O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi s. A. Usmanov

t
 
YAXTning sinxron ishlashi, 
postning va avtomobilning bekor 
turishi yuz bermaydi 
1 
2 
t
P1 
t
P2 
III
 
t
o2 
t
 
t
Ab2
- birinchi talab bo‘yicha 
ishlarning bajarilishini kutish 
jarayonida avtomobilning bekor 
turish vaqti 
1 
2 

---

201 
I.
Ikkinchi talab, xizmat ko‘rsatish tizimiga 
t
o2
 
oraliq bilan, birinchi talab 
bajarilgandan bir muncha muddat o‘tgandan so‘ng kelib tushadi. 
Ushbu holatda post, ikkinchi talabni kutib bekor turib qoladi va bekor turish 
vaqti 
t
o2 
> t
R1 
 
bo‘lganda t
Pb2
= 
t
o2 
- t
R1
 
teng bo‘ladi. 
Umumiy holda: 








)
i
(
t
>
)
1
i
(
t
)
i
(
t
)
1
i
(
t
)
1
i
(
t
P
o
P
o
Пб
(4.13) 
II.
Ikkinchi talab, birinchi talabga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ishlarni tugatish 
momentida yuzaga keladi. Ushbu holatda YAXT sinxron ishlaydi, ya‘ni postning va 
avtomobilning bekor turishi yuz bermaydi: 
t
R1 
= t
o2
; t
Pb2 
= 0; t
Ab2 
= 0. 
Umumiy holda
t
Pi
 = t
o
(i+1):
t
Pb
(i+1) = 0; t
Ab
(i+1) =0
(4.14) 
III.
Birinchi talab bajarilmasdan oldin tizimga ikkinchi talab kelib tushadi. 
Bunda avtomobil birinchi talabning bajarilishini kutib bekor turib qoladi
t
Ab2 
= t
P1 
– 
t
o2
, t
P1
>t
o2
. 
Umumiy holda: 
t
Ab
(i+1)
 
= t
P
(i)
 
– t
o
(i+1)
(4.15) 
4)
YAXT uchinchi, to‘rtinchi va keyingi talablarning kelib tushishida ham 
xuddi shunday sxema bo‘yicha ishlaydi. 
5)
Ayni shunday YAXT ning ish samaradorligi, ishlab chiqarishni tashkil 
etuvchilarni qiziqtirishi zarur va u quyidagi ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi: 
-
YAXT ish jarayonining to‘liq vaqti: 
Pb
Pi
m
1
i
Pb
n
1
n
Pi
Т
Т
t
t
T








(4.16) 
-
ish kuni, hafta, oy davomida postning bekor turish to‘liq vaqti: 



m
1
i
Pbi
Пб
t
T
(4.16) 
bu erda 
m
– postning bekor turish holatlari soni; 
-
ayni o‘sha vaqt davomida post ishlashi to‘liq vaqti (T): 

---

202 





n
1
i
Pi
Pb
Pi
t
Т
Т
T
(4.17) 
bu erda 
n
– xizmat ko‘rsatilgan talablar soni; 
-
tizimda talablarga xizmat ko‘rsatishni kutishning to‘liq vaqti: 



k
1
i
Ab
Ab
)
i
(
t
T
(4.18) 
bu erda 
k
– avtomobilning bekor turish holatlari soni; 
-
bir martalik amalga oshishlar davomiyligining o‘rtacha qiymati: 

postning bekor turishi 
m
)
i
(
t
t
m
1
i
b
Pb



(4.19) 

postning ishlashi 
n
t
t
n
1
i
Pi
Pi



(4.20) 

xizmat ko‘rsatishni kutish
k
)
i
(
t
t
k
1
i
b
Аb



(4.21) 
-
mos hodisalarning ehtimolligi va boshqalar. 
6)
Qarab chiqilgan sxemada YAXT holati talablarning yuzaga kelish vaqtlarida 
(
i+1
) ketma-ket ko‘rib chiqiladi, tizimning holatini aniqlash uchun esa 
t
o
(i+1)/t
Pi
(i)
 
ifoda mezon hisoblanadi. 
Boshqacha qilib aytganda, vaqtning sanoq boshi talablarning navbatdagi yuzaga 
kelish vaqtiga ketma-ket ko‘chirib boriladi. 
Bunday o‘xshatishli modellar, navbatdagi hodisagacha (talablarning yuzaga 
kelishi) qadamdan foydalanuvchi modellar deb ataladi. Bunda modellashtirilayotgan 
tizimning holati har bir yangi voqea yuzaga kelishi bilan yangilanadi (ushbu voqealar 
orasidagi vaqt oraliqlariga bog‘liq bo‘lmagan holda).
2.
 
Modelni qurish va YAXT ning ishini modellashtirish ketma-ketligi.
1)
Tasodifiy miqdorlarning o‘zaro ta‘siri sxemasini grafik va analitik tasvirlash 
(4.3-rasm va 4.4-rasm). 
2)
Tasodifiy miqdorlar oqimining shakllanishi - [
x
] bilan belgilanadi. 
Misolimizda quyidagi oqimlarga egamiz: 

---

203 
-
talablarning bajarilish vaqti [
t
p
]; 
-
xizmat ko‘rsatishga talablarning yuzaga kelish orasidagi oraliqlar [
t
o
]. 
Oqimlar quyidagilardan shakllanishi mumkin: 
-
haqiqiy kuzatuvlar ma‘lumotlaridan, ya‘ni o‘z tarkibida 
t
p1
, t
p2
, ... t
pn
; 
t
o1
, t
o2
, 
t
o3
 … t
o
aniq qiymatlar to‘plamiga ega bo‘lish; 
-
f(t
p
)
va 
f(t
o
)
tasodifiy miqdorlarning taqsimlanish qonunlaridan olingan 
hisoblash qiymatlaridan;
-
tasodifiy miqdorlardan. 
Tasodifiy miqdorlarning taqsimlanish qonunlari bo‘yicha hisoblash qiymatlarini 
olish sxemasi 4.5-rasmda keltirilgan. 
3)
YAXT ish jarayonini o‘shatishli modellashtirish quyidagi bosqichlarni 
o‘z ichiga oladi (4.6 va 4.7-rasmlar). 
- YAXT ishining boshlanishida birinchi talab kelib tushgandagi holatga mos 
keluvchi dastlabki (nolinchi) holatni belgilab olish, ya‘ni t = 0 bo‘lganda (4.6-rasm). t 
f(t
P
) 
t
P1
 
t
P2
 
t
P3
 
t
P4
 
t
P5
 
n·P
1 
n·P
2 
n·P
3 
n·P
4 
n·P
5 
P
1 
P
2 
P
3 
f(t
P
) 
P
4 
P
5 
X
 
Oqimdagi 
tasodifiy 
miqdorlarning 
soni 
t
P
Masalan
: Oqimdagi tasodifiy miqdorlar 
t
P4
 
ning umumiy soni
 
n·P
4 
bo‘ladi. 
n=100 va P
4
 =0,25 
bo‘lganda 
n·P
4
=25. 
Р – oraliqlar ehtimolligi 
4.5-rasm. Tasodifiy miqdorlarning taqsimlanish qonuni bo‘yicha 
ma`lumotlar oqimining shakllanish sxemasi. 
1 

---

204 
> 0 bo‘lganda birinchi talabga xizmat ko‘rsatishning boshlanish hodisasini qarasa 
ham bo‘ladi. Lekin bu modelni murakkablashtiradi, uning aniqligini sezilarli darajada 
oshirmaydi. 
- tasodifiy sonlardan, va mos taqsimlanish qonunidan foydalanib, ma‘lumotlar 
oqimi [t
P
] dan navbatdagi t
P
(i) talabni bajarish davomiyligini aniqlash yoki 
o‘rnatish (4.7-rasm). 
1. Tizimning dastlabki holatini 
belgilash 
2. 
t
P
(i)
ni hosil qilish 
3. 
t
о
(i+1)
ni hosil qilish 
4. 
t
P
(i)
:
t
о
(i+1)
ni taqqoslash 
4.6-rasm. Bir postli YAXT ТХК va ta`mirlash posti ish jrayonini 
o‘xshatishli modellashtirishning blok-sxemasi. 
А 
t
P
(i) 
> 
t
о
(i+1)
t
P
(i) 
< 
t
о
(i+1)
t
P
(i)
=
t
о
(i+1)
5. 
t
Pb
(i+1)
= 0 
8. 
t
Аb
(i+1)
=0; 
t
Pb
(i+1)
=0 
10. 
t
Ab
(i+1)
= 0 
6. 
t
Ab
(i+1)=t
P
(i)–t
o
(i+1)
9. 
T
Pb
(i+1)
=T
Пб
(i) 
11. 
t
Pb
(i+1)
=
t
o
(i+1)-t
pi 
7. 
T
Аb
(i+1)=T
Аb
(i)+t
Аb
(i+1)
12. 
T
Pb
(i+1)=T
Pb
(i)+t
Pb
(i+1)
А 
2 

---

205 
4 - 
t
P
(i) 
va 
t
o
(i+1)
ni taqqoslash 
5 - 
t
P
(i)
>
t
o
(i+1)
bo‘lganda postning bekor vaqti yuz bermaydi 
t
Pb
(i+1)
=0 
6 - navbatdagi talabning bajarilishini kutish vaqtini, ya‘ni avtomobil- 
navbatda bekor turishini
t
Ab
(i+1)=t
P
(i)–t
o
(i+1) 
aniqlaymiz. 
7 - talablarning bajarilishini kutish vaqtlarining to‘planishini 
f(t
O
)
t
P
ma`lumotlar oqimi 
t
о
ma`lumotlar oqimi
t
P
t
о
f(t
P
)
Yuzaga kelish
t
о
(i+1)
t
P
(i)
t
P
(i)>t
о
(i+1)
taqqoslash 
Joriy qilish
Taqqoslash
Tenglashtirish
Variantni
tenglashtirish 
I. t
O
(i+1)>t
P
(i) 
postning bekor 
turishi 
II. t
O
(i+1)=t
P
(i) 
YAXTning 
sinxron ishlashi 
III. t
O
(i+1)P
(i) 
avtomobilning 
bekor turishi 
4.7-rasm. Tasodifiy miqdorlarning yuzaga kelishi, joriy qilish, taqqoslash va 
YAXT ishlash variantlarini tenglashtirish sxemasi.

---

206 
 
T
Ab
(i+1)=T
Ab
(i)+t
Ab
(i+1) 
aniqlash. 
8 - 
t
o
(i+1)=t
b1
 
bo‘lganda postning va avtomobilning xizmat ko‘rsatishni 
kutib bekor turishi yuz bermaydi, ya‘ni 
t
Ab
(i+1)
=0; 
t
Pb
(i+1)
=0. 
9 - ushbu variant ham postning bekor turish vaqtlari to‘plamini
 
oshirmaydi. 
10 - 
t
P
(i) 
< 
t
o
(i+1)
bo‘lganda navbatdagi avtomobil talabning bajaril-
ishini kutib bekor turib qolmaydi, ya‘ni 
t
Ab
(i+1)
= 0. 
11 - ta`mirlashni kutish jarayonida postning bekor turish vaqtini
aniqlash 
t
Pb
(i+1)
=
t
o
(i+1)-t
pi
. 
12 - postning bekor turish vaqti to‘plamini aniqlash
T
Pb
(i+1)=T
Pb
(i)+t
Pb
(i+1).
4)
4.6-rasmda qarab chiqilgan o‘xshatishli modellashtirish sikllari ko‘p martalab 
takrorlanadi (2 blokdan boshlab). Bunda quyidagilar aniqlanadi: 
-
mos amalga oshirishlar soni, ya‘ni postning bekor turishi, avtomobilning bekor 
turishi, YAXT sinxron ishlashi; 
-
YAXT ning qabul qilingan samaradorlik ko‘rsatkichlari aniqlanadi. 
5)
Qarab chiqilgan model, variantlarning iqtisodiy oqibatlarini baholash bilan 
to‘ldirilishi mumkin: postning yuklanishidan foyda olish, postning va 
avtomobilning bekor turishi paytida zarar ko‘rish va boshqalar. 
6)
Modellashtirish natijalari bo‘yicha YAXT ishini takomillashtirish bo‘yicha 
tadbirlar ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi: 
-
ish unumdorligini oshirish (mexanizatsiya, ijrochilar sonini, postning ish 
davomiyligini oshirish va boshqalar); 
-
YAXT ga talablarning kelib tushishini rostlash; 
-
postlar sonini ko‘paytirish va boshqalar. 
O‟xshatishli modellashtirish metodining yutuqlari: 
-
tezkorlik; 
-
mehnat hajmining kichikligi va kam xarajatlilik; 
-
―inson omili‖ ning ta‘siri kamligi; 

---

207 
-
tajribalarni ko‘p martalab takrorlash imkoniyati; 
-
echim variantlarini taqqoslash paytida qiyoslash imkonining mavjudligi va 
boshqalar. 
O‟xshatishli modellashtirish metodining kamchiliklari: 
-
mos modelni qurishning murakkabligi; 
-
model haqiqiy ishlab chiqarish vaziyatini taxminan aks ettiradi xolos; 
-
modelni qurish paytida tizimning oldingi holati haqidagi ma‘lumotlardan 
foydalaniladi, echim va baholash tizimning kelgusi holati uchun qabul qilinadi.
Metodni qo‟llash sohalari: 
-
murakkab ishlab chiqarish vaziyatlariga; 
-
muqobil echimlarni qiyosiy baholashda; 
-
turli omillarning ta‘sirini baholashda. 
Metodni qo‟llashga misollar: 
-
avtomobillar texnik ekspluatatsiyasi me‘yorlarini, davriyligini, mehnat 
hajmini, postlar sonini ishlab chiqish; 
-
xizmat ko‘rsatish vositalarining ish unumdorligini va uni oshirish metodlarini 
baholash; 
-
yonilg‘i, materiallar, detallar zahiralarini aniqlash; 
-
TXK va ta`mirlash texnologik jarayonlari variantlarini baholash; 
-
maydonlar, avtomobillar, jihozlarni zahiralash; 
-
parklarning yosh tarkibini tahlil qilish; 
-
buyumni ro‘yxatdan chiqarish yoki sotish vaqtini aniqlash; 
-
YAXT ning samaradorligini baholash va boshqalar.