O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi s. A. Usmanov

1.4.
AVTOMOBIL TRANSPORTINI BOSHQARISHNING HOZIRGI 
DAVRDAGI HOLATI VA TARAQQIYOTI
 
Avtomobil transporti katta bir transport tizimning xarakterli vakili sifatida 
quyidagi bir qancha yirik tagtizimlarni o‘z tarkibiga birlashtiradi. Bunga yuk va 
yo‘lovchi tijorat transporti; oilaviy zaruratlarga xizmat qiluvchi xususiy notijorat 
transporti; yo‘l xo‘jaligi; parkning ishchan holatini saqlab turishni ta`minlovchi ishlab 
chiqarish infratuzilmasi; kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash; material-texnika 
ta`minoti va boshqalar kiradi.
―O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar 
strategiyasi to‘g‘risida‖ gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonida 
―Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish‖ deb nomlangan uchinchi 
yo‘nalishda ko‘rsatilgan chora-tadbirlarni ro‘yobga chiqarish uchun milliy valyuta va 
narxlarning barqarorligini ta`minlash, valyutani tartibga solishning zamonaviy bozor 
mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, mahalliy byudjetlarning daromad 
bazasini 
kengaytirish, 
tashqi 
iqtisodiy 
aloqalarni 
kengaytirish, 
eksportga 
mo‘ljallangan mahsulot va materiallar ishlab chiqarish uchun zamonaviy 
texnologiyalarni joriy etish, transport-logistika infratuzilmasini, tadbirkorlikni 
rivojlantirish hamda xorijiy investorlar uchun investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish, 
soliq ma‘murchiligini yaxshilash, bank faoliyatini tartibga solishning zamonaviy 
prinsiplari va mexanizmlarini joriy etish, ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini 
rivojlantirish, shuningdek turizm industriyasini jadal rivojlantirish nazarda tutilgan 
[1]. Farmonda belgilab berilgan vazifalardan kelib chiqqan holda, avtomobil 

---

24 
transportini rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari va asosiy tendensiyalari 
quyidagilardan iborat. 
1.
Iqtisodning rivojlanishiga va aholiga transport xizmatini ko‘rsatishda 
avtomobil transportining etakchi o‘rinni saqlab qolishi quyidagilar bilan belgilanadi: 
avtomobil transportining tez moslanuvchan va harakatchanligi; 
tashuvlarni tezkor amalga oshirish imkoniyati; 
yuk va yo‘lovchilarni transport almashinuvlarisiz va ortiqcha 
yuklanishlarsiz manzilga etkazishni tashkil qilish; 
belgilangan aniq jadval va grafik bo‘yicha ishlash. 
Butun transport tizimining ishida (jami 100% deb hisoblaganda) avtomobil 
transportining ulushi quyidagicha: 

yuk tashuvlarida – 75-77%; 

yo‘lovchi tashuvlarida – 50-53%. 
Avtomobil transporti boshqa barcha transport turlari bilan hamkorlik qiladi, 
uning mijozlari esa minglab korxonalar, tadbirkorlar va turli tashkilotlardan iborat. 
2.
O‘zbekistonda 2017-2021 yillarda avtomobilsozlik sanoati va parkining 
jadal sur`atlarda o‘sishi.
3.
ATK da engil avtomobillar solishtirma salmog‘ining o‘sishi va rivojlangan 
mamlakatlar mos ko‘rsatkichlariga yaqinlashishi: AQSH – 75%; Fransiya – 83%; 
Angliya – 87%; Italiya 92%; Germaniya – 93%.
4.
ATK da chet el korxonalari bilan hamkorlikda ishlab chiqarilgan 
avtomobillar solishtirma salmog‘ining oshishi. 
5.
Avtomobil parkining yoshi o‘tishi va qarishi tufayli ekspluatatsion 
ishonchliligining pasayishi va ishchanlik qobiliyatini saqlab turishga xarajatlarning 
oshishi.
6.
Avtomobillar konstruksiyasining takomillashishi va murakkablashishi 
(elektronizatsiya va bortli tashxis; ko‘p klapanli dvigatellar; ishchi jarayonlarni 
kompyuterli boshqaruv va ishlatilgan gazlarni neytrallashtirish; avtomatik uzatmalar 
qutilari; tormozlarning antiblokirovkali qurilmalari; rostlanuvchi osmalar va 
boshqalar) natijasida, ularning ekspluatatsion xususiyatlarining oshishi, ammo shu 

---

25 
bilan birgalikda xizmat ko‘rsatish sifatiga, ishlab chiqarish xodimlariga, 
ekspluatatsion materialarga va ehtiyot qismlarga, ishlab chiqarish bazasiga 
talablarning oshishi. 
7.
Mulk tasarrufining o‘zgarishi va davlat tomonidan avtomobil transportini 
boshqarish mas‘uliyatining soqit qilinishi. 
Statistik tadqiqotlar natijalari asosida mulk tasarrufi bo‘yicha avtomobillar: 

davlat tasarrufidagi – 23,1%; 

tadbirkorlarda -34,1%; 

xususiy, aksionerlarda – 15,3%; 

aralash – 27,1%; 

jamoat tashkilotlarida – 0,4%. 
8.
Xususiy sektordagi avtotransport vositalari sonining keskin oshishi, 
korxonalar va avtomobillarning ish faoliyati haqida ishonchli axborot olishni, 
ularning texnik holatini nazorat qilishni, profilaktika va ta`mirlash ishlarini o‘z 
vaqtida va sifatli tashkil etishni qiyinlashtiradi. 
9.
ATK o‘lchamlarining qisqarishi tufayli, avtomobil parkining asosiy qismi 
kichik korxonalar tasarrufiga o‘tdi, bu esa iqtisodiy va tashkiliy jihatdan TXK, 
ta`mirlash hatto saqlash darajasini qoniqarli darajada ta`minlash imkonini bermaydi. 
Bu tendensiya kichik va o‘rta transport korxonalari uchun TXK va ta`mirlashni 
rivojlantirishning servis tizimi va shartnoma shakllarning rivojlanishni talab qiladi. 
10.
Avtomobil transporti resurs sig‘imlarining kattaligi va aholi hamda atrof 
muhitga zararli ta‘siri. 
Barcha 
transport 
tizimlarining 
ko‘rsatkichlarida 
(100%) 
avtomobil 
transportining hissasi: 

neft mahsulotlari yoqilg‘isi sarfi – 60%; 

mehnat resurslari – 70%; 

yo‘l transport hodisalari – 96%. 
Atrof muhitni ifloslantiruvchi barcha manbalar ichida avtomobil transporti 
hissasi: 

jami – 40-50%; 

---

26 

yirik shaharlarda – 60-70%; 

megapolislarda – 85% va undan ortiq. 
11.
Mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan avtomobillar texnik darajasining 
rivojlangan malakatlarda ishlab chiqarilgan avtomobillardan orqada qolishini, bir 
qancha ko‘rsatkichlar bo‘yicha quydigacha baholash mumkin: 

yonilg‘i samaradorligi – 10-15%; 

ekologik xavsizlik - 2-4 martagacha; 

buzilmaslik – 10 martagacha; 

avtomobillar va agregatlarning ish resursi – 30-40 %. 
12.
Barcha turdagi avtotransport korxonalari zamonaviy avtomobillarning 
texnik darajasidan son va sifat jihatidan doimiy orqada qolish davom etmoqda. 
―O‘zavtotexxizmat‖ hissadorlik birlashmasi ma‘lumotlariga qaraganda Toshkentdagi 
servis korxonalarining faqatgina 10% zamonaviy talablarga javob beradi.
Chiqindilarni yig‘ish, qayta ishlash va qayta foydalanish infratuzilmasi asosan 
shakllanmagan. 
13.
Avtomobillar 
konstruksiyalaridagi, 
ekspluatatsion 
materiallarning 
sifatidagi, ishlab chiqarish bazasining infrotuzilmasidagi kamchiliklarga qaramasdan, 
avtomobillarning texnik holatiga, yo‘l va ekologik xavfsizligiga davlat talabi (bu 
xalqaro me‘yorlarga yaqinlashmoqda) oshib bormoqda. 
14.
Transport tarmog‘iga sarmoya kiritishdagi surunkali etishmovchilik 
quyidagi qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda: 

avtomobil parklarining yangilanishini; 

zamonaviy texnik darajadagi avtomobillar va materiallar sotib olishni; 

yangi axborot texnologiyalarini to‘la masshtablarda qo‘llashni; 

adekvat ishlab chiqarish infrotuzilmalarini rivojlantirishni; 

raqobatbardosh transport tizimlarini yaratishni. 
Avtomobil transportini rivojlantirishning qarab chiqilgan tendensiyalari va 
o‘ziga xosliklari belgilangan texnik, iqtisodiy va texnologik oqibatlarni keltirib 
chiqaradi, va albatta transport va uning tizimlarini boshqarishda ularni hisobga olish 

---

27 
zarur bo‘ladi. Quyidagi jadvalda ularni ma‘lum bir tizimga solgan holda qarab 
chiqamiz (1.1-jadval). 
1.1-jadval 
Bozor iqtisodi sharoitlarida avtomobil transportning holati va uni 
rivojlantirishning asosiy xususiyatlari 
Rivojlanish 
xususiyatlari 
Natijalar 
Boshqaruv, texnik va iqtisodiy 
oqibatlar va echimlar 
1 
2 
3 
1. Korxonalar va 
tashkilotlarni 
xususiylashtirish 
Vertikal boshqaruv 
tuzilmasining buzi-
lishi. 
Axborot va me‘yoriy-
texnologik 
ta`minotning 
yomonlashuvi 
1.
Qaltis sharoitlarda moliyaviy va 
ishlab chiqarish mustaqilligi. 
2.
Qabul qilinadigan qarorlarning 
asoslanganligiga talabning oshishi. 
3. Barcha pog‘onadagi rahbarlar va 
mutxassislarning malakasiga talabning 
oshishi. 
2. Avtomobil 
parki va transport 
tizimida xo‘jalik 
yurituvchi 
sub‘ektlar 
sonining oshishi 
Tashuvchilar orasida 
raqobat kuchayishi. 
Ishlab chiqarish 
infrotuzilmasi 
rivojining orqada 
qolishi. 
Turli xildagi 
transport turlarining 
o‘sishi. 
TXK va ta`mirlash 
bo‘yicha ishlab 
chiqarish dasturlari 
qisqarishi 
1.
Ko‘rsatilayotgan xizmatlar 
raqobatbardoshligini ta`minlash: 
tariflarni qisqartirish, xizmatlar sifatini 
oshirish. 
2.
Faol marketing tahlilini o‘tkazish 
zarurati. 
3.
Avtomobillarning ishlash 
qobiliyatini oshirish zarurati. 
4.
TXK va ta`mirlash ishlarini 
bajarishning kooperativ shakllarini 
rivojlantirish 
3. Yuqori 
Aylanma 
1.
Barcha ishlab chiqarish sikllari va 

---

28 
qadrsizlanish 
sharoitlarida 
ishlash 
mablag‘larning 
(vositalarning) 
etishmasligi. 
Sarmoya 
imkoniyatlarining 
qisqarishi 
xarajatlarini qisqartirish zarurati. 
2.
Barcha xarajatlar va daromadlar 
turlari va manbalarini tezkor baholash 
hamda to‘g‘irlash. 
3.
Yangi shakllardagi sarmoyalar va 
inovatsiyalar
4. Ortiqcha ha-
rakat sostavi, 
maydonlar, ish 
xodimlari va 
jihozlar yuzaga 
kelishi 
Iqtisodiy 
ko‘rsatkichlarning 
yomonlashishi, 
daromadning, ish 
haqining qisqarishi 
1.
Korxonani diversifikatsiyalash, 
ya‘ni bozorda faoliyat doirasini 
o‘zgartirish va kengaytirish zarurati. 
2.
Korxonani qayta bo‘lish va 
kichiklashtirish 
5. Avtomobil-lar, 
yonilg‘i, 
materiallar, 
ehtiyot qismlar 
narxining, erga 
to‘lovlar, soliqlar 
va hakazo yuqori 
darajada o‘sishi 
Xarajatlarning o‘sishi, 
daromadning, 
raqobatbardoshlilik-
ning qisqarishi. 
Avtomobillar park-
larining va jihoz-
larning eskirishi 
1.
Korxonaning me‘yoriy-texnologik 
ta`minotini yaxshilash. 
2.
Mutaxassislar va ishlab chiqarish 
xodimlarining malakasini oshirish. 
3.
Xarajatlarni qisqartirganligi uchun 
rag‘batlantirish. 
4.
Ishonchli va iqtisodiy samarali 
avtomobillarni olish. 
5.
Resurslar sarfi barcha kanallari, 
avtomobillar va materiallar sifatining 
haqiqiy ko‘rsatikichlari haqida tezkor 
axborot. Yangi axborot texnologiyalari 
6. Avtomobil-
larga, bazalarga 
ekologik 
talablarning va 
korxonalar hamda 
ularning 
Xarajatlarning o‘sishi 
(soliqlarga, jihozlarga, 
texnik holatni saqlab 
turishga). 
1.
Atrof-muhitni ekologik 
ifloslantirishning barcha manbalari 
uchun nazorat va javobgarlikning 
individuallashishi va kuchayishi. 
2.
Ekologik xavfsiz avtomobillar, 
materiallar, texnologiyalar olish. 

---

29 
rahbarlari 
javobgarligining 
o‘sishi 
3.
Ishlab chiqarish xodimlarining 
ekologik bilimi. 
7. Yangilanish 
sur‘atlarining 
qisqarishi, 
avtomobillar 
parklarining, 
jihozlar, 
binolarning 
eskirishi
Ekspluatatsion 
ishonchlilikning 
qisqarishi. 
Texnikalarning, 
binolar va 
inshootlarning ishlash 
qobiliyatini ta`minlash 
uchun xarajatlarning 
oshishi. 
Samaradorlikning 
qisqarishi 
1.
Avtomobillar va jihozlar haqiqiy 
yoshini hisobga olgan holda 
xarajatlarni nazorat qilish va 
me‘yorlash. 
2.
Avtomobil parklarning ishida yo‘l 
va ekologik xavfsizlikning pasayish 
tendensiyalarini neytrallashtirish 
bo‘yicha choralar ko‘rish. 
3.
Parkning yoshi tuzilmasini 
nazorat qilish va uni rostlash. 
Profilaktikaning ahamiyati. 
4.
Avtomobillar va jihozlarning 
ratsional xizmat muddatlari 
8. Tijorat va 
xususiy 
avtomobillar 
servis xizmatlari 
bozorining 
yuzaga kelishi va 
rivojlanishi 
Servis xizmatlar 
turlarining kengayishi, 
hajmlarining o‘sishi. 
Xizmatlar bozorini 
me‘yoriy-texnologik, 
qonun hujjatlari va 
kadrlar bilan 
ta`minlashning 
sezilarli orqada 
qolishi. 
To‘la shakllanmagan 
ishlab chiqarish 
infrotuzilmasi. 
Mijozlarning etarlicha 
1.
Servis tizimini miqdoriy 
rivojlantirish va sifat jihatdan 
takomillashtirish zarurati. 
2.
Servis bozorini rostlash darajasini 
aniqlash. 
3.
Me‘yoriy-texnologik va qonun 
hujjatlari ta`minotini yaxshilash. 
4.
Transport korxonalari ishchilarini 
servis faoliyatiga jalb qilish. 
5.
Ko‘rsatilayotgan xizmatlarning 
sifati va narxlarning asoslanganligini 
nazorat qilish. 
6.
Marketing tahlili mexanizmlarini 
rivojlantirish 

---

30 
himoyalanmaganligi 
Shunday qilib, yuz berayotgan o‘zgarishlar va ularning oqibatlarini 
quyidagilarda izohlash mumkin: 
1)
vertikal boshqaruv bartaraf etilgan sharoitlarda, korxonalarning xo‘jalik va 
iqtisodiy mustaqilligi oshishi. 
2)
korxonalarning 
kichiklashishi 
va 
faoliyat 
doirasini 
o‘zgartirishi, 
raqobatning o‘sishi. 
3)
daromadlar kamayishi va xarajatlarning o‘sishi, barcha daromadlar va 
xarajatlar manbalari va miqdorlari ustidan qattiq va tezkor nazorat o‘rnatish zarurati. 
4)
sarmoyalarning etishmasligi va asosiy jamg‘armalarning eskirishi. 
Yangiliklarni sarmoyalashning yangicha, moslanuvchan shakllarini qo‘llash. 
5)
avtomobillarning ekologik va yo‘l xavfsizligiga davlat talablarining 
oshishi. 
6)
mutaxassis va rahbar tomonidan hal qilinadigan masalalar doirasining 
kengayishi. Mutaxassislar va ishlab chiqarish xodimlari malakasiga talabalarning 
oshishi. 
7)
qaltis va raqobat sharoitlarida to‘g‘ri qabul qilingan boshqaruv 
qarorlarining muhimligi va ularning oqibatlari uchun nafaqat ma‘naviy, balki 
material javobgarligining oshishi. 
8)
mutaxassis va rahbar tomonidan nafaqat korxonasining joriy holatini 
tushunishi, balki uni tanqidiy baholash ko‘nikmasi, mos bozor sektoridagi o‘rni va 
ayni korxonaning hamda u faoliyat ko‘rsatayotgan katta tizimning rivojlanish 
istiqboli haqida tushunchaga ega bo‘lishi. 
9)
tizim ishining sifatini va raqobatbardoshliligini oshirishning asosi sifatida 
yangi axborot texnologiyalarini qo‘llash zarurati. 
10)
qaror qabul qilish va uni joriy etish – bu mexanik ravishda mutaxassis yoki 
rahbarning an‘anaviy vazifalarini (mas‘uliyatlarini) oddiygina kengaytirish 
emasligini, balki qo‘shimcha intlektual yuklanish ekanligini tushunish zarurati. 

---

31