O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Vilyam Okkam
dir (1309-1349). Uning fikricha, ilohiyot aqidalari 
ratsional (aql) yo’l bilan isbotlanishi mumkin emas. Ular faqat Muqaddas kitob nufuzi tufayligina qabul qilinishi 
mumkin. Bu qarash e’tiqod va tafakkurni bir-biridan ajratardi, ularni omuxta qilishni qoralardi. Okkam, shuningdek, 
universaliylarning ob’ektiv mavjudligini inkor qiladi. Uningcha, universaliylar tafakkur tushunchalari uchun faqat 
ismdirlar. Bu tushunchalarni odam o’z ongida yaratgan. Uningcha, alohida odam insonga nisbatan realroq va 
muhimroqdir. 
Rodjer Bekon
(1214-1292) ham Okkam mansub bo’lgan oqim vakillaridandir. U o’z hayotini ilmiy tajribalarga 
bag’ishlagan. Ular yordamida u tajribaviy fanga asos soldi. Bunday metodni XYII asrda Frensis Bekon ishlab chiqdi. 
Haqiqatni topishda tabiatni tajribaviy o’rganish metodini qo’llash nominalistlar qarashlariga to’liq mos kelardi. 
Nominalistlar va realistlar o’rtasidagi qarama-qarshilik o’rta asr sxolastikasining muhim muammolaridan biri edi. Butun 
o’rta asrlarda sxolastikaning bu ikki oqimi o’rtasida kurash ketgan. Sxolastikaning avjga chiqqan davri — 1150 va 1300 
yillarda — Foma Akviniyskiyning mo’’tadil realizmi nominalizm ustidan g’alaba qozondi. Lekin 1300 yildan keyin 
cherkov ilohiyotchilari tafakkurida nominalizm yuqori mavqeni egallay boshladi. Bu ko’p jihatdan uyg’onish davri 
falsafasiga ta’sir ko’rsatdi. Shuningdek, haqiqatga erishishning tajribaviy metodini (ratsionalizm) vujudga kelishida katta 
xizmat qildi. 
Evropa falsafasining rivojida universitetlar
muhim o’rin tutadi. Ular bilim va ma’rifatning o’chog’i sifatida 1200 
yillarda vujudga keldi. 1400 yillarga kelib, Evropada 23 ta universitet mavjud bo’lgan. Universitet dasturining juda 
katta qismini sxolastika bilan shug’ullanish tashkil etar edi. 
Universitetlarning vujudga kelishining sababi mashhur olimlarning faoliyatidir. XII asrda Iteriy Rim huquqining 
buyuk tadqiqotchisi sifatida mashhur bo’ladi va talabalar uni eshitish uchun Bolonya shahriga oqib kela boshlaydilar. 
Natijada Bolonya shahri universiteti muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsata boshlaydi. Abelyarning o’qituvchi sifatidagi 
shuhrati ko’p jihatdan Parij universitetining vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Universitetlar, shuningdek, talabalarning 
chiqishlari natijasida ham vujudga kelgan. Masalan, XII asrda Angliya va Frantsiya qirollari orasidagi nizo oqibatida, 
Angliya talabalariga yaxshi munosabat bildirilmaganligi ularning Parijdan Angliyaning Oksford shahriga ko’chib 
o’tishlariga sabab bo’ldi. Buning natijasida mashhur Oksford universiteti tashkil topdi. Kembridj universiteti esa 
Oksford universiteti talabalarining qo’zg’olon ko’tarishi va 1209 yilda ularning Oksforddan Kembridjga ko’chib 
o’tishlari natijasida vujudga keldi. 

---

Universitetlar Qadimgi Yunoniston va Rimda, shu bilan birga bizning mamlakatimizda ham mashhur bo’lgan ustoz 
va shogirdlar to’planib ilm o’rganadigan, o’rgatiladigan va ilmiy bahslar olib boriladigan maktablar tarzida shakllangan 
bo’lsalar-da, ammo fan sohalarining ko’pligi tufayli alohida ilm o’chog’iga aylanib qoldilar. Ularning tajribasi keyinroq 
butun dunyoga tarqalib ketdi.