş iqtisadiyyatı qaydaya salmaqla 
yanaşı, Xəzərdə gəmiçiliyin inkişafına xususi qayğı göstərirdi. İlk dəfə Bakı 
limanında gəmiçiliyin inkişafına da o başlamışdır. Bu məqsədlə Avropada 
gəmiqayırma təcrübəsini öyrənmək üçün səfərə də çıxmışdır. Sevimli yazıçımız 
Qılman İlkinin “Bakı və bakılılar” sənədli əsərindəki bir epizod tarixi fakt kimi 
qiymətlidir: 
“Bir gün Mirzə Məhəmməd oğlu Məlik Məhəmmədi yanına çağırıb dedi: 
 - Qulaq as, Məlik Məhəmməd, gör nə deyirəm. Biz dəniz sahilində 
oturmuşuq, ancaq öz gəmilərimiz yoxdur. Balıqçı gəmiləri ilə iş aşmaz. Bizə elə 
gəmi lazımdır ki, üstümüzə düşmən gələndə onun qabağına çıxa bilək.  
Atasının sözlərindən heç bir şey başa düşməyən Məlik Məhəmməd gözlərini 
döyə-döyə ona baxırdı. 
- Bunun üçün mən Avropaya getməliyəm,  - deyib Mirzə Məhəmmədxan 
dərindən nəfəs aldı. - Yaxşı gəmiləri ancaq oralarda düzəldirlər. 
- Bəs burda kim qalacaq? - Məlik Məhəmməd təəccüblə soruşdu. 
 - 
Necə yəni kim qalacaq? Sən! Məlik Məhəmməd bəzi işlərə qarışaraq, 
atasına kömək edirdisə də, özünə qarşı bu cür etibarı heç gözləmirdi. 
Həmin illərdə Bakıda olmuş Səyyah Leyx yazırdı k i, Bakı xanı admiral 
Mirzə Məhəmməd tez-tez Langertə gedərək orada gəmi inşaasına rəhbərlik edirdi”. 
Başqa bir mənbə də mövcuddur. 1804-1806-cı illərdə Azərbycana işğal 
məqsədilə gələn rus qoşunlarının burnunu Xəzərdəki hərbi dənizçilərimiz ustalıqla 
ovmuşdular. İran tarixçisi Nasir Nəcimi yazır ki, Abbas Mirzənin cəsarətli 
sərkərdəsi, Bakının igid komandiri (əslində valisi) Hüseynqulu xan toplardan birini 
rus gəmilərindən azacıq aralı olan yerə çəkib, heyrətləndirici cəldlik və fədakarlık 
göstərərək düşmənin bir neçə gəmisini top mərmisiylə dənizə qərq etmişdi. 
Şübhəsiz ki, on yeddi yaşlı İbrahim bəy Aslanbəyovun Peterburqda hərbi 
Dənizi  Korpusunu bitirməsi də ilk admiralımız Mirzə Məhəmmədin arzu və istəyi 
ilə bağlı olmuşdur. Bakıxanovların ailə şəcərəsində Allahverdi bəy adlı bir şəxs 
vardı. Bəlkə İbrahim bəy Aslanbəyov həmin Allahverdi bəyin oğludur? Təəssüf ki, 
yüz yetmiş üç illik zaman məsafəsindən bunu dəqiqləşdirmək mümkün olmadı. 
Ancaq xatırlatmaq istərdik ki, o vaxtlar aşağı təbəqəyə məxsus ailənin on üç yaşlı 
oğlu Rusiyada oxumaq imkanına malik ola bilməzdi. Demək, il vitse-admiralımız 
İbrahim bəy Aslanbəyov Bakı xanlarının nəslinə mənsubdur. Şəxsi işində zadəgan 
nəslinə mənsub olması barədə qeyd də bunu sübut edir. 
Adətən ensiklopediyaya düşən hər hansı görkəmli şəxsiyyətin harada 
doğulduğu, hansı millətin oğlu olduğu yazılır. Nə məşhur naşir İ.D.Sıtinin 1911-ci 
ildə nəşr olunmuş çoxcildli “hərbi ensiklopediya”sında, nə də sovet dövründə çıxan 

hərbi-dəniz ensiklopediyalarının heç birində admiral Aslanbəyov haqda bu cür 
məlumatlar yoxdur. Görünür, Rusiyanın hərbi dəniz donanması tədqiqatçılarına 
belə görkəmli bir sərkərdəni özününkülşədirmək sərfəli olub. Niyə də olmayaydı?!. 
Axı, vitseadmiral Aslanbəyov həm də hərbi donanma tarixində görkəmli alim kimi 
tanınıb! (Bu barədə bir qədər sonra). 
Bəzi mənbələrdə, xüsusilə sovet dövründə nəşr olunan əsərlərdə 
Aslanbəyovun təvəllüdü 1820-ci il göstərilir. Fikrimizcə, bu da səhvdir. Çünki 
1917-ci il inqilabından əvvəl nəşr olunan mənbələrdə admiral İbrahim bəy 
Allahverdi bəy oğlu Aslanbəyovun 1822-ci il sentyabrın 10-da Bakıda anadan 
olduğu göstərilir. Üç il Peterburqdakı dənizçilik məktəbində tərbiyə alan İbrahim 
bəy 1837-ci ildə oranı adı Qırmızı lövhə”yə yazılmaqla bitirmişdir. Baltik 
dənizində “Aleksandr Nevski” və “Prozerqin” hərbi freqatlarında üzən miçman 
Aslanbəyov iki il “İmperator I Pyotr” sürətli hərbi gəmisində Daqerord 
yaxınlığında keçirilən təlimlərdə iştirak etmişdir. 
1842-ci ildə Dənizçilik Məktəbinin zabitlər sinfini bitirən İbrahim bəy Qara 
Dəniz Donanmasının hərbi nəzarət gəmilərində üzmüş, Qara dənizin şərq 
sahillərində baş verən toqquşmalarda iştirak etmişdir. 
“Elbrus” hərbi gəmisinə komandirlik edən leytenant Aslanbəyov 1854-cü 
ildə düşmənin ticarət “gəmilərini darmadağın etmək üçün dörd dəfə (30 iyun, 
7iyul, 3 və 6 avqust) dənizə çıxmış, avqust ayında isə desant gəmisinin döyüşən 
batareyasına komandirlik etmişdir. Bu xidmətinə görə ona kapitan-leytenant 
rütbəsi verilmişdir. Həmin il sentyabrın 13-dən müharibənin axırına kimi 
Sevastopol qarnizonunda olmuş, avqustun 27-də sonuncu hücumu dəf edərkən 
kontuziya almışdır. Şərq müharibəsindən sonra Nikolayev limanında 36-cı 
donanma ekipajına komandirlik etmişdir. 
Aslanbəyov 1860-61 ci illərdə “Sokol” pərli korvet gəmisinin komandiri 
kimi Aralıq dənizində üzmüş və həmin gəmini Kronştadta gətirmişdir. 1863-cü ildə 
həmin korvetlə Nikolayev şəhərinə qayıdan İbrahim bəy, iki ildən sonra 
“Retvizan” gəmisinə komandir təyin edilmişdir. Bir müddət məşhur vitse admiral 
Q.İ.Butakovun zirehli eskadrasında qərargah rəisi olmuşdur. 
Aslanbəyov 1869-72-ci illərdə dəfələrlə müxtəlif ümumdövlət əhəmiyyətli 
məsələləri öyrənmək üçün toplanmış komitələrə sədr təyin edilmişdir. Estoniyaya 
ezam olunan İbrahim bəy gəmiçilik məktəblərinin yaradılması və ticarət 
gəmilərinin düzəldilməsi üçün yaranan komitənin üzvü olmuşdur. 
1878-ci il yanvarın 1-də kontr-admiral rütbəsi ilə təltif olunanda İbrahim bəy 
Aslanbəyov səkkizinci donanma ekipajının rəisi idi. 
Onun bioqrafiyası həm admiral kimi, həm də hərbi dəniz tarixçisi kimi çox 
zəngindir. Əgər başqa hərbçinin ömür yolu ilə müqayisə etməli olsaq, ancaq 
general Əliağa Şıxlinskinin artilleriya tarixindəki xidmətləri ona bərabər ola bilər. 
Ona görə ki, azərbaycanlı generallardan hərb elmi ilə məşğul olan ancaq Əliağa 
Şıxlinski idi. Fərq bircə ondan ibarətdir ki, Əliağa Şıxlinskinin elmi və hərbi 
fəaliyyəti Azərbaycanla daha çox bağlı olmuşdur. Admiral Aslanbəyovun elmi 
tədqiqatları isə rus hərb elmində geniş istifadə olunsa da, bu günə qədər bizə gəlib 
çatmamışdır. Daha doğrusu, özümüzdə nə tədqiq olunmuşdur, nə də təbliğ... 

1872-ci ildə I Pyotrun anadan olmasının iki yüz illiyi böyük bayram şənliyi 
kimi keçirilirdi. Bu münasibətlə ümum-rus texniki sərgisində iştirak etmək və 
imperatorun kiçik avarlı gəmi dəstəsinə Moskvaya kimi rəhbərlik etmək 
həmyerlimiz Aslanbəyova etibar olunmuşdu. 
1879-1882-ci illərdə İbrahim bəy gəmi heyəti ilə dövr-aləm səyahətinə 
çıxmışdır. O, Sakit Okeanda dəmir zirehli hərb və buxar yelkənli iti gedən 
gəmilərdən ibarət hərbi heyətə / “Minin”, “Knyaz Pojarski”, “Hersoq 
Edinburqski”, “Asiya” və “Afrika”/ rəhbərlik etmişdir. Aslanbəyov okeanda 
sürətlə hərəkət edən kreyserlərin və “uçan eskadriliya”nın orduda tətbiq 
edilməsinin təşəbbüskarıdır. O, məşhur admiral A.A.Popovun xahişi ilə sonuncu 
layihədə nəzərə almaq məqsədilə tələb və qüsurların siyahısını tərtib etmişdir. 
Admiral İbrahim bəy Aslanbəyov Sakit Okean adalarında üzmüş, hətta 
Polineziyanın xırda adalarını da dolanmışdır. Onun şəxsi işində saxlanan rəy və 
xatirələrdən, xususilə dənizçiliyə aid inqilabdan əvvəlki ədəbiyyatdan məlum olur 
ki, Aslanbəyov öz heyəti və ümumiyyətlə, tabeliyində olanlar arasında yuksək 
hörmətə malik olmuşdur. İllərin soldurduğu sənəddə ad-familiyasını oxuya 
bilmədiyimiz bir kontr-admiral yazır ki, Aslanbəyov xarici ölkələrdə də yaxşı 
tanınırdı.O, gəmi heyətində ruh yüksəkliyi yaratmağı məharətlə bacarırdı. Hətta 
kiçik rütbəlilərin də şəxsi təşəbbüsünü həmişə qiymətləndirirdi. Açıq ürəkliyi və 
qətiyyəti ilə fərqlənirdi. Aslanbəyovun gəmi ilə səfərləri haqqında çoxlu lətifələr, 
eləcə də özünün danışdığı Şərq əhvalatları hələdə məşhurdur. Bu, onun məşhur 
şəxsiyyət kimi nə qədər sevildiyini bir daha göstərir. 
1854-cü ildə kontr-admiral İbrahim bəy Aslanbəyov Baltik Donanmasının 
kiçik flaqmanı təyin olunur. Üç il sonra /1887/ sentyabrın 22-də hərbi-dəniz 
Donanmasındakı misilsiz xidmətlərinə görə ona vitse-admiral rütbəsi verilir. Bu ali 
rütbədən sonra Baltik Donanması üzrə flaqman vəzifəsinə təyin olunan 
Aslanbəyov 1900-cü ilin dekabrın 7-də Peterburqda vəfat edir. 
Ömrünün əlli ildən çoxunu hərbi Dəniz donanmasında nümunəvi xidmətdə 
keçirən admiral İbrahim bəy Aslanbəyov Rusiyanın və xarici ölkələrin yüksək 
ordenləri ilə təltif olunmuşdur. Həmyerlimizin xidmətləri Serbiyanın “Takova” 
/1879/, Rusiyanın “Müqəddəs Vladimir” /1854/, birinci dərəcəli “Müqəddəs 
Stanislav” /1881/, birinci dərəcəli “Müqəddəs Anna” /1883/, “Ağ qartal” /1888/, 
Yaponiyanın “Günəşin doğması” /1882/, Havay dövlətinin ikinci dərəcəli 
“Kalakua” /1882/ ordenlərinə layiq görülmüşdür. 
1881-ci ildə imperator III Aleksandrın tacqoyma mərasimində iştirak edən 
admiral Aslanbəyova hədiyyə olaraq qılınc verilmiş və birillik məvacibi həcmində 
pul mükafatı ayrılmışdır. 
  
Hələ sağlığında - 1882-ci ilda nəşr olunmuş “Dəniz xəritəsi nəql edir” 
kitabının 28-ci və 253-cü səhifələrində həmyerlimiz haqqında verilmiş qısa 
bioqrafik göstərici çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əsaslı mənbələrdən topladığı 
faktları müəllif ilk dəfə oxucuya təqdim edir: 
“Aslanbəyov yarımadası, Oxot dənizi, Saxalin adası, 1882-ci ildə ekipaj 
kliper təsvir edilib. Sakit Okean komandanı, eskadrilya kontr-admiralı İbrahim bəy 
Allahverdi bəy oğlu Aslanbəyovun soyadı ila adlandırılıb. Soyadları xəritə 
üzərində hərf səhvilə yazılıb.” 

Aslanbəyov körfəzi. Oxot dənizi, Saxalin adası, 1882-ci ildə kəşf edilib və 
xəritəyə ekipaj, kliper “Plastun” kimi yazılıb. Elə həmin vaxtda da İ.A.Aslanbəyov 
soyadı ilə adlandırılıb. 
Aslanbəyov İbrahim bəy Allapverdi bəy oğlu (1822-1900). Dəniz korpusu 
məktəbini bitirib. 1837- 42-ci illərdə Baltik dənizində üzüb. 1842-61-ci illərdə 
Qara dəniz donanmasında “Selafail”, “Varşava” gəmilərində, “Femistokol” 
briqində və başqalarında qulluq edib. 1865-68-ci illərdə “Reqvizan” gəmisinin 
komandiri, 1879-82-ci illərdə Sakit Okean eskadriliyasının komandiri olub. 1887-
ci ildə Vitse-admiral rütbəsini alıb. 
 
QƏRİBƏ VƏ XOŞ BİR TƏSADÜF 
 
1993-cü ilin sentyabr ayında Qax rayonuna ezamiyyətə getmişdim. Marsan 
kəndində Eldar Hacı oğlu Məmmədov adlı bir cavanla tanış oldum. İşi, sənəti ilə 
maraqlandım.  
 - 
Mühəndisəm, - dedi. On dörd ildir ki, Saxalində neft çıxarıram,   indi 
məzuniyyətə gəlmişəm. 
- Təsadüfən orada “Admiral Aslanbayov” adasına rast gəlməmisən? 
 - 
Elə mən o adada yaşayır və işləyirəm, - dedi. 
 - 
Nə yaxşı təsadüfdür, - dedim, - azərbaycanlı admiralın adını daşıyan adada 
həmyerlisi yaşayır və işləyir. 
- Admiral Aslanbəyov məgər azərbaycanlıdır? Siz bunu dəqiq bilirsiniz? 
 - 
Bəli, - dedim, - o, xalqımızın ilk admiralıdır. 
 
- Bu barədə bizim ada sakinləri arasında, qeyri-millətlərlə tez-tez 
mübahisəmiz olur. Familiya oxşarlığına əsaslanaraq mən və   həmyerlilərim 
“admiral bizim xalqın oğludur” - deyiriksə də, əlimizdə heç bir əsas yoxdur. 
Bilmirik nə vaxt yaşayıb, nə vaxt ölüb... Bir-iki dəfə məzuniyyətə gələndə 
rayonumuzun tanınmış ziyalılarından bu barədə soruşdum. Hamısı dedi ki, bizim 
elə bir admiralımız yoxdur. 
Mən sevinclə: 
 
-Var, - dedim, - Eldar, Saxalinə qayıdanda yolunu Bakıdan sal, görüşək, 
sənə admiralın fotoşəkillərini və bioqrafiyasını yazıb verim. 
Məndən də artıq sevinən Eldar: 
 
- Çox sağ olun, - dedi, - mən də admiral Aslanbəyov haqqında qəsəbə kino-
teatrında bir guşə düzəldəcəyəm. 
 
ADMİRAL HƏM DƏ ALİMDİR. 
 
... Admiral İbrahim bəy Aslanbəyovdan yazan rus tədqiqatçıları onun 
haqqında “Admiral Naximovun bioqrafı kimi daha çox məşhurdur” sözlərini 
iftixarla qeyd edirlər. Təsadüfi deyil ki, İbrahim bəyin “Naximovun bioqrafiyası” 
adlı oçerki ayrıca kitab kimi bir neçə dəfə nəşr olunmuşdur. 
Admiral Aslanbəyovun elmi-publisistik əsərləri isə ayrıca tədqiqata layiqdir. 
Hərbi dəniz donanmasının ötən əsr tarixini araşdıran tədqiqatçıların əksəriyyəti 
onun əsərlərindən mənbə kimi bu gün də istifadə edirlər. Heç təsadüfi deyil ki, 

1889-cu ildə Sankt-Peterburqda “Vitse-admiral Aslanbəyovun yarıməsrlik 
yubileyi” adlı kitabı da nəşr olunmuşdur. V.Fridriksin “Kontr-admiral 
Aslanbəyovun bayrağı altında üzən “Afrika” kreyseri” adlı kitabı isə hələ 1880-ci 
ildə yenə də Sankt-Peterburqda işıq üzü görmüşdür. Q.İ.Seminin “Sevastopol” 
tarixi oçerklər kitabında /1955-ci il/ isə admiral Aslanbəyovun gündəliyindən geniş 
istifadə olunmuşdur. 
Knyaz admiral V.İ.Baryatinski isə həmyerlimiz haqqında yazdığı 
xatirələrimdə qeyd edir ki, Şərq və Qafqaz lətifələrini o qədər maraqla danışardı ki, 
müsahibi qəşş edənə qədər gülərdi. Bu lətifələr indi də dillərdə gəzir. 
Ötən əsrin altmışıncı illərindən başlayaraq admiral Aslanbəyovun “Morskoy 
sbornik” jurnalında silsilə elmi publisistik məqalələri dərc olunmuşdur: “Sokol” 
üçdorlu hərb gəmisinin Aralıq dənizindən Kronştadta səfəri” /1861/, “Admiral 
P.S.Naximov” /bioqrafik oçerk, 1868/, “Admiral A.S.Qreyq” /1873/, “Admiral 
A.İ.Panfilov” /1874/, “Dəniz akademiyasının 50 illiyinin bayram edilməsi 
münasibətilə nitqi” /1877/, “Kontr-admiral İ.Aslanbəyovun səfərləri haqqında 
məlumatlar”/1881/ və başqa məqalələrindən tədqiqatçılar bu gün də bəhrələnirlər. 
  
Yüz altmış üç ildən bəri İ.Aslanbəyovun bizimçün qaranlıq qalan ömür 
yoluna, hərbi fəaliyyətinə az da olsa işıq sala bildik. Bu isə son dərəcə vacibdir. 
Yoxsa, qeyri-millətlər, xüsusilə naxələf qonşularımız bizim unutduğumuz məşhur 
oğullarımızı özününküləşdirir, üstəlik də: “Sizin tarixiniz kasıb olub, görkəmli 
oğullarınız da yoxdur” - deməklə xalqımızı təhqir edirlər. 
...Hərbi donanma tariximiz onsuz da kasıbdır. Bu sahədə fəaliyyət göstərən 
oğullarımız az qala barmaqla sayılacaq qədərdir: Kontr-admiral Cəlil Cavadov 
/1916-1980/, vitse-admiral Həmid Qasımbəyov /1923/, kontr-admiral Rafiq 
Əsgərov/1949/ və Eduard Hüseynov (1938-1993). Vəssalam! 
Nə yaxşı ki, bu boşluğu müəyyən qədər də olsa dolduracaq İbrahim bəy 
Aslanbəyov kimi admiralımızı gec də olsa tapa bilmişik... 
 
20 noyabr 1993-cü il 
  
QACAR 
SÜLALƏSİNİN 
SƏRKƏRDƏLƏRİ 
 
Tarixə “olub, keçmiş şeylər”, “çağırılmış 
Bayatılar” kimi baxanlar idrak və zövqü məhdud 
insanlardır. 
Mənsub olduğu xalqın varlığı ilə fəxr etməyən, 
onun eşqini müqəddəs bir məşəl kimi öz qəlbində 
yandırmayan bir insan, öz vətəndaşlıq haqqını dərk 
edə bilməz, ona vətənpərvər demək də gülünc olar. 
 
Səməd VURĞUN 
  

Şuşaya getməkdə məqsədim görkəmli ədəbiyyatşünasımız Firudin bəy 
Köçərlinin dədə-baba yurdunu görmək idi. Bir xeyirxahın köməyi ilə evi tapıb, 
həyət-bacanı gəzdim. Unudulmuş Firudin bəyin nə yaxın, nə də uzaq bir qohumu 
ilə görüşüb söhbət edə bilmədim. Mülkün divarına çoxdan vurulmuş, rəngi solmuş 
xatirə lövhəsini ürək ağrısı ilə oxudum. Və muzey görmək ümidim vardı. Amma 
sanatoriya anbarı kimi istifadə olunduğunu görəndə... yadıma olmuş bir əhvalat 
düşdü. Onu mənə Qazax Seminariyasının məzunu, mərhum Hacıbala Hacıyev 
danışmışdı. 
Seminariya hələ Qoridə olarkən (1910-cu il) bir gün dərsdən evə gələn 
Firudin bəy arvadı Badsəbanı əli qoynunda fikirli görür. Firudin bəy təşvişlə 
soruşur ki, Badsəba, nə olub, niyə qəmlisən. Şuşadan, yada Qazaxdan bəd xəbər 
var, nədi? 
Badsəba xanım kədərlə dillənir: 
- Eh, ay Firudin bəy, niyə də, fikirli olmayım, bu qədər ömür sürdük, Tanrı 
bizə bir övlad da vermədi  ki,  nişanəmiz qalsın. 
Firudin bəy əvvəlcə bərk tutulur, sonra özünə gəlib arvadına təsəlli verir: 
 
- Fikir eləmə, Badsəba, bu seminariyada oxuyan uşaqların hamısı bizim 
övladlarımızdır. Bizi kim unutsa da onlar unutmazlar. Bu, mənim yəqinimdir. Vaxt 
gələr görərsən... 
  
İllər keçir. Firudin bəy Köçərli 1920-ci il mayın 22-dən 30-dək davam edən 
Gəncə qiyamı zamanı mənfur daşnaklar tərəfindən öldürülür. Badsəba xanım 
1921-ci ildə Bakı Pedaqoji Texnikumunda tərbiyəçi işləyir. Dörd il sonra bacarıqlı 
mütəxəssis kimi pedaqoji texnikum təşkil etmək üçün Zaqatalaya göndərilir. 1929-
cu ildə Quba Pedaqoji Texnikumunun müdir müavini olur. Bir il keçmiş isə Şəki 
uşaq evinin müdiri təyin edilir. Həmin dövrdə yetimxana ciddi ehtiyac içində idi. 
O, kömək üçün hansı idarəyə müraciət edirsə, yardım edən olmur. Firudin bəyin 
1910-cu ildə dediyi sözləri xatırlayan Badsəba xanım Mərkəzi Komitədə torpaq 
komissarı işləyən, keçmiş Qori Seminariyasının məzunu Teymur Hüseynovun 
yanına gəlir. Yetimlərə kömək üçün ona müraciət edir. 
Teymur Hüseynov Badsəba xanımı doğma anası kimi çox səmimi qarşılayır. 
Maddi cəhətdən kömək edir, üstəlik yetimxananın müasir mebellə təmin 
olunmasına sərəncam da verir. 
Bu əhvalatdan sonra Badsəba xanım ölənə qədər (1954-cü il) deyərmiş ki, 
Firudin bəylə mən sonsuz olmamışam. Qori və Qazax seminariyalarının hər bir 
məzunu bizim övladımızdır. 
Firudin bəyin dədə-baba yurduna baxa-baxa fikirləşirdim ki, Teymur 
Hüseynov kimi xeyirxahlar “otuz yeddi”nin günahsız qurbanı olmasaydı, bəlkə də 
mülk bu günə düşməzdi. Demək, indi Teymur kimi övladlara ehtiyacımız var. 
Təəssüf ki, “otuz yeddi”nin qara küləkləri çox seminaristi öz burulğanında məhv 
elədi. Hətta seminariyanın təşəkkülü və Azərbaycan maarifinin inkişafında böyük 
xidmətləri olan Sultan Məcid Qənizadə belə yetmiş iki yaşında ikən şəxsiyyətə 
pərəstiş dövrünün amansız qanunsuzluğunun qurbanı oldu. 
Nə gizlədim, Şuşada Firudin bəy Köçərlinin dədə-baba mülkünü görəndə 
fikirləşdim ki, övladsızlıq yaman bəladır. Əgər Tanrı Firudin bəylə Badsəba 
xanıma övlad nişanəsi versydii, yurdu anbar olmazdı... 

O vaxtdan səkkiz il keçib. Amma Şuşada Firudin bəyin dədə-baba mülkünün 
qapısından asılmış daş boyda qıfıl hələ də gözümün qabağından getmir. Ömrünün 
qırx ildən çoxunu ədəbiyyatımıza, maarifimizə həsr etmiş Firudin bəy Əhmədağa 
oğlu Köçərli kimi müqtədir bir şəxsə ehtiramımız budurmu?.. 
 
* * * 
 
Firudin bəyin dədə-baba mülkünün qonşuluğundakı iki mərtəbəli əzəmətli 
mülk də istər-istəməz diqqətimi cəlb elədi. Maraqlanıb belə gözəl imarətin kimə 
məxsus olduğunu soruşdum. Dedilər ki, şahzadə Bəhmən Mirzənin olub. Mənim 
tərifləyə-tərifləyəə, heyranlıqla mülkə baxdığımı görən “bələdçim” - əşşi, çox da 
tərifəlayiq deyil, - dedi. 
 - 
Niyə? - deyə maraqla soruşdum. 
- Bəhmən Mirzə arvad düşkünü olub, çox arvad alıb, çoxlu da övladı olub, - 
deyən bələdçim kişinin qarasınca deyindi. 
 - 
Bəhmən Mirzənin ailə məsələsini bilmirəm.  Amma Azərbaycan tarixində 
müəyyən xidmətləri var. Bir də ki, bunun nəyi pisdir, daha yaxşı, millətin sayını 
artırıb, ziyalı oğul, qız yetişdirib, - dedim   və   ürəyimcə   olmayan   söhbəti 
yumşaltmaq məqsədilə yekunlaşdırdım. 
  
Həmin günü gəzə-gəzə Şuşanın yuxarı hissəsinə gedib çıxdım. Nəhəg bir 
kilsəyə rast gəldim. Burada iyirmi beş-otuz usta, fəhlə canfəşanlıqla işləyirdi. 
Öyrəndim ki, Yerevandan gətirilmiş ustalar bizim Daşkəsən mərməri ilə erməni 
kilsəsini yenidən bərpa edir, zərif naxışlar salırlar. Uzərində pozulmaqda olan 
yazılara qızılı rəng vururlar. 
O gecə mehmanxanadakı pambıq yorğan-döşəyim od olub məni yandırdı. 
İlan vuran yatdı, mən yatmadım... 
1983-cu ildə şahidi olduğum bu iki hadisənin günahkarları bu gün xəcalət 
çəkirmi görəsən? 
Nə isə... Belə sağalmaz yaralarımız, çəkilməsi mümkün olmayan dərdlərimiz 
çoxdur... Bir tərəfdən də Bəhmən Mirzənin kimliyi dərd olub ürəyimi yeyirdi. 
Fikirləşdim ki, belə əzəmətli mülkün sahibi imkansız, bacarıqsız adam ola 
bilməzdi... Sonralar arxivlərdə işləyəndə, inqilabdan əvvəlki ədəbiyyatları mütaliə 
edəndə tez-tez Bəhmən Mirzənin adına rast gəlirdim. Hər yerdə də onun və 
oğlanlarının fəaliyyəti barədə xoş sözlər söylənirdi. 
Bəhmən Mirzənin müasiri, məşhur tarixçi M.Baharlı 1888-ci ildə qələmə 
aldığı “Əhvalati-Qarabağ” əsərində onu hörmət və ehtiramla xatırlayır. O, yazır: 
“Mərhum Bəhmən Mirzə çox həlim, nökərə və kənizə mehriban adam idi. 
Bir xasiyyəti var idi ki, hər şeydən ki, əhli və əyali göyərdi, Həmən şeydən nökər 
və kəniz üçün verərdi və o nemətdən ki, özü yeyerdi, gərək tamaməmələlər 
(nökərlər - Ş.N.) ondan yeyəydi. Razı olmazdı ki, bir kimsənə o nökərlərə və 
qaravaşlara bir kəlmə söz desin. Çox artıq əzizlik ilə əmələ saxlardı. Artıq insaflı 
və rəhmdil adam idi. Belə ki, hər yerdə ki, bir nəfər qoca övrət və ya kişi biləydi ki, 
var, onun üçün məvacib qərar edəcəydi. Və hərdəm bir dəfə o qoca kişiləri və 
qarıları götürüb öz qulluğunda oturdub söhbət edirdi və onlardan qədim sözlərdən 
xəbər alardı. Çünki qədim sözü artıq dost tutardı. Və əlavə bu qocaların danışmağı 

və söhbətləri xoşuna gəlirdi və onlar üçün öz qulluğunda nahar və çay gətirdərdi. O 
qocaların yeyib-içməyindən xoşu gəlirdi. Həmişə özünə məşğuliyyət onların və 
qara kənizlərin və qara qulluqçuların oynamağı idi. Çox dost tutardı qoca və avam 
adamları. 
...Şahzadə Bəhmən Mirzə öz övrətlərinin birisinin mənzilində imiş və bir 
nəfər biganə övrət o xanım üçün halva payı göndərmiş. Bu halva payı gətirən övrət 
həmişə şahzadənin qulluğuna gəlib-gedən adam imiş. Qərəz, bir məcməyi çini qab 
tamam halva ilə dolu ki, hər birini xanımların biri üçün qoymuş imişlər, bu övrət 
əlində içəri girib, görüb şahzadə oturubdur. Övrət əlində dolu məcməi şahzadəyə 
baş endirib. Baş əyən vaxt məcməidə Hər nə qab var imiş tamamən tökülüb 
sınıbdır. Şahzadə çox gülüb və buyurub neçə boşqab bazardan alıb, gətiriblər. İki 
manat övrətə əlavə pul verib yola salıb ki, bu pul da sənin peşman olmağının əvəzi 
olsun”. 
  
 
QACARLARDAN İLK ŞAH 
 
Dünyanın sivil ölkələrində hamılıqla qəbul 
edilmiş əxlaq normalarından biri də odur ki, 
keçmişini yalnız nifrətlə xatırlayan xalq 
gələcəkdən məhəbbət uma bilməz. 
Fransız xalqının tarixində heç də bir 
mənalı rol oynamamış Napaleon, Taleyran, 
Fuşe haqqında yazılmış və hələ də yazılmaqda 
olan əsərləri xatırlamaq kifayətdir. 
 
Tofiq Rüstəmov, 
professor. 
  
Şahzadə Bəhmən Mirzə Qacarın insani keyfyyətləri və  tarixşünaslırımızdakı 
təmənnasız elmi fəaliyyəti barədə məlumatlar topladıqca qeyri-ixtiyari olaraq 
Şuşada onun ünvanına qara yaxan “bələdçi”ni xatırlayırdım. İstər-istəməz 
düşünürdüm ki, şahzadə Bəhmən Mirzənin bircə “günahı” varsa, o da nüfuzlu 
şahzadə nəslindən olmasıdır. 
Sovet dövrndə Qacarlar kimi təqib olunan, hökumət yanında gözükölgəli 
yaşayan ziyalı nəsillərimiz çox olub. Qacarlar nəslinin totalitar recim illərində 
gözükölgəliyinin ilkin səbəbkarı bu sülalədən olan Ağa Məhəmmədşah Qacardır. 
Bu nəslin oğulları 1796-cı ildən ta 1925-ci ilə qədər, yəni yüz iyirmi doqquz il İran 
taxt - tacına şahlıq 
 ediblər. Rusiyanın Qafqazı işğal etmək planlarını puç edən Ağa Məhəmməd şah 
Qacar təbiidir ki, xristianlar tərəfindən sevilmirdi. Ona görə də Sovet tarixində 
işğalçı, qəddar, qaniçən və zalım bir şah kimi təbliğ olunurdu. Zamanın və dövrün 
təzyiqilə bizim bir çox alim və bədii söz ustalarımız da totalitar rejimin 
süzgəcindən keçən obraz yaratmağa məcbur idilər. Gec də olsa etiraf etməliyik ki, 
Ağa Məhəmməd şah Qacarın Qafqaza hərbi yürüşündə ilkin məqsədi biz 

Azərbaycan türklərini xristian məngənəsindən qurtarmaq olub. İndi yeni açılan 
arxiv sənədlərini, vaxtilə çapı qadağan olunan kitabları oxuyanda fikirləşirsən ki, 
Ağa Məhəmməd şah Qacar Azərbaycanın qəhrəman oğulları sırasına qoyulmağa 
layiqdirmi? Bu baxımdan fransız müəllifi Can Gevrin ikicildlik “Xacə Şah” kitabı 
xüsusilə qiymətlidir. Fransalı Can Gevr uzun müddət İranda xidməti vəzifədə 
işləmiş, topladığı real tarixi faktlardan Ağa Məhəmməd şah Qacarın ömür yolu 
barədə orijinal bir roman yazmışdır. Bu qiymətli əsər Hüseyn Əhədinin farscadan 
tərcüməsi ilə 1993-1994-cü illərdə “Gənclik” nəşriyyatında nəşr olunmuşdur. 
Sual oluna bilər: Əgər Ağa Məhəmməd şah Azərbaycanın qəhrəman oğulları 
sırasına qoyulmağa layiqdirsə, bəs Qarabağda tökdüyü qanlar nəydi? Bu sualın 
cavabını professor Vaqif Arzumanlı 1992-ci ildə “Aydınlıq” qəzetində dərc 
etdirdiyi məqaləsində vermişdir. O, yazır: 
"Hakimiyyət başına gələn Qacarı o vaxtlar üç məsələ xüsusilə narahat edirdi. 
İlk növbədə Azərbaycanın qədim və tarixi torpaqlarının Rusiya tərəfindən işğal 
olunması və həmin ərazilərdə yerli əhalinin sıxışdırılması hesabına xristianların 
məskunlaşdırılması. 
Gürcüstanın hər yerində müsəlmanları sıxışdıraraq, Rusiya imperiyasının 
ayağına verməyə can-başla hazır olan, bütün bunlar da az imiş kimi, Qarabağ 
hakimi İbrahim xanın nə yolla olursa-olsun, mütəmadi digər Azərbaycan 
xanlıqlarından uzaqlaşmasına, onu yalnız öz tərəfinə çəkməyə can atan II İraklinin 
çoxşaxəli siyasəti. 
Qacar Qafqaza hücum planı hazırlayarkən, əsasən, vaxtilə mövcud olmuş 
Səfəvilər dövlətinin sərhədlərini bərpa etmək məqsədi güdürdü. 
Çox qəribədir ki, Qacarın bu niyyətlərini o vaxtlar Gəncə xanı Cavad xan 
təxmini də olsa başa düşürdü, Qarabağ xanı isə yox. Ona görə də Cavad xan 
Azərbaycanla, Qafqazla bağlı planlarını həyata keçirərkən Qacara əl tutdu... Cavad 
xan Vətən uğrunda həlak oldu. İbrahim xan isə Rusiyanın mahir siyasəti 
nəticəsində aldandı”. (Bax: V.Arzumanlı “Ağa Məhəmməd şah Qacara işğalçı