O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Tomas Gobbs
(1588-1679) takomillashtirgan va rivojlashtirgan. Gobbs moddiylikni asosiy 
substantsiya deb hisoblagan, materiyaning abadiyligi, harakatning esa mexanistik tarzda amalga oshishining tarafdori bo’lgan 
olimdir. U matematik sifatida borliqning namoyon bo’lishini geometriya fani nuqtai nazaridan tushuntirgan. Bilish 
nazariyasida Gobbs ko’proq empirik jihatlarga o’z e’tiborini qaratgan, sezgilarning bilimlar hosil qilish jarayonidagi 
ahamiyatini tahlil qilgan. Jamiyat taraqqiyoti va unda davlatning o’rni hamda kelib chiqishi masalasida Gobbs ko’proq 
xususiy mulkchilikka asoslanadi. Shu bilan birga uning fikricha davlatning monarxiya shakli maqsadga muvofiq bo’lib 
hisoblanadi. 
Ingliz falsafasida 
Jon Lokk
(1632-1704) qarashlari alohida o’rin tutadi. U tajribani bilishning asosiy manbai deb 
hisoblaydi. Bunda ichki va tashqi tajriba ajratib ko’rsatiladi. 1690 yilda Lokk tomonidan yozilgan «Inson aqli haqida tajriba» 
nomli asarida R. Dekartning «tug’ma g’oyalar» to’g’risidagi qarashlariga qarshi chiqadi. Lokkning fikricha bilish tabiat va 
inson o’rtasidagi munosabatlardan iborat bo’lib, haqiqatlar esa kishilarning bu jarayonda hosil qilgan tushunchalari, g’oyalari 
va xulosalarining olamga mos kelishidan iboratdir. 
Ijtimoiy-siyosiy qarashlariga ko’ra Lokk davlatning o’ziga xos quyidagi tamoyillarini ta’riflaydi: 1. Hokimiyatni 
qonun chiqaruvchi tizimi; 2. Hokimiyatning ijro etuvchi organlari; 3. Ittifoq federativ hokimiyati. Ana shu tamoyillar 
uyg’un bo’lganida davlatning faoliyati samarali amalga oshadi. 
Frantsuz falsafasi. 
O’rta asrlardagi Evropa falsafasi taraqqiyotida Frantsiyada shakllangan milliy falsafa 
maktabi nihoyatda katta o’rin tutadi. Bu borada R. Dekart, Lametri, Gelvetsiy, Didro, Golbax va Russolarning 
qarashlari nihoyatda muhim. 
R. Dekart (1596-1650) falsafasida dualizm asosiy o’rin tutadi. Uning fikricha materiya va ruh borliqning asosida 
yotadi va xudoga bo’ysunadi. Olam, Dekart fikricha cheksiz va abadiy, u inson tafakkuriga bog’liq bo’lmagan holda 
rivojlanadi va takomillashadi. R. Dekartning «Men fikr qilayapman, demak men mavjudman» degan fikri faylasuflar 
orasida mashhur bo’lib hisoblanadi. Bilishda fikr va sezgilarning ahamiyatini nihoyatda ortiqcha deb bilgan R. Dekart 
ratsionalizm ta’limotining asoschisi bo’lib hisoblanadi. Uningcha insonning fikrlashi va mulohaza qilishi shubha ostiga 
olib bo’lmaydigan jarayondir, undan boshqa hamma narsani tekshirish shubha ostiga olish mumkin. Dekart o’sha 

---

zamonning eng buyuk matematiklaridan biri bo’lib, o’z davrida aniq fanlar sohasida katta ahamiyat kasb etgan deduktsiya 
usulini falsafaga kiritgan olim bo’lib hisoblanadi. 
Lametri va Gelvetsiy, Didro va Golbax o’z davrida frantsuz hayotida nihoyatda katta ahamiyatga ega bo’lgan milliy 
davlatchilik, inson erkinligi va haq-huquqlari muammolariga alohida e’tibor qaratganlar. Frantsuz millatini ma’naviy 
jihatdan yuksaklikka ko’tarish va ma’rifatli xalqqa aylantirish uchun o’z asarlarida ana shu qadriyatlarga erishishning 
yo’llari va usullarini ko’satib berganlar. 
Ular tomonidan yaratilgan ko’p tomlik «Entsiklopediya» o’sha zamonning ma’naviy muammolarini ma’rifatli yo’l 
bilan hal qilish usullari va imkoniyatlari ko’rsatib berilgan «Evropa qomusi» darajasiga ko’tarilgan edi. Bu kitobni 
yaratishda boshqa ko’pgina ma’rifatparvar frantsuz olim va mutaxassislari ham qatnashgan bo’lib, o’zining ahamiyati, 
muammolarining umuminsoniy nuqtai nazaridan echilishi, xalqchilligi va tilining frantsuz millati hayot tarziga yaqinligi 
bilan entsiklopediya XVIII asr Evropasining tengi yo’q kitobi edi. Aynan ana shu kitob mualliflari o’zlarining boshqa 
asarlari va faoliyatlari bilan 1789-1884 yillardagi Frantsuz inqilobi qabul qilgan «Inson va grajdanlar huquqlar 
dekloratsiyasi»da ilgari surilgan umuminsoniy qadriyatlarni jamiiyat taraqqiyotining eng ustivor ma’naviy mezonlariga 
aylantirdilar.