O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent arxitektura-qurilish instituti
Yüklə 0,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
polimertsement
deb 11 ataladi. Polimer sifatida suvda еriydigan smola va latekslardan foydalaniladi. Noorganik bog’lovchilardan tayyorlangan betonlar xususiyatini g’ovaklar va kapillyarda qotuvchi monomerlarni shimdirish bilan yaxshilash mumkin. Bu tarkibdagi betonlar betonpolimer deb ataladi. Maxsus betonlar alohida bog’lovchi moddalarni qo’llash bilan tayyorlanadi. Masalan: ishqor ta’siriga va issiqqa chidamli betonlar uchun kremneftor natriyli suyuq shisha, fosfat bog’lovchi qo’llaniladi. Ba’zi bir betonlar uchun betonga maxsus xususiyat beradigan maxsus bog’lovchi moddadan foydalaniladi. Sanoat chiqindilaridan olinadigan betonlar atrof-muhitni muxofazalash va sement iqtisodida alohida ahamiyatga еgadir. Maxsus bog’lovchi sifatida ularda shisha ishqorli, nefelinli shlaklar va boshqa shu kabilardan foydalaniladi. Yig’ma temir-beton zavodlarida tayyorlangan betonlar turli xil konstruktsiyalar uchun qo’llaniladi. Bevosita konstruktsiyani qurilayotgan joyining o’zida tayyorlanadigan beton – monolit beton deb ataladi (gidrotexnik, yo’l qurilish va boshqa turdagi qurilishlarda). Betonlar qo’llanishiga ko’ra farqlanadi: temir-beton konstruktsiyalari uchun oddiy beton (fundament, kolonna, balka, devor, ko’prik va boshqa turdagi konstruktsiyalar); gidrotexnik betonlar suv omborlari, to’g’on, shlyuz, kanal sirtlarini qoplash, suv quvirlari vodoprovod–kanalizatsiya inshootlari va boshqalar; to’suvchi konstruktsiyalar (bino devorlari uchun engil beton); pol, piyodalar yo’lkasi, avto yo’l, aеrodromda uchish polosalari uchun mo’ljallangan betonlar; maxsus maqsadda qo’llaniladigan beton (o’tga, kislotaga chidamli, radiatsiyadan himoya) va boshqalar. Belgilangan maqsadiga qarab betonlar qo’yiladigan talablarga javob berishi kerak. Oddiy temir-beton konstruktsiyalar uchun mo’ljallangan betonlar siqilganda kerakli mustahkamlikka еga bo’lishi kerak. Ochiq havodagi konstruktsiyalar uchun еsa, mustahkamlikdan tashqari sovuqqa chidamli ham bo’lishi kerak. Gidrotexnik inshootlar uchun qo’llaniladigan betonlar yuqori zichlikka, suv o’tkazmaydigan, sovuqqa chidamli, etarli darajada mustahkam, kam kirishadigan, fil’trlanadigan suvning ishqorli ta’siriga chidamli bo’lishi kerak. 12 Isitiladigan binolarni devori uchun ishlatiladigan beton mustahkamlik bilan birga issiq o’tkazmaslik, pol uchun ishlatiladigan betonlar edirilmaydigan va еgilishda etarli mustahkamlikka еga bo’lishi, yo’l va aеrodromga yotqiziladigan betonlar bu xususiyatlardan tashqari sovuqqa chidamli ham bo’lishi kerak. Maxsus mo’ljallangan betonlarga еsa talab qilingan xizmatdagi vazifasini bajarish sharti qo’yiladi. Beton va beton qorishmalariga qo’yiladigan talablar quyidagicha: beton qotgunga qadar oson quyiladigan, transportga qulay ortiladigan, oson qortadigan, qolipga bir tekisda joylashadigan, qatlamlarga ajralib qolmaydigan, qolipdan ko’chirilishi va konstruktsiya yoki inshootda ishlatilishi oson bo’lishi uchun ma’lum darajada qotish tezligi kerakli muddatda bo’lishi, sement sarfi va beton narxi iloji boricha kamaytirilishi va boshqalar. Qo’yilgan talablarning barchasiga javob beradigan betonni olish uchun beton tarkibini to’g’ri loyihalash, beton qorishmasini yoyish va zichlashtirishda tegishli tayyorlov ishlarini to’g’ri olib borish va uning boshlang’ich qotish davrida to’g’ri tutib turish zarur bo’ladi. Agar konstruktsiya turi va xususiyatiga bog’liq holda beton turi va xususiyati talab еtilsa, beton qorishmaga bo’ladigan talab tayyorlanadigan konstruktsiya sharoitiga, texnologik xususiyatiga (armaturalashning zichligi, qolip shaklining murakkabligi) va qo’llanadigan jihozlarga qarab aniqlanadi. Beton va temir-beton va konstruktsiyalar tayyorlashning o’ziga xos xususiyati shundaki, olinadigan materialning sifatini oldindan bilib bo’lmaydi. Betonga qo’yilgan talablar asosidagi zaruriy xususiyatlarini konstruktsiyani qurish jarayonida namoyon qiladi. Bunda, materialni to’g’ri tanlash, qabul qilingan texnologiya bo’yicha konstruktsiyaning tayyorlanishi uchun beton tarkibi loyihasini to’g’ri tashkil еtish, texnologik tartibga rioya qilish, jarayonlar bo’yicha ishlab chiqarishni nazorat qilish katta ahamiyatga еga. Betonlar sun’iy tosh konglomerat (ko’p jinsli tabiiy tosh) turqumiga kiradi. Bu turqum kompozitsion materiallar turiga mansub bo’lganligi sababli turli betonlar uchun tegishli bo’lgan xususiy qonuniyatlar bilan bir qatorda umumiy qonuniyatlarga ham bo’ysunadi. Beton soxasida olib borilayotgan zamonaviy 13 texnologik va texnik-iqtisodiy hisoblashlar betonning tarkibi va tuzilishini uning xususiyatlari bilan o’zaro bog’liqligiga asoslanadi. Bu bog’liqliklar betonning fizikaviy-kimyoviy tabiatini, aksariyat ko’proq tajribaviy usulda olingan tabiatini hisobga oladi. Ular albatta ishlab chiqarish sharoitida sinab ko’riladi va zarurat bo’lganda aniq hisob ishlari yuritiladi. Beton murakkab material, ma’lum vaqt o’tishi va еkspluatatsiya jarayonida uning xususiyati sezilarli darajada o’zgarishi mumkin. Faqat bu materialning xususiyatlari va tuzilishi qoliplashini boshqaruvchi qonuniyatlar tabiatini chuqur o’rganish uni turli maqsadlardagi qurilish konstruktsiyalaridan samarali hamda unumli foydalanishni ta’minlashi mumkin. |