O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Jordano 
Bruno
dir (1548-1600). U Neapol yaqinida tug’ilgan. O’zining ilg’or fikrlari uchun Bruno dahriylikda ayblanadi va 
cherkovdan haydaladi. Italiyadan qochishga majbur bo’ladi. Uzoq vaqt Shvetsariya, Frantsiya, Angliya va Germaniyada 
quvg’inda yuradi. 1592 yilda Bruno italiyaga qaytib keladi, lekin cherkov inkvizitsiyasi tomonidan ushlanib turmaga 
solinadi. Qiynoqlarga qaramasdan, u o’zining ta’limotidan voz kechmaydi, natijada qatl etishga hukm qilinadi, 1660 yil 
17 fevralda Rimda Gullar maydonida yoqib o’ldiriladi. 
Bruno geliotsentrik nazariyani himoya qilish va targ’ib qilish bilan cheklanib qolmaydi. U tabiatshunoslik 
tajribalarini hisobga olib, bir necha muhim nazariy xulosalar qildiki, ular filosofiyani yana ham boyitdilar. Bruno 
ta’limoticha, haqiqiy filosofiya ilmiy tajribaga suyanishi kerak, sxolastikani tugatish kerak. uning ta’lmoticha, koinot 
yagona, moddiy, cheksiz va abadiy. Juda ko’p dunyolar bizning quyosh sistemasidan tashqarida mavjuddir. Biz ko’rib 
turgan narsalar koinotining eng kichik bir qismidir. Yulduzlar — bu boshqa planeta sistemalarining quyoshi. Er — 
cheksiz dunyoning kichik bir zarrasi. Demak, Bruno tabiiy — ilmiy qarashlarida Kopernikdan ilgarilab ketib, 
koinotning cheksizligi haqidagi fikrni aytadi, Kopernik esa koinotni chekli deb hisoblagan edi. Bruno Kopernik 
ta’limotini quyosh sistemasining tuzilishi haqidagi yangi qarashlar bilan boyitdi. 
Uyg’onish davrining natijasi sifatida namoyon bo’lgan G’arbiy Evropa mamlakatlaridagi tub ijtimoiy-siyosiy 
o’zgarishlar Niderlandiyada XYI asrning 60-70 yillarida, Angliyada XYII asrning 40-50 – yillarida bo’lib o’tdi. Bu 
davrga kelib, Evropada alohida millatlarning shakllanishi yuz berdi, milliy davlatlar paydo bo’ldi. Endi monarxiya 
tuzumi jamiyatning ilg’or tabaqalari nazarida faqat tarixan o’z umrini o’tab qolmasdan, balki g’ayritabiiy, g’ayriaqliy 
bo’lib ko’rina boshladi. O’sha davrning ideologlari ilgari tan olinmagan insonning tabiiy huquqlari masalasini o’rtaga 
qo’ydilar. Ular ijtimoiy tartiblar inson tabiatiga mos kelishini talab qila boshladilar. Bor-yo’g’i 50-60 yil ilgari 
inkvizitorlar Jordano Brunoni yoqib yuborganlarida lom-mim demagan Evropa, endi o’zining hayotida markaziy 
o’rinni inson huquqlari egallashi kerakligini his eta boshladi. Hatto xudoning nomidan bo’lsa-da, inson umriga zomin 
bo’lishga hech kimning haqqi yo’qligi, odamzodning yashash, fikr yuritish erkinligining tabiiyligi anglab olina 
boshladi. Albatta, bungacha ikvizitsiya bir necha asrlar bu hududni aqidaparstlik changalida ushlab turgan, ne-ne aqlli 
kishilarni o’z domiga tortib ulgurgan edi. 
Ma’naviy uyg’onayotgan millat va hududda hech qachon aqidaparastlik o’z ta’sirini to’la — to’kis saqlab qola 
olmaydi. Evropada ham xuddi shunday bo’ldi. Ma’nan kamolga etgan, milliy davlatchiligiga ega bo’lgan va endi ana 
shu mustaqil davlatlarini kamolga etishi uchun qarzdor ekanligini anglab olgan Evropa millatlari o’zlarininng komil 
insonlarini endi inkvizitsiyaning, aqidaparastlarning hukmiga topshirishga sira ham haqlari yo’q ekanligini angladilar. 
Evropada Rim imperiyasidan keyin bir necha asrlar o’tib, aynan ana shu davrda ilgarigi, butun mintaqa hayoti 
uchun xristianlik va uning xilma-xil oqimlari umumiy mafkura rolini o’tab kelgan davr tugadi. Endi diniy oqimlararo 
kurash, xristianlikning sofligini saqlashga urinishning mutlaqlashtirilishi natijasida vujudga kelgan inkvizitsiya ham 
o’z davrini o’tab bo’ldi. Butun Evropani boshqarib kelgan qon-qardosh va bir-biriga dushman qirollar davri ham 
o’tmishga aylana boshladi. Evropa uyg’ondi. Ilm-fan sohasida chuqur o’zgarishlar ro’y berdi. Odamlarning 
dunyoqarashi keskin o’zgara boshladi. Endilikda milliy davlatlarning har biri uchun muhim bo’lgan mafkuraning 

---

shakllanishi zaruriyatga aylanib qoldi. Albatta bunda biz sanab o’tgan omillar, ya’ni qirollik an’analari, xristianlik va 
uning oqimlari ta’siri, umumevropaga xos xususiyatlar, Rim imperiyasi davrida bir oila bo’lib yashagan xalqlar 
o’rtasidagi hududiy va ma’naviy yaqinlik o’z ta’sirini o’tkazdi. Ammo, asosiysi, bu davrda milliy g’oyalar to’la-to’kis 
amalga oshishi uchun ijtimoiy sharoit etildi, italiya, ingliz, frantsuz va boshqa xalqlar o’z davlatchilik an’analarini 
to’la-to’kis tikladilar. Bu davlatlarda shakllangan falsafiy maktablar faqat milliy qobiqqa o’ralib qolmadilar, balki 
umumevropa va butun jahon taraqqiyotining umumbashariy muammolarini falsafiy jihatdan izohlash, ilmiy o’rganish 
va asoslashga harakat qila boshladilar. ushbu davr falsafasi ham oldingiga nisbatan katta qadam tashladi. Fanda 
qo’lga kiritilgan yutuqlarning falsafiy izohlanishi, kashf etilayotgan ilmiy usul va uslublarning falsafaga tadbiq etilishi, 
falsafiy qonunlarni fanning turli sohalarida sinab ko’rilishi o’sha davr faylasuflari uchun odatiy holga aylandi. Bu 
tamoyillar esa milliy chegaralarni bilmaydigan, umuminsoniy qadriyatlar xususiyatiga egadir. Uyg’onish davri Evropa 
fani va falsafasi ham insoniyat tarixida eng buyuk ko’tarilish davrlaridan biri bo’lib qoldi.