Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti p a r a z I t o L o g I ya
Yüklə 3,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- O„simliksimоn хivchinlilаr (Phytomastigina) sinfi
- 2-rasm. Tripanosomalar: Tripanosoma rhodesiense (a)ning rivojlanish sikli
- 3- rasm. Teri leyshmaniyasi( Lieshmania tropica )ning rivojlanish jarayoni
- 4- rasm. Ichak lyambliyasi (
|
Xivchinlilar (Mastigophora) kenja tipiga 8000 dan ortiq tur kiradi. Xivchinlilar tabiatda juda keng tarqalgan, ular har xil muhitda hayot kechiradi va xilma-xil tuzilishga ega bo„lgan bir hujayrali hayvonlardir. Hamma xivchinlilarning harakat organoidlari bitta yoki bir nechta xivchinlar hisoblanadi. Xivchinlar sitoplazmadan hosil bo„lgan qilga o„xshash ingichka o„simtalardan iborat. Xivchinlilar sitoplazmasi ham birmuncha quyuq gomogen ektoplazma va donador suyuqroq endoplazmaga ajraladi. Ektoplazmaning sirtqi qavati qattiq va elastik qobiq - pellikulani hosil qiladi. Ko„pchilik xivchinlilar tanasi doimiy shaklga ega bo„lishi bilan sarkodalilardan farq qiladi. Shu bilan birga ayrim xivchinlilar tanasida qattiq qobiq bo„lmaydi va ular sarkodalilarga xos bo„lgan psevdopodiylar hosil qilish xususiyatiga ega.
Ko„pchilik turlari dengizda yashaydi va planktonning asosiy qismini tashkil etadi. Chuchuk suv havzalarida ham xivchinlilar keng tarqalgan. Suv havzalarida xivchinlilarning turlari va ularning massasi suvning organik chiqindilar bilan ifloslanishiga bog„liq bo„ladi. Xivchinlilar orasida ko„p turlari har xil hayvonlar va odamning ichagi, qoni, terisi va jinsiy bezlar yo„lida parazitlik qiladi. Oziqlanish va moddalar almashinuvi xususiyatlariga binoan xivchinlilar kenja tipi 2 ta sinfga bo„linadi: o„simliksimon xivchinlilar (Phytomastigina) va hayvonsimon xivchinlilar (Zoomastigina). O„simliksimоn хivchinlilаr (Phytomastigina) sinfi vakillari hujаyrаsidа yashil rаng bеruvchi хrоmаtоfоrаlаr bo„lаdi. Hаmmа yashil хivchinlilаr yashil o„simliklаr singаri yorug„dа kаrbоnаt аngidrid gаzi, suv vа bоshqа minеrаl mоddаlаrdаn оrgаnik mоddаlаr sintеzlаydi, ya‟ni fоtоsintеz оrqаli аvtоtrоf оziqlаnаdi. Ulаr fоtоsintеz jаrаyonidа krахmаl yoki ungа o„хshаsh mоddа pаrаmilа sintеzlаydi. O„simliksimоn хivchinlilаr tuzilishigа ko„rа bir hujаyrаli suvo„tlаriga o„xshaydi. O„simliksimоn хivchinlilаrga yashil evglеnа, vоlvоks va boshqa turlar kirib, ular erkin holda yashaydi. Hаyvоnsimоn хivchinlilаr (Zoomastigina) sinfi vakillari asosan yakkа holda yashaydi. Ulаr bаrchа hаyvоnlаr singаri gеtеrоtrоf оziqlаnаdi. Hаyvоnsimоn хivchinlilаr sinfi оrаsidа chuchuk suv hаvzаlаridа erkin hаyot kеchirаdigаn turlari bilan bir qatorda оdаm vа hаyvоnlаr оrgаnizmidа pаrаzitlik qilаdigаn turlаri ham bоr.
Kinetoplastidalar (Kinetoplastida) turkumining ayrim turlarigina erkin holda yashaydi. Ko„pchilik turlari esa parazitlik qilib hayot kechiradi. Bu turkumning tripanosomalar (Trypanosoma) urug„iga kiruvchi turlari odam va umurtqali hayvonlar qonida, orqa miya suyuqligi va boshqa organlarida parazitlik qilib, og„ir kasalliklarni keltirib chiqaradi.
Tripanosomalarning tasmaga o„xshash yassi tanasi 15-40 mkm keladi. Oldingi tomonida joylashgan bitta xivchini tanasining yonidan orqaga qarab yo„naladi. Xivchin yupqa to„lqinlanuvchi membrana yordamida ektoplazmaga tutashgan. Bazal tanachasi (kinetoplast) endoplazmada xivchinning asosida joylashgan.
Odamlarda parazitlik qiladigan tripanosomalarning quyidagi turlari ancha yaxshi o„rganilgan: 1)
. Afrika uyqu kasalligining qo„zg„atuvchisi - Trypanosoma gambiense; 2)
. Chagas kasalligining qo„zg„atuvchisi - Trypanosoma cruzi; 3). Uyqu kasalligining rodeziya shaklini keltirib chiqaradigan – Trypanosoma rhodesiense va boshqalar.
atalgan xastalikni qo„zg„atuvchisi hisoblanadi (2-rasm).
(Glossina morsitans)-rodeziya uyqu kasalligi qo„zg„tuvchisining tashuvchisi, 2-tashuvchi orga- nizmidagi tripanosomalar, 3-tripanosoma rezervuar xo„jayini-antilopa. Tripanosoma gambiense- (b)ning rivojlanish sikli: 1-se-se pashshasi (Glossina palpalis)-gambienze uyqu kasalligi qo„zg„tuvchisining tashuvchisi, 3-tashuvchi organizmidagi tripanosomalar, 3-tripanosoma rezervuar xo„jayini-cho„chqa. Xo„jayin organizmidagi tripanosomaning tuzilishi (v): 1-xivchini, 2-yadrosi, 3-blefaroplast, 4-parabazal tanacha, 5-to„lqinlanuvchi membrana, 6-eritrositlar. XX asrning birinchi yarmida bir milliondan ortiq kishi shu kasallikdan halok bo„lgan. Kasallik tana haroratining ko„tarilishi bilan boshlanadi, so„ngra asta-sekinlik bilan markaziy nerv sistemasining qattiq shikastlanishi kuzatiladi. Bemorda uxlab qolish va aksincha, uxlay olmaslik hollari kuzatiladi. Kasallik o„z vaqtida davolanmasa, o„limga olib kelishi mumkin. Parazitlar bemorlarning qoniga, limfa bezlariga, keyinchalik esa orqa miya suyuqligiga o„tadi.
hayvonni kasallikka chidamli bo„lganligi uchun uni tabiatda tripanosomalarni o„zlarida saqlovchi rezervuar deb hisoblash mumkin. Demak, Afrika uyqu kasalligining tabiiy manbai antilopalar hisoblanadi, tarqatuvchisi esa se-se pashshasidir (Glossina palpalis). Kasallik faqat shu qon so„ruvchi pashshalar tarqalgan hududlarda uchraydi. Pashsha odam qonini so„rganda unga kasallikni yuqtiradi. Pashshalar ichagida parazitlar bo„yiga bo„linib, jinssiz ko„payadi. Trypanosoma gambiense shuningdek qoramollarda, cho„chqa, it va yovvoyi sut emizuvchilarda ham uchraydi. Ushbu tripanosoma 1962-yilda G„arbiy Afrikada D.Datton tomonidan aniqlangan, uning rivojlanishini D.Bryus o„rgangan. Kasallik odamlarda juda og„ir kechadi va uzoq davom etadi, davolanmagan taqdirda kishilarning o„limiga sabab bo„ladi. Lotin Amerikasi mamlakatlarida xavfli chagas kasalligining qo„zg„atuvchisi - Trypanosoma cruzi keng tarqalgan. Morfologik jihatdan Afrika uyqu kasalligini qo„zg„atuvchisidan farq qilmaydi. Lekin, Trypanosoma cruzi, joylashish joyiga qarab, shakli har xil bo„ladi. Hujayraning ichida parazitlik qilgan tripanosoma xivchinsiz, intensiv ravishda ko„payib, psevdosistalar hosil qiladi. Parazitlar kasallik tarqatuvchi organizmida va sun'iy usulda o„stirilganda xivchinli shaklda bo„ladi. Chagas kasalligining tarqatuvchisi qon so„radigan Triatoma infestans qandalasidir. Tripanosomalar qandalaning orqa ichagida yashaydi va 5-15 kun davomida taraqqiy etadi. Parazitlarni o„ziga bir marta yuqtirgan qandala butun umri davomida (2 yildan ortiq umr ko„radi) o„zida tripanosomalarni saqlaydi va odam uchun xavfli hisoblanadi.
Odatda, parazitlar odamga teri va shilimshiq qatlamlarning har xil yoriqlari, ja- rohatlar orqali faol yo„l bilan o„tadi. Triatom qandalalari odamga, asosan, kechasi uxlab yotganida hujum qilib lab, ko„z va burunning shilimshiq qatlamlaridan qon so„rib oziqlanadi. Ovqatlangan joyiga ko„pincha tripanosomalar bilan ifloslangan axlatini chiqazadi va shikastlangan teri orqali tripanosomalar juda osonlik bilan odamga o„tadi. Ular teri va shilimshiq pardalarning hujayralarida bir-ikki hafta yashab, ko„paya boshlaydi. So„ng parazitlik qilayotgan hujayralardan chiqib, qon tomirlarga o„tadi va butun organizmga tarqaladi. Shu davrda odamning tana harorati ko„tariladi, parazitlar yurak, nerv, hazm sistemasi va retukulo-endotelial organlarning hujayralariga o„tib, u yerda yashab qoladi.
Kasallikning belgilariga tana haroratining ko„tarilishi, jigar va taloqning kattalashishi, ichak faoliyatining buzilishi kabilar kiradi. Keyinchalik, ularga meningo- ensefalit va miokardit qo„shilishi mumkin. Besh yoshgacha bo„lgan bolalarda chagas kasalligi juda og„ir o„tib, o„limga olib kelishi mumkin. Ayrim ma'lumotlar bo„yicha 14 % gacha bemorlar ushbu kasallikdan o„ladi. Kasallik onadan bolaga ona suti, qon quyish orqali yuqadi (tug„ma ham bo„lishi mumkin). Chagas kasalligi ko„pincha qishloqlarda ko„p tarqalgandir. Ayniqsa, sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilinmagan xonadonlarda, iflos joylarda triatom qandalalarning lichinkalari bemalol rivojlanadi.
Tripanosomalarning bir qancha turlari har xil uy hayvonlarida parazitlik qilib, og„ir kasalliklar keltirib chiqaradi. Janubiy Osiyo mamlakatlarida qoramollarda parazitlik qiluvchi Trypanosoma brucei nagana kasalligini qo„zg„atadi. Nagana kasalligining tarqatuvchisi so„nalardir.
tizimida parazitlik qiluvchi va ularda tripanosomoz yoki xalq tilida "su-auru" kasalligini qo„zg„atadi. Ushbu tur tripanosoma barcha Markaziy Osiyo davlatlarida tarqalgan. Bu parazitning tarqatuvchisi ham so„nalar hisoblanadi.
Otlarda Trypanosoma equiperdum turi parazitlik qilib, kuyukish (qochirish) kasalligini keltirib chiqaradi. Bu kasallik bir hayvondan ikkinchisiga jinsiy aloqa orqali o„tadi. Trypanosoma equiperdum bir xo„jayinli bo„lib, ular otlarning siydik-tanosil yo„llarida (jinsiy organlarida) yashaydi. U tabiatda kasallangan hayvonlardan sog„lom hayvonlarga qochirish paytida yoki otlarning jinsiy organlarining holatini tekshirishda qo„llaniladigan ifloslangan asboblar orqali tarqaladi. Tripanosomaning ushbu turi Markaziy Osiyo Respublikalarida, shu jumladan, O„zbekistonda ham uchraydi. Yuqorida ko„rsatilganlardan tashqari baliqlar, amfibiyalar va reptiliyalarda ham tripanosomalarning ayrim turlari parazitlik qiladi.
Tripanosomalardan-Leptomonas davidi turi Janubiy Amerikada kofe daraxti bargi to„qimalarida parazitlik qiladi va natijada bunday kasallangan barglarning sarg„ayib to„kilishiga, ba'zan qurib qolishiga sabab bo„ladi. Leyshmaniya (Leishmania) urug„ining vakillari ham tripanosomalarga bir- muncha o„xshash tuzilgan, lekin ular odamning terisi va ichki organlarida parazitlik qiladi. Leyshmaniyalar leyshmanioz kasalligini chaqiruvchi ikki xo„jayin ishtirokida rivojlanuvchi parazit xivchinlilardir. Ular odamlarda, shuningdek itlarda, bo„ri va chiyabo„rilarda, mushuklarda, kalamush va yumronqoziqlarda uchraydi va ularga qon so„ruvchi ikki qanotlilardan-iskabtopar (Phlebotomus avlodi) orqali yuqadi. Umurtqalilar qonida leyshmaniyalarning xivchinsiz 2-6 mikron uzunlikdagi duksimon shakli uchraydi.
Barcha leyshmaniyalar dermatotrop (terida yashovchi) va vistserotrop (ichki organlarda yashovchi) guruhlarga bo„linadi. Shunga ko„ra ular odamlarda va boshqa sut emizuvchilarda teri va ichki leyshmanioz kasalliklarini chaqiradi.
Teri leyshmaniozini qo„zg„atuvchi leyshmaniyalarga Leishmania tropica va L. major larni misol keltirish mumkin. Har ikkala tur leyshmaniyalar Markaziy Osiyo davlatlarida tarqalgan. O„zbekistonda esa ularning birinchi turi yo„qotilgan, ikkinchi turi esa juda kam holatlarda uchrab turadi. Teri leyshmaniozi qo„zg„atuvchilari O„zbekistonda XX asrning 50-60 - yillarida keng tarqalgan bo„lgan. Ular oqibatida terida pendin yaralari hosil bo„ladi, yaralar tuzalgach, ularning o„rni abadiy chandiq bo„lib qoladi. Shu belgiga qarab odamlarning teri leyshmanioziga uchraganini aniqlash mumkin.
Tabiatda leyshmaniyalarni yovvoyi kemiruvchilarda saqlanib yurishini 1939 yil akad. Ye.N. Pavlovskiy qoraqumga qilgan ekspeditsiyasida aniqlagan va unga ko„ra parazitlarni tabiiy o„choqlari to„g„risida ilmiy nazariya yaratgan.
Ular hujayra ichida parazitlik qilganida xivchin hosil qilmaydi, harakatsiz bo„ladi. Bu parazitlar nihoyatda kichkina (3-7 mkm), ovalsimon hujayrasida bitta yadrosi va kinetoplasti bo„ladi. Leyshmaniyalarning ikki turi odamda parazitlik qiladi.
Tropik leyshmaniya (Leishmania tropica') yuz, qo„l va oyoqlar terisida parazitlik qiladi (3-rasm). Teri leyshmaniozining qo„zg„atuvchisini rus shifokori P.F. Borovskiy birinchi marta 1882-yilda Toshkentda aniqlagan. Teri leyshmaniozi Markaziy Osiyo va Kavkaz ortida keng tarqalgan.
Parazit teri hujayralarida yashaydi va terida yaralar hosil qiladi. Kasallikning bir yil va undan ortiqroqqa cho„ziladigan shahar yoki surunkali shakli (Ashxobod yarasi) va 3-6 oy davom etadigan o„tkir shakli (penda yarasi) tafovut qilinadi. Teri leyshmaniozi Markaziy Osiyo xalqlari o„rtasida yomon yara, sharq kuydirgisi yoki pashshaxo„rda nomi bilan ham ma'lum.
leptomonad (xivchinli) shakli; 2-leyshmaniya tashuvchi iskabtopar; 3-kalamush (tabiiy manbasi); 4-zararlangan terining qon hujayralaridagi xivchinsiz leyshmaniyalar; 5-leyshmaniya bilan zararlangan odam.
Morfologik jihatdan leyshmaniyalar ikki xil shaklda: hujayra ichida tashuvchilarining tanasida - xivchinsiz hamda sun'iy usulda o„stirilganda xivchinli ko„rinishda yashaydi. Leyshmaniyalar hayotining xivchinli davri leptomonad davri deb ataladi. Visseral leyshmanioz tez-tez yoki ma'lum bir vaqtda, oralab isitma chiqarish bilan davom etadigan og„ir kasallik hisoblanadi. Morfologik jihatdan leyshmaniyaning ikkala turi ham bir-biridan deyarli farq qilmaydi. Visseral leyshmaniozning qo„zg„atuvchisi odam tanasida retikulo-endotelial organlar - jigar, taloq, limfa tugunlari, ko„mik endoteliy hujayralari sitoplazmasida parazitlik qilib yashaydi va ko„payadi. Leyshmaniyalar ko„payganda bitta hujayradagi parazitlar soni 100-200 tagacha yetadi. Hujayra yemirilgandan keyin ular limfa bilan qonga o„tib, yangi hujayralarga kirib oladi va ularning yemirilishiga sababchi bo„ladi. Ichki, ya‟ni visseral leyshmanioz qo„zg„atuvchisi- Leishmania donovanini Hindistonda 1900-1903 yillarda ingliz olimlari Leyshman va Donovanlar shu kasallikdan o„lgan odamlarning talog„idan ajratib olib aniqlaganlar, shunga ko„ra kasallik ularning nomlari bilan yuritiladi. Ichki leyshmanioz qo„zg„atuvchilariga shuningdek , L. infantum, L. mexicana, L. brazilensis, L. amazoninsi va boshqa turlar ham kiradi.
Ichki leyshmanioz bilan og„rigan bemor Sobiq Ittifoq hududida birinchi marta 1909-yilda aniqlangan. Keyinchalik Markaziy Osiyo va Kavkazortida bu kasallikning manbalari topilgan.
Leyshmanioz transmissiv kasallik bo„lib, uni qonso„rar mayda hasharotlar - Phlebotomus avlodiga kiruvchi iskabtoparlar tarqatadi. Iskabtopar kasal odamning qonini so„rganida leyshmaniyalar hasharotning hazm yo„liga o„tadi. U yerda parazit- larning oldingi uchidan uzun xivchin o„sib chiqadi, ya'ni sodda hayvon xivchinli (leptomonad) ko„rinishga o„tadi.
O„ziga leyshmaniozning qo„zg„atuvchisini yuqtirib olgan bu hasharot sog„lom odamning qonini so„rganida parazitlarni yuqtiradi.
Umuman, leyshmanioz Shimoliy Afrika, Janubiy Yevropa va Janubi g„arbiy Osiyoning bir qancha mamlakatlarida tarqalgan. O„zbekistonning janubiy viloyat-larida ham bu kasallik tarqalgan. Teri leyshmaniozining tabiiy manbai kemiruvchi sutemizuvchilar (qum kalamushlari va yumronqoziqlar) va itlardir, ya'ni bu hayvonlar leyshmaniyaning rezervuar xo„jayinlari hisoblanadi. Bu hayvonlaming quloqlari, burni va tanasining iskabtopar chaqa olishi mumkin bo„lgan boshqa joylarida yaralar hosil bo„ladi. Kemiruvchilarning inlarida iskabtoparlar kunduz kunlari yashirinib yotadi, kechga tomon hayvonlarning qonini so„radi va ularga bu kasallikni yuqtiradi.
Visseral leyshmaniozning asosan 2 ta shakli mavjud: Hind kalaazari hamda O„rta Yer dengizi visseral leyshmaniozi.
Hind kala-azarida terining rangi qoramtir, ba'zan tim qora bo„ladi. Ayrim olim- larning fikriga ko„ra, bunday hodisa buyrak usti bezlari faoliyatining susayishi tufayli kelib chiqadi, chunki leyshmaniyalar shu bezning po„st qismidagi makrofaglarida ham uchraydi.
O„rta Yer dengizi visseral leyshmaniozida teri va shilliq pardalar oqarib, mumsimon bo„lib qoladi. Bemorning jigar va talog„i kattalashib, kamqonlik hamda leykopeniya kuzatiladi. Bemor ozib ketadi. Bu kasallikni ham iskabtoparlar yuqtiradi. Jigari va talog„i shishib, bemor halok bo„lishi mumkin.
Kala-azar qo„zg„atuvchisi Janubiy va Shimoliy Osiyo, Italiya, Turkmanis-tonning ayrim hududlarida uchraydi.
Professor N.I. Xodukin visseral leyshmaniozning endemik zanjiri: it-flebotomus- odam ekanligini aniqlagan.
Akademik Ye.N. Pavlovskiy odamlar va hayvonlar o„rtasida bo„g„imoyoqlilar yordamida aylanib yuradigan kasalliklarni tabiiy manbali transmissiv kasalliklar deb ataydi.
Har ikkala leyshmanioz bilan ham ko„proq bolalar kasallanadi. Kasalliklardan keyin muntazam immunitet hosil bo„ladi. Shuning uchun har bir kishi leyshmanioz bilan faqat bir marta kasallanadi.
Kasallikni aniqlash uchun to„sh suyagi ko„migi mikroskop ostida qaralib, hujayralarida leyshmaniyalar bor-yo„qligi aniqlanadi. Ko„pxivchinlilar yoki polimastiginalar (Polymastigina) turkumi vakili lyambliyani birinchi marta 1859-yilda Xarkov Universitetining professori Lyamble aniqlagan. Lyambliya (Lamblia intestinalis) hayot siklida vegetativ hamda sista ko„rinishida uchraydi (4-rasm). Vegetativ shakli noksimon bo„lib, uzunligi 12-15 mkm, eni esa 8-10 mkm gacha bo„ladi. Tanasining oldingi tomonida disk bo„lib, ichak epiteliysiga yopishish uchun xizmat qiladi. Tanasining o„rtasida ikkita tayanch ipi - aksostillar o„tadi. Aksostillar
yordamida parazitning tanasi ikki simmetriyali nimtalarga bo„lingan bo„lib, har qaysisida bittadan yadro bo„ladi. Aksostillarning oldingi qismida bir qancha blefaroplastlar bo„lib, ular 3 juft xivchinlarni energiya bilan ta'minlaydi. To„rtinchi juft xivchinlar aksostillarning orqa qismida yotadi. Parazitning hazm organoidlari bo„lmaydi. Shuning uchun osmatik yo„l bilan oziqlanadi. Ko„payish usuli jinssiz, uzunasiga bo„linish (mitoz) yo„li bilan amalga oshadi. Lyambliyalarning sistalari oval shaklida bo„lib, uzunligi 10-14 mkm gacha yetadi. Ikki qavat po„stlog„i aniq ko„rinib turadi. Yetilmagan sistalarda 2 ta yadro, yetilganlarida esa 4 ta yadro bo„ladi.
4- rasm. Ichak lyambliyasi (Lamblia intestinalis) ning tuzilishi: a) yon tomondan ko„rinishi,, b) qorin tomondan ko„rinishi, v) epiteliy to„qimasiga yopishgan lyambliya: 1-xivchin; 2-bazal tanacha; 3- so„rg„ich; 4-yadro; 5-parabazal tanacha; 6-aksostil.
Lyambliyalarning taraqqiyoti oddiy bo„lib, hayot davri parazitning vegetativ va sistaga o„ralgan shakllarining almashinib turishidan iborat. Vegetativ shakllari odamlarning 12-barmoqli ichagida yashaydi va ko„payadi. Tajriba yo„li bilan zararlangan hayvonlarda lyambliyalar ingichka ichakning yuqori qismlarida topilgan. Ularning ba'zilari sistaga o„ralib, tashqi muhitga chiqadi va odamga lyamblioz kasalligini yuqtiradigan manba bo„lib qoladi. Lyambliozni yuqtiradigan manba kasal odam va parazit tashuvchilardir. Lyamblioz hamma yerda tarqalgan bo„lib, aholining taxminan 10 % ida parazitlarni topish mumkin. Lyamblioz bilan, asosan, yosh bolalar ko„proq kasallanadi. Parazitlar odamning 12-barmoqli ichagida yashashi bilan birga, ayrim ma'lumotlarga qaraganda, o„t pufagida ham yashashi mumkin. Ammo sun'iy usulda o„stirilgan lyambliya o„t suyuqligi pufagida yashamaydi. Hozirgacha ham lyambliyalarning o„t yo„llarida, o„t pufagida yashashi noaniq. L.I. Rogova va N.A. Dehqonxo„jayevalarning (1960) ma'lumotlari bo„yicha, olib tashlangan o„t pufaklar hamda tajriba yo„li bilan zararlangan hayvonlarning o„t pufagida lyambliyalar topilmagan.
XX asrning 20-yillarida lyamblioz yer yuzida deyarli barcha mamlakatlarda keng tarqalgan edi. Ko„pchilik shifokorlarning fikri bo„yicha, lyambliyalar odamga o„tishi bilan lyamblioz kasalligini qo„zg„atadi. Ular ichak, o„t yo„llarini jarohatlaydi, degan fikr hozir ham mavjud. Lekin ayrim olimlar lyambliyalarni shartli ravishda patogen deb hisoblashadi. Chunki parazitlar sog„lom odamlarda ham uchrab turadi, ularning soni ichakda ko„payib ketgandagina ichak faoliyatini o„zgartiradi. Shu sababli moddalarning so„rilishi susayadi. Prof. N.A. Dehqonxo„jayeva tabiiy va tajriba yo„li bilan zararlangan hayvonlarning ingichka ichagini tekshirib, parazitlarni shilliq parda va shilliq osti qatlamida hamda ichak tukchalarida topgan. Bunda ichak devorining shilliq pardasi yaliig„langan, ammo yaralar hosil bo„lmagan. Shifokorning fikriga qaraganda, ichakning shilliq pardasidagi o„zgarishlar darajasi kasallikning muddatiga bog„liq bo„ladi. Kasallikning belgilari boshqa ichak kasalliklarining belgilariga o„xshash bo„ladi. Shuning uchun ham lyambliozga tashxis qo„yishning asosiy ko„rsatkichi parazitlarni aniqlashdan iborat bo„lishi kerak. Lekin bu ancha mushkul ish. 12-barmoqli ichak suyuqligida parazitning vegetativ shakllari bo„ladi. Bemorning axlat surtmalarini yod bilan bo„yab tekshirish orqali parazit sistalarining bor-yo„qligi aniqlanadi. Ularning axlatlari bilan lyambliya sistalari tashqi muhitga chiqib turadi va haftalab tirik qolishi mumkin. Sog„lom odamga parazit sistalar bilan ifloslangan oziq-ovqat, ichiladigan suv yoki iflos qo„llar orqali yuqadi. Sistalar hazm yo„liga tushganidan keyin o„n ikki barmoqli ichakda vegetativ shaklga aylanadi.
Kasallikning oldini olish uchun profilaktik qoidalarga amal qilish zarur. Buning uchun meva va sabzavotlarni yaxshilab yuvish, suvni qaynatib ichish, pishirilgan ovqatni va ichiladigan suvni yopiq idishda saqlash, chivin va pashshalarga qarshi kurashish, ovqatdan oldin va hojatdan keyin qo„lni yuvish, parazit tashuvchilarni, ayniqsa, oziq-ovqat korxonalarida, bolalar bog„chalarida ishlaydiganlarni o„z vaqtida tekshirib, kasallangan odamlarni davolash, hojatxonalarni dorilab turish kabi ishlarni amalga oshirish lozim. Yüklə 3,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|