Oruc Ġbadlı Aliyə Zərgərli



Yüklə 2,36 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/14
tarix29.12.2016
ölçüsü2,36 Mb.
#3857
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14

 

 



 

Oruc Ġbadlı 

Aliyə Zərgərli 

 

 

 

 



 

 

 



 

 

BĠTKĠ ADLARI HAQQINDA NƏ BĠLĠRSĠNĠZ ? 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 



AZƏRBAYCAN  MĠLLĠ  ELMLƏR  AKADEMĠYASI 



 MƏRKƏZĠ  NƏBATAT  BAĞI 

 

Oruc İbadlı 



Aliyə Zərgərli 

 

 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



BĠTKĠ ADLARI HAQQINDA NƏ BĠLĠRSĠNĠZ ?   

 

 

 



 

 

 



 

                                      

 

AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının  75 illiyi ilə əlaqədar  



 

Bağın Elmi şurasının qərarına əsasən çap olunur. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

Bakı -2009 



 

 



 

 

 



 

Redaktorları:     biologiya elmləri namizədi  V.S. Fərzəliyev, 

                           

                          biologiya elmləri namizədi, dosent  N.B.Hüseynova 

                           

 

 



                 Oruc İbadlı, Aliyə Zərgərli  

               «Bitki adları haqqında nə bilirsiniz?», Bakı, «Elm», 2009. 

 

 

          Kitabda  uzun  illər  Qafqaza  ekspedisiyalar  və  ezamiyyələr  zamanı  müxtəlif  regionların 



sakinləri  ilə  aparılmış  sorğular,  çoxsaylı  ədəbiyyatların  araşdırılması  nəticəsində  bitki  adları 

haqqında əldə edilmiş geniş materiallar verilmişdir.  

          Müəlliflərin  əsas  məqsədi  bitki  adlarının  milli  dilimizdə  ayrı-ayrı  regionların  ləhcəsində 

adlandırılmasını geniş oxucu kütləsinə çatdırmaqdan ibarət olmuşdur.  

          Kitabdan  həvəskar  nəbatatçılar,  biologiya  sahəsində  çalışan  mütəxəssislər,  ali  və  orta 

məktəb müəllimləri, aqranomlar, tələbə və şagirdlər faydalana bilər.   

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 



GiriĢ 

 

Dünya  florasında  mövcud  olan  bitkilər  bir-birindən  müxtəlif  əlamətlərinə  görə  fərqləndiyi 



kimi, adlarına görə də fərqlənirlər.  

Məlum  olduğu  kimi  bitkilər  aləmində  sistematik  cəhətdən  sıralanmada  əvvəlcə  sıra,  sonra 

fəsilə,  cins  və  növ  gəlir.  Bütün  bu  adları  ilkin  müəyyən  edən  müəllifin  adı  sıra,  fəsilə,  cins  və 

növdən  sonra  beynəlxalq  dildə  (latınca)  yazılır.  Məs:  fəsilə  Alliaceae  J.  Aqardh,    -Allium  L. 



Allium  sepa  L.  Yəni  Alliaceae  -Soğan  fəsiləsini  ilkin  işləmiş  və  müəyyən  etmiş  J.  Aqard 

olmuşdur. Allium L. - Soğan cinsini ilk dəfə  Linney işləmişdir. Ona  görə  soğan cinsindən sonra 

Linneyin  qısaldılmış  adı  «L.»  -  kimi  göstərilir.  İlkin  olaraq  növü  tapan  tədqiqatçının  müəlliflik  

hüququ  qorunur  və  müəllifin  adı  növdən  sonra  müxtəlif  formalarda  (qısaldılmış  və  ya  tam) 

yazılır. 

Növə adı o növləri ilk olaraq sistematik cəhətdən işləyən tədqiqatçılar və alimlər  verməlidir. 

Bitkiyə adın  qoyulması  müəllifdən  çox  asılıdır. Onun arzusu  ilə bitkinin  toplandığı  şəhər,  kənd, 

qəsəbə və s. adı ilə adlandırırlar. 

Bitkilərin  adlandırılması  xarici  mühitdə  baş  verən  hadisələrdən,  bənzətmələrdən  və  s. 

səbəblərdən    asılı  olaraq  çoxşaxəlidir.  Məs:  xalq  arasında  «danaqıran»  adlanan  bitki  haqqında  

belə mülahizə gəzir ki, bitki ilk yazda hələ qar əriməmiş çiçək açdığından çiçəklərinin rəngi xeyli 

aralıdan  diqqəti  cəlb  edir.  Belə  soyuq  vaxtda  danalar  çöldə  otlayan  zaman  elə  birinci  gözlərinə 

dəydikləri bu bitki olduğundan  onun çiçək və yarpaqlarını yeyirlər. Bitkinin çiçəyi və yarpaqları 

zəhərli olduğuna  görə onu yeyən danalar zəhərləndiyindən xalq  bitkini  «danaqıran» adlandırır. 

Buna  oxşar  «itboğan»  və  ya  «vaxtsız  çiçək»  adlanan  bitkinin  soğanaqlı  yumruları,  yarpaq  və 

çiçəyi  zəhərli  olduğundan  ondan  istifadə  edən  heyvanlarda  kəskin  boğulma  baş    verir.  Xalqın 

gözü tərəzidir. Xalq belə hadisələri müşahidə edir və bitkilərə oxşar  adlar verir.  

Bir  çox  bitkilər  hər  hansı  bir  heyvanın  və  ya  quşun  formasına,  onların  orqanlarına 

bənzəməsinə  görə  adlandırılır.  Məs:  pişiyin  quyruğuna  oxşadığına  görə  «pişikquyruğu»,  şirin 

quyruğuna oxşadığına görə «şirquyruğu», durnanın dimidiyinə oxşadığına görə «durnadimidiyi», 

yarpaqları quzunun qulağına oxşadığına görə «quzuqulağı», zərif budaqları olduğundan və quş o 

budağa  qona  bilmədiyinə  görə  «quşqonmaz»,  balaca  yel  əsdikdə  bitkini  bir  yerdən  başqa  yerə 

apardığına  və  ya  qovduğuna  görə  bitkiyə  «yelqovan»  adı    vermişlər.  «Dovşanqulağı», 

«qurdqulağı», «dana- 

ayağı», «dəvəayağı», «qazayağı» və s. adlar da bu qəbildəndir.  

Bitkilərə  ad  verilməsi  çoxşaxəli və  geniş  məsələ  olduğundan bütün bunları  araşdırıb  «Bitki 

adları barədə nə bilirsiniz?» kitabçasını hazırlamağı qarşımıza məqsəd qoymuşuq. Bu istiqamətdə 

ilk dəfə tərtib olunan bu kitabda əlifba sırası ilə bitkinin elmi adı, ayrı-ayrı bölgələrin ləhcələrində 

(leksikonunda)  onun  yerli  adı,  latın  və  rus  dilində  adları,  o  cümlədən    lüğəti  mənaları  verilir. 

Kitabçada  eyni  zamanda  bitkinin  morfologiyası,  əhəmiyyəti,  istifadəsi  və  yayılması  haqqında 

məlumatlar  da  toplanmışdır.  Arzumuz  bitki  adları  və  onların  ilkin  olaraq  necə  adlandırılması 

barədə  məlum  olanları  araşdırıb  sizə  çatdırmaqdan  ibarətdir.  Məqsədimiz  floramızda  bitən  hər 

bitkinin öz dilimizdə milli və yerli adları barədə oxuculara məlumat verməkdir. 

Kitabın  işıq  üzü  görməsində  yaxından  köməklik  göstərən  k.-t.e.n.,  dos.  K.  Əsədova,  S. 

Kazımovaya və A. Nəsibovaya öz minnətdarlığımızı bildiririk.  

      Kitab ilk dəfə tərtib olunduğundan qüsurlardan xali deyildir. Ona görə bizə irad və təkliflərini 

bildirən oxuculara əvvəlcədən minnətdarlığımızı bildiririk. 

Rəy və təkliflərinizi aşağıdakı ünvana  göndərə  bilərsiniz: AZ-1073,  Bakı  şəhəri, Badamdar 

yolu 40, AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı. 

 

  



 

 



Bitki adları haqqında nə bilirsiniz? 

 

Abeliya  –  Doqquzdonkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  kolşəkilli  bitkidir.  Latınca  «Abelia»,  rusca 

«Abeliə»  adlanır.  Cinsin  adı  XIX  əsrdə  Çində  çalışmış  həkim  K.  Abelin  şərəfinə 

adlandırılmışdır.Dekorativ  bitkidir,  çiçəkləməsi  4-5  ay  davam  edir.  Çiçəkləri  xoş  ətirlidir. 

Qələmləri  ilə  asan  çoxalır.  AMEA-nın  Mərkəzi  Nəbatat  Bağında  (MNB)  Ġriçiçəkli  və  Çin 



abeliyası növləri becərilir.  

Acı  biyan  –  Fabakimilər  (Paxlakimilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  latınca  «Goebelia»,    rusca  isə 

«Qebeliə» adlanır. Çoxillik ot bitkisidir. Güclü kök sisteminə malikdir. Əsasən pambıq sahələrində 

və kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin yerlərində geniş yayılmışdır. Tərkibində alkaloid təsirinə malik 

zəhərli  maddə  olduğu  üçün  bitki  mal-qara  tərəfindən  yeyilmir.  Azərbaycanda  1  növü  – 



Tülküquyruq acı biyan növü geniş yayılmışdır.  

Acıçiçək  -    Acıçiçəkkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik    ot    bitkisidir.    Latınca  «Gentiana»

rusca «Qoreçavka» adlanır. Dioskorid və  Pliniyin məlumatlarına görə  Germes  İlliri kralı  Qentiyə  

bir bitki gətirmişdir. Əfsanəyə  görə  kral bu  bitkinin  yarpaq və köklərindən  vəba xəstəliyinə qarşı 

dərman    hazırlamağı    əmr    etmişdir.  Sonralar  bitki  Qentinin    şərəfinə  adlandırılmış    və  daha 

sonralar bu ad bütün cinsə aid  edilmişdir. Bitki dekorativ cəhətdən çox qiymətlidir. Alp florasının 

rəmzlərindən  hesab  olunur.  Xalq  təbabətində  acıçiçəyin    kökündən    qızdırmaya  (malyariyaya) 

qarşı,  həmçinin  acılıq  kimi,    iştahanın      artırılmasında    və    qidanın  həzm  olunmasında  istifadə 

olunur. Acıçiçəyin gövdə və yarpaqlarında C vitamini vardır.  Azərbaycan florasında 14 növü bitir.  



Acıqovuq  -  Kəpənəkçiçəklilər (Mürəkkəbçiçəklilər) fəsiləsinə aiddir. Xalq arasında zəncirotu 

kimi  də  tanınan  bu  çoxillik  ot  bitkisi  latın  dilində  «Taraxacum»,  rus  dilində    isə  «Oduvançik» 

adlanır.  Dərman  əhəmiyyətli  bitki  olub,  yarpaq  və  kökündə  acı  qlükozid,  aşı  maddəsi,  inulin, 

fruktoza,  A  və  C  vitaminləri,  həmçinin  digər  maddələr  aşkar  edilmişdir.  Zəncirotunun  kökündən 

iştahın  artmasında,  orqanizmdə  qida  həzminin  yaxşılaşmasında,  ödqovucu  və  qaraciyərin  iltihabı 

xəstəliklərində  istifadə  edilir.Zəhərli  olmasına  baxmayaraq  xalq  arasında  yarpaqlarını  azacıq 

qaynar  suda  3-5  dəqiqə  pörtdükdən  sonra  ondan  dolma  hazırlanmasında  istifadə  olunur. 

Azərbaycan  florasında  13  növü  bitir.  Əsas  əhəmiyyət  kəsb  edən  dərman,  çəməncik  və  səhra 

növləridir.  

Acıquşəppəyi  –    Kələmkimilər  (Xaççiçəkkimilər)  fəsiləsinə  aiddir.  Çoxillik  ot  bitkisi  olub, 

latınca  «Rorippa»,  rusca  isə  «Jeruşnik»  adlanır.  Acı  olmasına  baxmayaraq  xalq  arasında  sucaq 

növünün cavan gövdə və yarpaqları yeyilir. Yarpağının tərkibində C vitamini  vardır. Azərbaycan 

florasında 4 növü geniş yayılmışdır.  



Acılıq  -    Acılıqkimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Adından  məlum  olduğu  kimi  iynə  yarpaqları  çox 

acıdır. Çoxillik kol bitkisi olub, latın dilində «Ephedra», rus dilində isə «Xvoynik» adlanır. Cavan 

budaqlarında və  yarpaqlarınqda  efedrin  adlı  alkaloid vardır  ki,  bu da ürək  və  asma  xəstəliklərinin 

müalicəsində  istifadə  olunur.  Keçmiş  ittifaqda  santanin,  rozmarin  və  efedrinin  yarpaqlarının 

qarışığından  asma  xəstəliyinə  qarşı  xüsusi  «Asmaton»    adlı  siqaret  hazırlanırdı.  Bu  siqareti 

çəkdikdə asma xəstəliyinin bütün ağrılarının qarşısı alınırdı. Azərbaycan florasında 4 növü bitir.  



Acıyonca  -    Fabakimilər  (Paxlakimilər)  fəsiləsinə  aiddir.  Çoxillik  ot  bitkisi    olub,  latınca  

«Coronilla»    adlanır.  Lüğəti    mənası  tac  deməkdir.    Rus      dilində    «Vəzelğ»  adlanır.  Tərkibi    C  

vitamini,    provitamin   və karotin    maddələri  ilə     zəngindir.  Yaşıl    yarpaqları və    gövdəsində  aşı  

maddəsi vardır.   Zəhərli  bitkidir. Toxumlarının  tərkibində  acı zəhərli  qlükozid  maddəsi vardır  

ki, bu  da   ürək   xəstəliyinin  müalicəsində   istifadə olunur. Azərbaycan florasında 7 növü bitir. 

Onlardan ən əhəmiyyətlisi Alı  acıyonca növüdür. 

Adaçayı  və  ya  Sürvə    -    Lamiasiyakimilər  (Dodaqçiçəklilər)  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın 

dilində  «Salviya»  adlanıb  lüğəti  mənası  sağlam  olmaq  deməkdir.  Rus  dilində  «Şalfey»  adlanır. 

Adaçayının  bir  çox  növü  müalicəvi  əhəmiyyətə  malikdir.  Qədim  romalılar  və  ərəblər  dərman 

sürvəsindən  müxtəlif  xəstəliklərin  müalicəsində,  qida  və  içkilərin  ətirləndirilməsində 

(aromatikləşdirilməsində) istifadə etmişlər. Bu növ hal-hazırda müxtəlif ölkələrin farmakopeyasına 


 

daxil edilərək ağız boşluğu, yuxarı tənəffüs yolları və b. xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. 



Əksər  növlərində  efir  yağı  olduğu  üçün  nəinki  təbabətdə,  eyni  zamanda  ətriyyat  sənayesində  də 

istifadə  olunur.  Açıq  şəraitdə  əkilib  becərilir.  Azərbaycanda  27-dən  artıq  növü  bitir  ki,  onun  da  2 

növü mədəni bitki kimi becərilir.  

Ağ  akasiya  –  Fabakimilər  (Paxlakimilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  ağac  və  ya  kol  bitkisidir.  Latın 

dilində    «Robinia»    olub,  bu  söz  bitkini  ilk  dəfə  1620-ci  ildə  Amerikadan  Avropaya  gətirmiş 

Vespazianın  şərəfinə  adlandırılmışdır.  Bitki  rus  dilində  də  «Robiniə»  adlanır.  Dekorativ  cəhətdən 

çox əhəmiyyətlidir. Bal verən bitki olduğuna görə yerli əhali onu bal bitkisi adlandırır. Azərbaycan 

florasında 3 növü vardır. Onlardan Ağ, Bəzəkli və YapıĢqanlı akasiya geniş əkilib becərilir.  

Ağbığ  -   Qırtıckimilər  (Taxıllar)  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  bitkidir.  Latın  dilində  «Nardus» 

adlanır.  Lüğəti  mənası  Hindistanda  bitən  bir  neçə  ətirli  bitkilərin  adı  ilə  bağlıdır.  Rus  dilində  isə 

bitki  «Belous»  adllanır.  Çikəkləməyə  qədər  cavan  zoğ  və  yarpaqları  heyvanlar  tərəfindən  yeyilir. 

Çiçəkləmədən sonra, yəni meyvə verərkən heyvanlar ondan istifadə etmir. Alaq bitkisi kimi isə çox 

vaxt quru sahələrdə bitən otlaqları tutur.  

Ağcaqayın  –  Ağcaqayınkimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Ağac    bitkisi    olub,  latın  dilində    «Acer» 

adlanır.  Lüğəti  mənası  «sivri»    (yarpaqları  iti  dilimlidir)  deməkdir.  Rus  dilində  bitki  «Klen» 

adlanır.    Dekorativ    əhəmiyyətə  malik  olub,  bağ  və  parkların    yaşıllaşdırılmasında  geniş  istifadə 

olunur.  Oduncağı  möhkəm    olduğuna    görə  ondan    balta,  bel,  çəkic  və  b.  alətlərə    sap  (dəstək)  

düzəltmək  üçün geniş  istifadə olunur. Bütün  növləri yaxşı balverəndir.  Azərbaycan florasında 8  

növü  vardı. 



Ağəsmə    –  Qaymaqçiçəkkimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Sarmaşan  kol  bitkisi  olub,    latınca 

«Clematis» adlanır.  Lüğəti   mənası   clema,  clematis -  bığcıq deməkdir, yəni bığcıqları vasitəsi 

ilə  «ilişən»,  «yapışan»  mənasını  verir.  Rus  dilində  «Lomonos»  adlanır.  Qərbi  Avropada  XVI 

əsrdən, Yaponiyada isə daha qədimdən becərilir. Seleksiya işləri nəticəsində xeyli sort və formaları 

yaradılmışdır.  Dekorativ  əhəmiyyətə  malik  olub,  şaquli  yaşıllaşdırmada  geniş  istifadə  olunur. 

Yarpaqlarında  A  vitamini,  çiçəklərində  isə  efir  yağı  vardır.  Cavan  budaqları  yeyilir.  Çiçəklənən 

budağın tərkibində yaşıl qətran vardır. Cavan zoğlarından zənbil, səbət toxunmasında geniş istifadə 

olunur. Azərbaycan florasında 2 növü bitir.  MNB-da kolleksiyada becərilir.   

Ağlarot  –  Ağlarotkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik  və  çoxillik  ot  bitkisidir.  Latınca 

«Lythrum»  adlanır.  Lüğəti  mənası  isə  ludron  -  qan  deməkdir.  Güman  ki,  çiçəyinin  rəngi  tünd-

qırmızı  olduğuna  və  qana  bənzədiyinə  görə  ona  bu  ad  verilmişdir.  Rus  dilində  bitki  «Derbennik» 

adlanır.  Bal  verən  bitkidir.  Kök  və  yarpaqlarında  aşı  maddəsi  vardır.  Ev  heyvanları  tərəfindən 

yeyilmir. Azərbaycan florasında 6 növü bitir. Bunlardan 4 növü birillik, 2 növü isə çoxillikdir. 



Ağot    Qırtıckimilər  (Taxıllar)  fəsiləsinə  aiddir.  Çoxillik  ot  bitkisidir.  Latınca  adı 

«Andropoqon» olub, lüğəti mənası andros - ər, poqon - saqqal olub, «saqqallı kişi» mənasını verir. 

Rus  dilində    bitki  «Borodaç»  adlanır.  Dekorativ  bitkidir.  Kökləri  həddindən  artıq  coddur.  Qaynar 

suda  saxladıqdan  sonra  yumşalır.  Ondan  kosmetikada  fırça  kimi  istifadə  edilir.  Bir  növü 

qandayandırıcı  xüsusiyyətə  malikdir.  Azərbaycan  florasında  Qandayandırıcı  və  Qafqaz  ağotu 

növləri bitir. 

Ağtərə  Daşdələnkimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Çoxillik  ot  bitkisi  olub,  latınca  «Parnassia»,  rus 

dilində  isə  «Belozor»  adlanır.  Cinsin  adı  Yunanıstanda  müqəddəs  yerlərdən  sayılan  Parnas 

dağlarının  adı  ilə  bağlıdır.  Qədim  miflərə  görə  Apollo  bu  dağlarda  yaşamışdır.  Bitki  bəzək-

bağçılıqda geniş istifadə olunur. Azərbaycan florasında ancaq Bataqlıq ağtərəsi növü bitir. 



Akasiya-  Fabakimilər  (Paxlakimilər)  fəsiləsilə  aiddir.  Ağac  bitkisi  olub,  latınca  «Acacia» 

adlanır. «Akaki» yunan sözü olub, bu ad Teofrast və Dioskoridin mülahizələrinə görə Misirdə olan   

«tikanlı  ağac»      adlanan    «Akasiya  torsilisin»  adından  götürülmüşdür.    Rus  dilində  «Akaüiə»  

adlanır. Azərbaycanın rayonlarında çox vaxt  bitkini  paxlalarının   kənarının   şirin   olması və  bal    

arılarını     cəlb    etdiyinə    görə    «balverən bitki» adlandırırlar. Dekorativ əhəmiyyətə malikdir. 

Çiçəklərinin tərkibində qatı, sarı rəngli və xoş ətirli efir yağı  olduğuna görə ətriyyat sənayesində 



 

geniş  istifadə  olunur.  Yaşıllaşdırma  və  bəzək-bağçılıqda  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  MNB-da 



kolleksiyada becərilir.  

Aqava – Aqavakimilər fəsiləsinə aiddir.  Gövdəsiz çoxillik bitki olub, qısa ağaclaşmış gövdəsi 

vardır.  Latınca  «Agave»,  rusca  isə  «Aqava»  adlanır.  Ən  çox  Amerika  və  Meksikada  geniş 

yayılmışdır. Öz vətənində bitki çox iridir (3m). Aqavalar ömründə bir dəfə çiçəkləyir. Buna görə də 

monokarp bitki 

adlanırlar. Ömrünün 6-10-cu ilində aqavanın mərkəzi yarpaqlarının arasında çiçək oxu əmələ gəlir, 

inkişaf edərək 10-12 m hündürlüyə qalxır. Saplağın üzərində 4000-ə qədər çiçək olur. Meksikalılar 

çiçək  oxunu  dibdən  kəsib  oradan  çıxan  şirəni  toplayırlar.  Bu  şirəyə  «Akvamil»,  yəni  «bal  suyu» 

deyilir. Gündə hər bitki 5 litrə yaxın şirə verir. Şirəvermə müddəti 8-9 ay davam edir. Bitki məhv 

olana  qədər  1  ton  şirə  verə  bilir.  Bu  şirədən  Meksikalılar  «Tekilla»  adlı  araq  hazırlayırlar.  Çiçək 

açdıqdan  sonra  məhv  olan  ana  bitkinin  yanlarında  bir  neçə  bala  bitkilər  əmələ  gəlir  ki,    onlar  da 

əslində həmin bitkinin ömrünü davam etdirir. Xalq təbabətində onun yarpaqlarından bel ağrılarının,  

radikulit,  lümbaqa  və  s.  xəstəliklərin  müalicəsində  istifadə  olunur.  Dünyada  bu  cinsin  300  növü 

vardır. MNB-da açıq və örtülü şəraitdə bir çox növləri becərilir. 

Alaqanqal  –  Kəpənəkçiçəkkimilər  (Mürəkkəbçiçəkkimilər)  fəsiləsinə  aiddir.  İkillik  ot  bitkisi 

olub,  latın  dilində  «Silybum»,  rus  dilində  isə  «Rastoropşa»  adlanır.  Yazda  alaqanqalın  cavan 

yarpaqları  və  saplaqları  yağ  və  sirkə  ilə  qarışdırılaraq  salat  kimi  istifadə  olunur.  Toxumlarında 

30%-ə qədər  yağlılıq olduğundan Azərbaycan mətbəxində geniş istifadə olunur. Toxumları buğda 

ilə  birlikdə  qovrulub  Novruz  bayramında  qovurğa  və  qovud  (əzilib  toz  halına  salınmış)  kimi 

istifadə  olunur.  Cavan  halda  bitki  mal-qara  tərəfindən  yaxşı  yeyilir.  Azərbaycan  florasında  Adi 



alaqanqal növü geniş yayılmışdır. 

Albalı  (Gilənar,  turş  gilas)  –  İtburnukimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  kol  bitkisidir.  Latınca 

«Cerasus»,  rus  dilində  isə  «Vişnə»  adlanır.  Qiymətli  meyvə  növü  olub,  yeyintidə  təzə  və 

qurudulmuş    halda  istifadə  olunur.  Bitkinin  meyvəsindən  mürəbbə,  kompot  və  şirələr    hazırlanır.  

Albalının      toxumlarının      tərkibində      amiqdalin  qlükozidi,  yarpağında  isə  limon  turşusu  vardır. 

Albalı  meyvələri  A  və  C  vitamini  ilə  zəngindir.  Yaxşı  balverən  bitkidir.  Azərbaycan  florasında  7 

növü vardı ki, bunlardan yalnız iki növü mədəni şəraitdə becərilir.  

Alça  –  İtburnukimilər  fəsiləsinə  aiddir.    Latınca  adı  «Prunus»,  rus  dilində  isə  «Alıça» 

deməkdir.  Onun  beş  ləçəkli  çiçəyi  müvəffəqiyyətin,  xoşbəxtliyin,  uzunömürlülüyün,  sevinc  və 

sülhün rəmzi kimi qiymətləndirilir. Alçanın meyvələri yeyintidə təzə və qurudulmuş halda, eləcə də 

mürəbbə, cem (povidla) və konservlərin hazırlanmasında istifadə olunur. Meyvəsinin tərkibi 5-7% 

şəkər, 4-7% limon turşusu və C vitamini ilə zəngindir. Azərbaycanda alçanın meyvələrindən alça 

turşusunun hazırlanmasında istifadə olunur. Alça turşusu-lavaşası yeyintidə ədviyyat, təbabətdə isə. 

skorbut  xəstəliyinin  müalicəsində  dərman  kimi  istifadə  olunur.  Azərbaycan  florasında  3  növü  - 

Adi, Xəzər və Ġran alçası növləri geniş yayılmışdır. 

Alışan  –  Sədokimilər  fəsiləsinə  aid  olub  çoxillik  ot  bitkisidir.  Latınca  «Dictamnus»  adlanır. 

Lüğəti  mənası  Dikte-  Krit  dağlarının  birinin  adı,  Thamnos  isə  «kol»  deməkdir.  Rus  dilində  

«Əseneü» adlanır. Qaratikan kolları arasında bitən bu bitkinin yayın qızmar günlərində öz- özünə 

alışıb yandığı haqqında rəvayətlər gəzir. Elə buna görə də bitkiyə xalq arasında  «alışdım-yandım» 

da 

deyirlər.  «Alışdım-yandım»  quraqlığadavamlı  olmaqdan  ötrü  öz  ətrafında  efir  yağı  ilə  zəngin 



atmosfer  yaradır.  Kibriti  yandırıb  bu  bitkiyə  yaxın  tutduqda  o  ani  olaraq  alovlanır.  Bu  bitkinin 

tərkibində  diktamin  alkalloidi,  saponin  və  0,5%-ə  qədər  efir  yağı  vardır.  Çində  sarılıq,  öd  kisəsi 

iltihabı  xəstəliklərinin  müalicəsində,  qaşların  tökülməsində  və  keçəlləşmənin  qarşısının 

alınmasında istifadə edilir. Azərbaycan florasında 1 növü - Qafqaz alıĢan növü geniş yayılmışdır. 

Nəsli kəsilməkdə olan bitki kimi qorunması və «Qırmızı Kitab»a düşməsi məsləhətdir. 

Alma  –  İtburnukimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Latınca  «Malus»,  rusca  «Əblonə»,  yunanca  isə 

«malon»  və  ya  «melon»  adlanır.  Ağac  və  ya  kol  bitkisidir.  Almanın meyvələri  təzə,  qurudulmuş 

qax  və  ya  pörtülmüş  halda,  eləcə  də  konserv,  mürəbbə,  povidla  və  cemlərin  hazırlanmasında 


 

istifadə olunur. Alma meyvəsinin şirəsində qlükoza, fruktoza, saxaroza, alma turşusu və c. vardır. 



Qədimdən  qiymətli  bitki  kimi  geniş  istifadə  edilmişdir.  Alma  meyvələrinin  qidanın  həzm 

olunmasına  və  xroniki  ishala  qarşı  təsiri  çox  böyükdür.  Azərbaycan  florasında  yabanı  halda  1, 

mədəni şəraitdə isə 2 növünə rast gəlinir. MNB-da kolleksiyada becərilir. 

Amorfa – Fabakimilər (Paxlakimilər) fəsiləsinə aiddir. Quraqlığadavamlı kol bitkisi olub, latın 

dilində  «Amorpha»,  rus  dilində  «Amorfa  »  adlanır.  Dekorativ  məqsədlə  yaşıllaşdırmada  geniş 

istifadə olunur. Cavan zoğlarından  göy boya hazırlanır. Efir  yağlı bitkidir. Meyvələrində  efir  yağı 

daha çoxdur  (1%-dən  çox). Yarpaqlarında 0,05-0,08%-ə  qədər  yağ  vardır.  Azərbaycanda Kolvarı 



Yüklə 2,36 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin