QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
Axın fırtınalarında «burağan gövdə»
Yüklə 4,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Nord-ost»
- Xortumlu fırtınalar (tromb, tornado)
- Tromb (meteoroloji tromb).
- Cədvəl 23.3 Zəlzələnin nəticələrinin qısa səciyyəsi və onların balla qiyməti (MSK-64)
- 1946-cü ildə Aleut adalarının
- Yaponiyaya
- Katrina
|
Axın fırtınalarında «burağan gövdə» olmur, odur ki, hərəkət edən hava axın şəklində olur. Belə fırtınalardan ən çox yayılanı qışda bəzi çayların mənsəbində və estuarilərdə baş verən, sahil boyu ərazilərdə yerləşən dağlardan yüksək sürətlə aşıb gələn bora adlanan güclü soyuq sərt şimal küləyidir. Bora quru və su hövzələri arasında atmosfer təzyiqi kəskin fərqli (quruda yüksək, su hövzəsində isə aşağı) olduqda yaranır. Sürəti bəzən 40 m/san-dən də çox olur. Bora tipli küləklər Novorossiyskdə – «Nord-ost», Baykalda – «Sarma», Provansda (Fransanın Aralıq dənizi sahili boyu və Atlantika sahillərində) – «Mistral», Texasda (ABŞ-da) – «Norzer», Amazonka çayında – «Pororoka» adlanır. Ən güclü bora Çində Fuçuntsyan çayında müşahidə olu- nur.
Bora hadisəsinə Novorossiysk borası klassik misal ola bilər. Şimaldan gələn soyuq hava kütləsi Qafqaz sıra dağlarının qərb qurtaracağından aşaraq Qara dənizin Semes buxtasına düşür və Novorossiyskiyə basılır. Bu za- man bir neçə saat ərzində temperatur 20 0 C-dən çox aşağı düşə bilər. Küləklə dənizdən ayrılan su damlalarının sürəti 60m/san-yə çataraq liman və şəhər tikililərində və buxtadan çıxmamış gəmilərdə donur. Əmələ gələn buz qatının qalınlığı bəzən 4 m-dən də çox olur. Donmuş gəmilər çe- vrilir. Belə ki, 1848-ci ildə praktiki olaraq Qara dəniz eskadası məhv edildi. Yalnız fraqman freqatı (hərb gəmisi) «Midiya» və Şxuna (üçdorlu yelkənli gəmi) «Smelıy» salamat qaldı, qalanları isə sahilə atıldı və ya do- naraq komanda ilə bir yerdə suya batdı. Bir çox binaların qapı və pəncərələri qırıldı, möhtəşəm ağaclar, teleqraf dirəkləri və evlərin çardaqları yerindən qopdu, dəmir yolunda vaqonlar çevrildi. Son 10 il ərzində Novorossiyskdə belə güclü boralar iki dəfə baş vermişdir. Antarktika, Novozemelski və Balxaş boraları Novorossiyski boralarına bənzərdir. Qəfil fırtınaların baş vermə yerini müəyyənləşdirməyi qabaqcadan bilmək hələlik praktiki olaraq qeyri mümkündür, odur ki, qabaqcadan xüsusi xəbərdarlıq təhlükəsizliyini həyata keçirmək mümkün olmur. Qəfil fırtınalardan fərqli olaraq bora tipli axın fırtınaları həmişə eyni yerdə baş verdiyindən qabaqcadan daxil olan xəbərdarlıq, fırtınadan qabaq gəmilərin buxtadan çıxarılmasına, əhaliyə isə boranın dağıdıcı nəticələrini azaltmaq üçün tədbirlərin görülməsinə imkan yaranır.
Olduqca tez (sürətlə) fırlanan qıf formalı hava burulğanıdır. Qıfın daxilində təzyiq kəskin aşağı olur. Bir qıfın fırlanma sürəti böyük həddə dəyişir və bəzən havada sürəti hətta səsin sürətindən də çox olur (1200 km/saat). Qasırğadan fərqli olaraq xortumlu fırtınaların (smerç) ölçüsü çox az olur (orta eni 350 … 400 m), qət etdiyi yol (məsafə) isə 20 km-ə çatır (bəzən 500 km-ə). Bir qayda olaraq xortumlu fırtınalar ildırım, şimşək, tufanlı leysan yağışları və dolu ilə müşayiət olunur. Ayrı-ayrı doluların dənəsinin dairəsi bəzən 45 sm-ə çatır. Xortumlu fırtınalar Rusiyada tez-tez baş verir, bəzən insan ölümünə də səbəb olur. D.V.Nalivkin (1969, 1984) Şərqi Avropada Mərkəzi-Qaratorpaq rayonunu, Baltikyanı ölkələri və Belorusiyanı yüksək xortumlu fırtınalar fəaliyyət göstərən vilayətlərə aid edir. Ayrı-ayrı bu tipli fırtınalar Solovetsi adaları ərazisində (Soçiyə qədər) qeydə alınmışdır.
ilin isti dövründə tropik kontinental, atmosferin stratifikasiyası qeyri-sabit olan zaman baş verir. Tromb kiçik ərazidə (diametri bir neçə 10 metr), iti sürətlə (tromb zamanı küləyin sürəti 50-100 m/san-yə çatır) və eni 100
365
m-ə qədər zolaqda böyük dağıdıcı qüvvəyə malik olur. Tromb ABŞ-da baş verən tornadoya oxşayır. Onun təkrarlanması son 10-35 ildə 8-10 dəfə artmışdır. Böyük Britaniyada son illərə qədər qeydə alınmırdı. Lakin indi ildə onlarla tromb hadisəsi baş verir. Meteoroloji trombun çoxalmasının əsas səbəbi ərazinin meşəsizləşdirilməsi, geniş açıq sahələrin əmələ gəlməsi, yer səthinin qeyri-bərabər isinməsinin artması və iqlim anomaliyasıdır.
təkrarlanır. ABŞ-ın cənub-şərqində, xüsusən Missisipi çayının orta axarı boyunca və Vest-Hinddə (Qərbi Hin- distanda) baş verir. Tromb başlıca olaraq yazda və yayda kiçik bir sahədə müşahidə edilir. Bu zaman küləyin sürəti 50-100 m/san-yə çatır və fəlakətli dağıntılar əmələ gətirir. ABŞ-ın şərq hissəsində ildə bir neçə yüz tromb müşahidə olunur. Beləliklə, hava kütlələrinin sürətlə hərəkəti ilə əlaqədar baş verən təbii fəlakətlər həyat fəaliyyətini xeyli aşağı salır. Göstərilən təbii proseslərin mənfi nəticələrini azaltmaq üçün ilk növbədə dövri olaraq fəlakətlər baş verən rayonlarda onlara uyğun hava kütlələrinin hərəkətinə davam gətirən binalar və qurğular inşa edilməli, ikincisi isə baş verəcək fəlakətlər haqqında vaxtında xəbərdarlıq edilməlidir. Lakin belə təbii fəlakətlərin həyat fəaliyyətinə təsirini tam aradan qaldırmaq hələ ki, mümkün olmamışdır. 23.2. Azərbaycanda güclü küləklər Respublikamızda külək rejimini onun coğrafi mövqeyi, səth quruluşu, dağların mövcudluğu və Xəzər dənizinin olması müəyyənləşdirir. Xəzər sahili boyu ərazilərdə şimal, şimal-şərq və şimal-qərb, cənub, düzən rayonlarda qərb, şimal-qərb, şərq və cənub-şərq istiqamətli, dağlarda isə dağ-dərə küləkləri hakim rol oynayır. Respublika ərazisində küləyin orta sürəti 1-5 m/san-dir, zəif küləklər noyabr-dekabr, güclü küləklər isə yaz aylarında əsir (cədvəl 23.1). Cədvəl 23.1 Küləyin orta sürəti (m/san ilə), Əyyubov, Rəhimov, 2000 Stansiyalar Aylar İllik I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Mərdəkan 6,0 6,4 6,6 6,0 5,7 5,8 6,1 5,6 5,4 5,6 5,5 5,6 5,9 Cəfərxan 1,8 2,3 2,6 2,7 2,7 2,5 2,3 2,2 2,0 1,9 1,7 1,6 2,2 Göyçay
2,4 2,2 2,3 2,3 2,2 2,2 2,0 1,9 2,0 2,1 1,9 2,1 2,1 Füzuli
Qazax
0,9 1,1 1,3 1,4 1,4 1,5 1,4 1,3 1,2 1,0 0,8 0,8 2,0 Prişib
1,7 1,9 2,3 2,3 2,2 2,5 2,4 2,3 1,9 1,6 1,5 1,5 2,0 Zaqatala
1,1 1,2 1,4 1,3 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 1,2 1,1 1,1 1,3 Naxçıvan 1,3 1,8 2,6 2,9 2,7 3,0 3,8 3,9 3,4 2,6 2,0 1,2 2,6
23.1 saylı cədvəldən göründüyü kimi, küləyin orta sürəti respublikamızın rayonlarında böyük deyildir. Bununla belə, bəzi rayonlarda gücü 15 m/san-dən yüksək olan küləklər də əsir. Belə küləklər ən çox Abşeron yarımadası üçün səciyyəvi olub il ərzində onların sayı 100 gündən artıqdır. Sonrakı yeri Naxçıvan MR-in dağlıq zonası tutur, burada küləyin sürəti 15 m/saniyədən artıq olan il ərzində günlərin sayı 50-ni keçir (MR üçün ümumi 38 gün təşkil edir). Respublikanın digər ərazilərində belə küləklərin sayı ildə 10-25 gün arasında dəyişir (cədvəl 23.2).
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 366
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Mərdəkan 15 19 19 13 11 10 11 11 10 15 11 13 102 Cəfərxan 2 2 3 4 4 4 5 1 2 2 2 2 18 Göyçay
3 3 5 4 2 4 2 1 2 3 1 3 18 Füzuli
3 3 4 4 6 6 4 3 3 4 3 2 26 Qazax
1 3 3 2 3 3 3 2 1 1 1 5 8 Zaqatala 1 1 4 5 7 4 3 5 4 0 2 0 20 Naxçıvan 2 3 4 7 6 5 6 5 4 2 3 1 34
Gücü 21 m/saniyədən çox olan küləklər ildə Putada 140, Sumqayıtda 121, Maştağada 52, Bakıda 50, Artyemda 40 gün əsir, yüksək dağlıq və dağətəyi ərazilərdə belə küləklərin sayı ildə 1-5 dəfə olur. Bunlar göstərir ki, Abşeron yarımadası güclü küləklərin ən çox təkrarlandığı ərazidir, burada bəzən gücü 40 m/san-yə çatan küləklər də müşahidə olunur. Bakıda belə güclü küləklər 1945-ci il 25 oktyabr, 1952-ci il 12-13 fevral, 1957-ci il 20-21 noyabr, 1980-ci il 18-20 mart və 26 sentyabr, 1999-cu il 10 noyabr, 2004-cü ilin fevralında, Gəncədə 2001-ci il 4 sentyabrda, Dəvəçidə 2002-ci il 9-10 fevralda, Göyçayda 2002-ci ilin 16 fevralında müşahidə edilmişdir. Güclü küləklər respublikamızda tez-tez təkrarlansa da gücü 32 m/san-yə çatan küləklər hər il, 38 m-san-yə çatan – 5 ildən bir, 40 m/san-yə çatan küləklər isə 20 ildən bir olub, davamiyyəti 2 saatdan 20 saata, Abşeronda nadir hallarda 48 saata çatır (Babaxanov, Paşayev, 2004). Abşeron üçün şimal («Xəzri») küləyi orta hesbala il ərzində 100 gün təkrarlanır. Belə küləklər yay dövründə havanın temperaturunu 5-6 0 aşağı salaraq onu mülayimləşdirir, qışda isə 10-12 0 aşağı salaraq havanın kəskin soyumasına və güclü qar yağmasına səbəb olur. Şimal, şimal-qərb küləkləri respublikanın dağlıq ərazilərində də baş verərək havanın temperaturunu kəskin aşağı salır. Məsələn, 2002-ci ilin qışında Naxçıvan MR ərazisində şimal küləyinin müşayiəti ilə temperatur – 40 0 -yə enmişdir. Abşeronda digər üstünlük təşkil edən cənub (gilavar) küləyi qışda havanı mülayimləşdirir, yayda isə havada nəmliyi aşağı salır. Güclü gilavar zamanı hava quraqlaşır, tozlu-qumlu tüfanlara səbəb olur. Cənub küləyi Xəzər sahili boyu, Kür-Araz ovalığı və Naxçıvan MR ərazisində daha çox təkrarlanır. Güclü küləklər avtomobil, dəmir yolu, hava nəqliyyatının ritmik fəaliyyətini pozur, dəniz, çay, göl və su anbarlarında güclü dalğalar əmələ gətirir. tozlu-qumlu tufanlara, külək eroziyasına səbəb olur, elektrik və rabitə xətlərini yararsız hala salır, bağlara, üzümlüklərə ziyan yetirir, ağacları kökündən çıxarır, yolları, kanalları, dren və kollektorları torpaq və qumla doldurur, yaşayış evlərinin, təsərrüfat binalarının dam örtüyünü, pəncərələrini, istixanaları sındırır, yararsız hala salır. İnsanların səhhətinə neqativ təsir göstərir, ürək-damar xəstəlikləri, qan təzyiqi və digər xəstəliyi olan şəxslər güclü küləklərdən daha çox əziyyət çəkirlər (Babaxanov, Paşayev, 2004). Abşeronda, o cümlədən Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin şəhərətrafı ərazilərin yaşıllaşdırılmasında və qoruyucu meşə zolaqlarının salınmasında küləyə davamlı ağaclardan zeytun, eldar şamı, hələb şamı, sərv, çinar, daş palıd, pittosporum və b. üstünlük verilməlidir. Şəhər və qəsəbələrdə, evlərin arasında və yollar boyu azömürlü, tez boy atan qovaq ağaclarının əkilməsi məsləhət görülmür, çünki bu ağaclar küləyin təsirindən tez yıxılır, binalar və əhali üçün təhlükə yaradır. 23.3. ZƏLZƏLƏ Təbii səbəblərdən (əsasən tektonik proseslərdən) və antropogen faktorların təsirindən yeraltı təkanların yaranması və Yer səthinin tərpənməsi zəlzələ adlanır. İnsan fəaliyyəti nəticəsində süni yaranan və ya texnogen
şəklində olur. Yeraltı nüvə partlayışı sınaqları zamanı, su anbarları yaradıldıqda, həmçinin suyun dərin qatlara yeridilməsi (vurulması) zamanı isə nəzərə çarpacaq dərəcədə titrəyiş baş verir. Məsələn, Kolorado ştatında (ABŞ) radioaktiv tullantılarla zəhərli suların xüsusi dərin quyulara vurulması 700-dən artıq kiçik zəlzələlərin baş verməsinə səbəb olmuşdur (A.Allison, D.Palmer, 1984). Zəlzələlər Yer səthində qeyri-bərabər yayılmışdır. Yer kürəsində əsas iki seysmik qurşaq məlumdur. Aralıq dənizi (Avrasiyanın cənubu ilə Portuqaliya sahillərindən qərbə – Malayya arxipelaqınadək uzanır) və Sakit okean (Sakit okean sahillərini halqa kimi əhatə edir). Zəlzələlərin 90%-i Sakit okean halqa qurşağına düşür.
Göstərilən qurşaqlardan kənarda, materiklərdə zəlzələ episentrləri ən yeni tektonik aktivləşmə sahələrində (Tyanşan tipli epiplatforma orogenləri), həmçinin qırılmalar sisteminin əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunan rift 367
zonalarındadır (Şərqi Afrika, Qırmızı dəniz riftləri, Baykal riftlər sistemi və s.). Platformalarda və okean dibinin çox hissəsində (okeanlardakı silsilələrdən başqa) zəlzələlər nadir hallarda baş verir və gücü az olur. Hər il 20-dən artıq güclü zəlzələ baş verərək böyük dağıntılara səbəb olur, onlardan orta hesabla yalnız biri fəlakətli olur.
3 1 Hiss
edilməyən Yalnız seysmik cihazlarla qeydə alınır 2 Çox
zəif Tam sükunətdə olan tək-tək şəxslər hiss edir 3 Zəif
Əhalinin az qismi hiss edir 4 Mülayim Əşyaların, pəncərə şüşələrinin yüngül tərpənməsi və cingiltisindən hiss olunur 5 Bir qədər güclü Binalar tərpənir, mebel silkələnir. Pəncərə şüşələri və divarların malası çatlayır. Yatanlar oyanır 6 Güclü
Hamı hiss edir. Divardan asılan şəkillər düşür. Divardan mala parçaları qopub sökülür. Binalar yüngül zədələnir 7 Çox
güclü Daş evlərin divarları çatlayır 8 Dağıdıcı Yamaclarda çatlar əmələ gəlir. Karnizlər, tüstü turbaları düşür. Heykəllər tərpənir və ya aşır. Evlər çox zədələnir 9 Viranedici Daş evlər çox zədələnir və dağılır 10 Məhvedici Torpaqda iri çatlar (1 metrə qədər) əmələ gəlir. Uçqunlar və sürüşmələr baş verir. Daş tikililər dağılır. Dəmir yolu relsləri əyilir 11 Fəlakətli Yerin üst qatında enli çatlar yaranır. Çoxlu sürüşmələr, uçqunlar baş verir. Daş, panel evlər tamam dağılır 12 Güclü fəlakətli Yer səthində böyük dəyişikliklər baş verir. Çoxlu çatlar, sürüşmələr, uçqunlar yaranır. Şəlalələr, süni göllər əmələ gəlir. Çaylar məcrasını dəyişir. Bütün tikintilər dağılır
İl ərzində milyona qədər kiçik tərpənmələr qeydə alınır. Böyük gücə malik olan zəlzələlər bütün əsrlərdə baş vermişdir. Onlardan həqiqi sənədlərə əsaslanan məlumatlar aşağıdakılardır: Çində 1556-cı ildə baş verən zəlzələ – 830000 adamın ölümünə səbəb olmuşdur. 1755-ci ildə Portuqaliyada baş verən zəlzələ nəticəsində Lissabon şəhərinin üçdə biri dağılmış, 60000 adam həlak olmuşdur. 1887-ci ildə Alma-Atada zəlzələ 15 dəqiqə ərzində bütün şəhəri alt-üst etmişdir. 15 km məsafədə çoxlu uçqunlar, eni 1 metrə çatan çatlar yaranmışdır. Bu zəlzələ Alma-Atadan radiusu 400 km-dən artıq məsafədə yayılaraq dağlarda sürüşmələr yaratmış, çoxlu yeni göllər əmələ gəlmiş, çoxlu insanların ölümünə səbəb olmuşdur. XX əsrdə ən güclü zəlzələlər ABŞ-da Prin-Uilyam körfəzində (10-11 bal, 1964), Yuqoslaviyada Skopye 368
şəhərində (9-10 bal. 1963), Mərakeşdə Aqadir şəhərində (11 bal, 1960), Aşxabadda (9 bal, 1948), Spitakda (10 bal, 1988), Rusiyada Zabaykalyedə (9-10 bal, 1957), Daşkənddə (8 bal. 1966). 1976-cı ildə Çində (Tyanşan əyaləti) baş verən zəlzələ nəticəsində bir milyonluq şəhər və ətrafdakı qəsəbələr Yer üzərindən silinmişdir (Alekseyenko, 2005). 1970-ci ildə Peruda baş verən zəlzələdən 60 min, 1978-ci ildə İrandakı (Tabas şəhəri rayonu) zəlzələ – 25 min, 1990-cı ildə İranda (Gilyan əyaləti) olan zəlzələ 50 min, 2003-cü ildə İranda (Bam şəhəri rayonu) baş verən zəlzələ isə 41 min adamın həyatına son qoymuş və ya itkin düşmüşdür. 2005-ci il oktyabrın 10-da Pakistanda 7,6 bal (Kəşmirdə 7,8 bal) baş verən zəlzələ nəticəsində ərazinin 60%-i zəlzələdən ziyan çəkmiş, 73 min adam ölmüş (o cümlədən 17 min Kəşmirdə), 65 min adam yaralanmış, 3 milyon adam evsiz-eşiksiz qalmışdır. 2006-cı il martın 31-i səhər çağı İranın qərbində Loriston vilayətində 6 bal gücündə zəlzələ zamanı 70-dən çox adam ölüb, 1300-ü yaralanmışdır. 2006-cı il 26 may səhər çağı İndoneziyada Yava adasında Rixter cədvəli üzrə 6,2 bal gücündə zəlzələ baş verdi. Zəlzələnin epimərkəzi Cokaya – Karta şəhərində minlərlə ev dağıldı, 7000-ə yaxın insan həlak oldu. Seysmoloqların hesablamalarına əsasən zəlzələlər 13 milyondan artıq insanın ölümünə səbəb olmuşdur. Sivilizasiyasının inkişafı, əhalinin iri şəhərlərdə cəmləşməsi ilə əlaqədar zəlzələlərin nəticələri daha dəhşətli şəkil alır – iri, çoxmərtəbəli binalar dağılır, insanlar ölür, müxtəlif boru kəmərləri sökülür. Zəlzələlərin başvermə vaxtı, onun yeri və intensivliyini qabaqcadan proqnozlaşdırmaq hələlik mümkün deyil, odur ki, seysmik baxımdan təhlükəli rayonlarda onun faciəli nəticələrindən qorunmaq üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilməlidir. Respublikamızda da bütün əsrlərdə zəlzələlər olmuşdur. 427-ci ildə Gəncə şəhərindən 25 km cənub-şərqdə (episentrdə) 9 bal gücündə, 1139-cu ildə Gəncədən 50 km cənubda 9 bal gücündə dağıdıcı zəlzələlər baş vermişdir, Kəpəz dağının bir qanadının zəlzələnin təsirindən uçaraq Ağsu çayının qabağını kəsib Göygölün yaranması da həmin dövrə təsadüf edir. Ən dağıdıcı zəlzələlər 1662, 1669, 1671-ci illərdə Şamaxıda olmuşdur. Qış aylarında, yəni 4 yanvar 1869-cu il, 1 fevral 1871-ci, 28 yanvar 1872-ci il və 13 fevral 1902-ci ildə Şamaxı şəhəri rayonunda baş verən zəlzələlər ən güclü sayılır. 1859-cu ildə Şamaxıda baş verən zəlzələ daha faciəli olmuşdur, 1 neçə saniyə davam edən zəlzələ nəticəsində şəhər dağılmış, 8 minə qədər adam ölmüşdür. XIX əsrdə Lənkəranda 25, Naxçıvanda 20, Şuşada 14 dəfə zəlzələ olmuşdur. 1982-ci ilin əvvəli və 2000-ci ildə Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacında gücü 7-8 ballıq 3 dəfə zəlzələ baş vermişdir. Zəlzələ nəticəsində İsmayıllı şəhəri və ətraf kəndlər güclü dağıntıya məruz qalmışdır. Azərbaycanın seysmik rayonlaşmasına əsasən gücü 8-9 bala çatan zəlzələ təhlükəli ərazilər respublika ərazisinin 30%-ni təşkil edir, burada 4 milyondan artıq əhali yaşayır (Babaxanov, Paşayev, 2004). N.A.Babaxanov, N.Ə.Paşayev (2004) respublikamızın ərazisində zəlzələyə qarşı aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsini təklif edir: 1. Tikinti apararkən zəlzələdən təhlükəli rayonlardan imtina etməlidir. Zəlzələ təhlükəli rayonlarda möhkəmlik və etibarlıq təmin edilməli; 2. Respublikanın mikroseysmik rayonlaşdırılması və iri miqyaslı seysmik xəritələşdirilməsi vacibdir. Bu işlər ilk növbədə 8-9 ballıq zəlzələ ehtimalı olan Şamaxı-İsmayıllı zonasında və Naxçıvanda aparılmalıdır; 3. Göstərilən rayonlarda dövlət əhəmiyyətli və zəlzələdən çətin mühafizə olunan dövlət əhəmiyyətli binaların tikilməsi qadağan edilməlidir. Tikinti işlərində antiseysmik qaydalara riayət olunmalıdır; 4. Doqquz ballıq zəlzələlərin və sürüşmələrin baş vermə ehtimalı olan ərazilərin təsərrüfat və tikniti işləri altında istifadəsi qadağan edilməli, həmin ərazilərdə istirahət üçün meşə-bağlar yaradılmalıdır. 23.4. SUNAMİ Yaponca- əsasən güclü sualtı zəlzələ, qismən vulkanik püskürmə və digər tektonik proseslər nəticəsində okean səthində yaranan dalğalardır. Yayılma sürəti 50-1000 km/saat, hündürlüyü açıq okeanda 2-3 m, sahil yaxınlığında 10-50 m və daha çox olur. Sunami qurunun içərilərinə soxularaq böyük dağıntılara səbəb olur. Əsasən Sakit okeanda müşahidə olunur. Sunami ilə əlaqədar 1000-dən artıq hadisə məlumdur; bunun 100-dən çoxu (məs. Yaponiya sahilləri yaxınlığında, 1933, Kamçatkada, Kuril adalarında, 1952 və s.) faciə ilə nəticələnmişdir. 1946-cü ildə Aleut adalarının (Sakit okeanın şimalında arxipelaq, ABŞ, Alyaska ştatı) baş verən sunami 780 km/saat orta sürəti ilə 3800 km yol (məsafə) qət etmişdir. Yüksək dalğalar əvvəlcə buxtanı qurutmuş, sonra isə sahilə doğru təxminən 1 km soxularaq evləri, körpüləri, insanları, dənizdə gəmiləri yuyub geri qayıtmışdır.
369
ştatı) çataraq, 11000 km məsafə qət edir, qabaqcadan xəbərdarlığa baxmayaraq, insan tələfatına səbəb olmuş, 75 mln. dollar ziyan yetirmişdir. 8 saatdan sonra dalğalar Yaponiyaya çataraq, 180 adamın ölümünə səbəb olmuş, liman qurğularını dağıtmışdır.
sunami 150 min insanın tələf olmasına və İtkin düşməsinə səbəb oldu, 1 mlrd. dollara qədər maddi ziyan törətdi. 2005-ci il avqust ayının 23-də başlanğıcını Atlantik okeanının Baham adalarından götürən Katrina adlanan sunami, ABŞ-da Meksika körfəzinin ən gözəl guşəsində, Luiziana ştatının Yeni Orlean şəhərini bütünlüklə su altına aldı. Dəniz səviyyəsindən aşağıda yerləşən Missisipi deltası Yeni Orlean şəhərini cənubdan dövrəyə alır. Ondan şimalda Pontçartreyn gölü yerləşir və bunlar birlikdə yaratdığı çökəklikdə Yeni Orlean şəhəri yerləşir. Şəhər qasırğanın epimərkəzində olmayıb, Katrina dalğası şərqə tərəf yönəlir, bu isə dəhşətli daşqının inkişafı üçün təhlükəli variant olur: leysan yağışları Pontçartreyn gölünü ağzına qədər doldurur və onun suyu qoruyucu bəndi dağıdır. Katrina sunamisi 2005-ci il 23 avqustdan 31 avqusta kimi davam edir, bu zaman küləyin sürəti saatda 280 km-ə çatır. Qasırğanın baş verməsi haqqında 28 avqustda elan verilib, şəhər əhalisinin mütləq köçürülməsi haqda əmr olsa da, 150000 adam ona tabe olmur. Qasırğa başlayanda və su şəhəri basanda əhali Luiziananın böyük «Superdoum» stadionunda sığınacaq tapır. Stadion 9000 tamaşaçı üçün hesablansa da, orada 1 sentyabrda 23 min adam (bəlkə də iki dəfə artıq) toplanır. Dörd gün Yeni Orlean şəhərində – sığınacaqda və ondan kənarda faciələr baş verdi. Elektrik işığı olmayan və sudan, yeməkdən, dava-dərmandan qıtlıq çəkən antisanitar şəraitdə sözlə deyiləsi olmayan hadisələr baş verdi. Həftə ərzində stadion üfunətli zibilliyə, siçovulların məskəninə çevrildi. Katrina sunamisini Atlantik okeanının ən dəhşətli və baha başa gələn qasırğası hesab etmək olar. 20000-dən artıq insan itkin düşdü. Ölənlərin sayı məlum deyil, çünki yüzlərlə, bəlkə də minlərlə insanı sunami dalğası yuyub-süpürüb batırdı. 160 mindən artıq ev xarabaya çevrildi. Neft emalı istehsalına böyük təsir göstərdi. Amerika neftinin 30%-i burada istehsal olunurdu. Neft buruqlarının 90%-nin işi dayandı, hesablamalara görə 50 mlrd. dollar məbləğində əmlak su altında batdı.
Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|