Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti p a r a z I t o L o g I ya
Yüklə 3,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Invazion kasalliklarni nomlash. Parazitologiya sohasida yaqin yillargacha parazitar kasalliklarga ilmiy asoslangan nom berilmagan edi. Bu esa parazitar kasalliklarning nomini atashda chalkashliklarga sabab bo„lib, tashxis qo„yishda qiyinchilik tug„dirar edi. Shu sababli K.I.Skryabin va R. S. Shults zoologiya qoidalariga asoslangan holda invaznon kasalliklarga yangi nom taklif qilishib, uni ilmiy asoslab berdilar. Invazion, parazitar kasalliklarning nomini atash uchun shu kasallikni qo„zg„atadigan parazitlar avlodining nomiga «oz» yoki «yoz» qo„shimchasini qo„shish kerak. Masalan, Haemonchus avlodi vakillari qo„zg„atadigan kasallik gemonxoz yoki
Agarda kasallikni qo„zg„ayotgan parazitlar birgina avlod vakillari bo„lsa, bunday kasalliklar birlik bilan ataladi. Masalan, Hypoderma bovis va Hypoderma lineata gipodermatoz kasalini yoki Opisthorchis felineus - opistorxozni qo„zgaydi. Parazitologiya fanida kasallik qo„zg„atuvchilarning qaysi sinfga, turkumga, kenja turkumga, oilaga kirishiga ko„ra invazion kasalliklarga umumiy nom beriladi. Lekin u ko„plik bilan ataladi. Masalan, Trematodalar sinfi vakillari qo„zg„aydigan kasalliklarning umumiy nomi
trematodozlar, Spiruratalar kenja turkumlari qo„zg„aydiganlari - spiruratozlar, Echinostomatidalar oilasi vakillari qo„zg„aydigan kasalliklar esa exinostomatidozlar deyiladi. Hozirgi vaqtda parazitar kasalliklarning umumlashtirilgan nomini hamma parazitologlar hamda veterinariya vrachlari yaxshi o„zlashtirib olganlar. Shu asosda parazitar kasalliklarni aniqlash, davolash va kurash chora tadbirlarini tashkil etish taklif qilinadi.
1. Parazitlarni xo„jayinlari bilan bog„lanish shakllarini izohlang. 2. Infektsion va invazion kasalliklarni misollar asosida tushuntiring? 3. Parazitlarni keltirib chiqaradigan kasalliklari nomlarini ayting va misollar keltiring? 4. Transmissiv yoki tabiiy o„choqli kasalliklar deganda nimani tushunasiz? 5. Parazitar kasalliklar qo„zg„atuvchilari qanday yo„llar bilan yuqadi? 6. Parazitlar xo„jayinlari organizmiga qanday yo„llar bilan o„tadi?
kirish yo„llari. Fanni o„qitish texnologiyasi: “Parazitizmning kelib chiqishi. Parazitlarni xo„jayin organizmiga kirish yo„llari” mavzusidagi ma‟ruza mashg„ulotining texnologik xaritasi № Bosqichlar va bajariladigan ish mazmuni Amalga oshiruvchi shaxs, vaqt 1 Tayyorlov bosqichi: 1.1. Dars maqsadi:
Talabalarga parazitizmning kelib chiqishi. Parazitlarni xo„jayin organizmiga kirish yo„llari haqida ma‟lumot berish. 1.2. Idеntiv o„quv mаqsаdlаri: 1.2.1. Parazitizmning kelib chiqishi haqida gapira oladi. 1.2.2. Parazitlarni xo„jayin organizmiga kirish yo„llari to„g„risida tushunchaga ega. 1.3. Dars shakli: guruh va mikroguruhlarda ishlash, hikoya qilish. 1.4. Metod va usullar: Kuzatish, suhbat, kolleksiyalardan va jadvallardan foydalangan holda o„rgatish. 1.5. Kerakli jihozlar: ko„rgazmali qurollar, kolleksiyalar va jadvallar. O„qituvchi 2 O„quv mashg„ulotini tashkil qilish bosqichi: 2.1. Маvzu e‟lon qilinadi. 2.2. Ма‟ruza boshlanadi, аsosiy qismlari bayon qilinadi. O„qituvchi,15 daqiqa 3 Guruhda ishlash bosqichi: 3.1. Talabalarga muammoli savol beriladi. 3.2. Тalabalar fikri eshitiladi, boshqa talabalar bahsga chaqiriladi. 3.3. Umumiy xulosalar chiqariladi. 3.4. Umumiy xulosaga kelinadi . O„qituvchi- talaba, 40 daqiqa 4 Mustahkamlash va baholash bosqichi: 4.1 Parazitizmning kelib chiqishi. Parazitizmning kelib chiqishi to„g„risida o„z fikringizni bildiring. xo„jayin organizmiga kirish yo„llari to„g„risida tushuncha bering. 4.2. Eng faol talabalar (baholash mezoni asosida) baholanadi. O„qituvchi, 15 daqiqat 5 O„quv mashg„ulotini yakunlash bosqichi: 5.1.Talabalar bilimi tahlil qillinadi. 5.2. Mustaqil ish topshiriqlari beriladi. 5.3. O„qituvchi o„z faoliyatini tahlil qiladi va tegishli o„zgartirishar kiritadi. O„qituvchi, 10 daqiqa Аsоsiy sаvоllаr: 1.
Parazitizmning kelib chiqishi. 2.
Parazitlarni xo„jayin organizmiga kirish yo„llari. Mаvzugа оid tаyanch tushunchаlаr vа ibоrаlаr. Ektoparazitlar, endoparazitlar, ekzogenli yo‘l, endogenli yo‘l, resperator yo‘l, kon'yuktival zararlanish, prenatal zararlanish. 1-sаvоl bo„yichа dаrs mаqsаdi: Talabalarga parazitizmning kelib chiqishi to„g„risida ma‟lumot berish. Idеntiv o„quv mаqsаdlаri: 1.
Parazitizmning kelib chiqishi haqida gapira oladi. Birinchi sаvоlning bаyоni: Parazitizmni kelib chiqishi. Yer yuzida organik olamni paydo bo„lishi bilan birga parazitlar qachondan paydo bo„lgani haqida turli fikrlar mavjud bo„lsada, aniq bir to„xtamli fikr yo„q. Lekin turli mulohazalar yuritish uchun asos bo„ladigan dalillar mavjud. Yer yuzidagi barcha parazitlar evolyutsion taraqqiyot jarayonida erkin yashovchi organizmlardan kelib chiqqan. Parazitlik turli hayvonlar guruhlarida turli yo„llar bilan boradi. Ye.N. Pavlovskiy parazitlar yerda hayot paydo bo„lishidan bir oz yoshroq deydi. Evolyutsion taraqqiyot jarayonida parazitlar dastlab sodda organizmlar orasida paydo bo„lgan. Ko„pchilik sodda organizmlar chuvalchanglarda parazitlik qiladi. Demak, sodda hayvonlarni parazitlikka o„tishi chuvalchanglarni evolyutsiyasi bilan bog„liq. Chuvalchanglarda parazitizmni paydo bo„lishi to„g„risida ham turli fikrlar mavjud. Bir guruh olimlarni fikricha chuvalchanglardagi parazitizm umurtqali hayvonlarni kelib chiqishi bilan bog„liq. Chunki jinsiy voyaga yetgan deyarli barcha parazitlar umurtqali hayvonlarning parazitlari hisoblanadi. K.I. Skryabin va V.M. Ivashkinlar bir qator tarixiy dalillar, eksperimental ishlar asosida bu masalani boshqacharoq talqin qiladilar. Gelmintlar avval umurtqasizlarda rivojlangan, chunki evolutsion taraqqiyot jarayonida umurtqalilar keyinchalik paydo bo„lgan. Shuning uchun umurtqalilar gelmintlar uchun birlamchi xo„jayin bo„lolmaydi deydi va bir qancha misollar keltiriladi. Sestodalar avval ko„ptuklilar va qisqichbaqasimonlar tanasida yashagan, hatto ularda jinsiy voyaga yetib, avlod ham bergan. Taraqqiyotining keyingi bosqichlarida sestodalar qushlar va sutemizuvchilarga o„tgan. Shu tariqa birlamchi xo„jayin umurtqasizlar oraliq xo„jayinlarga aylangan. Akantosefallar avval mollyuskalarda va qisqichbaqasimonlarda parazitlik qilgan, umurtqalilar paydo bo„lganidan keyin, ularni rivojlanish sikllarida ishtirok etib, oraliq xo„jayinlariga aylangan. Trematodalarda birlamchi xo„jayinlari mollyuskalar bo„lgan, umurtqalilar paydo bo„lganidan keyin mollyuskalar ularni oraliq xo„jayinlariga aylangan. Taxminlarga ko„ra parazit chuvalchanglar Paleozoy erasining silur va devon davrlarida paydo bo„lgan. Hasharotlardan - ikkiqanotlilar va pardaqanotlilarni parazitlikka o„tishi Yura davridan boshlangan. Yashash joyiga qarab parazitlar tashqi-ektoparazitlar (bunda parazit xo„jayini tanasining sirtida) va ichki-endoparazitlarga bo„linadi (bunda parazit xo„jayini
tanasining ichki to„qima yoki bo„shliqlarida yashaydi). Evolyutsion taraqqiyot jarayonida ularning kelib chiqishida umumiy belgilar bilan birga individual farqlar ham kuzatiladi. Har ikkala guruhlar asosida oziqlanish va yashash makoni sifatida foydalanish manfaatdorligi yotadi. Ko„pchilik ektoparazitlar, asosan parazitlikka avval yirtqichlik qilib hayot kechiruvchilardan o„tgan. Ektoparazitlik ko„proq bo„g„imoyoqlilarda (kanalar, parxo„rlar, junxo„rlar, bitlar, burgalar va boshqalar) uchraydi va bu jarayon birdaniga yuzaga kelmagan. Bo„g„imoyoqlilar umurtqali hayvonlar bilan uzoq vaqt bog„lanishda (kontaktda) bo„lishi bilan bog„liq. Evolyutsiya jarayonida oziqlanish muddatini uzayib borganini kuzatish mumkin: iskabtoparlarning urg„ochilari bir daqiqadan ozroq, tayga kanasi 6–8 kun, burgalar xo„jayuinlarida hayotini ko„p qismini, bitlar esa xo„jayinlarida hayoti davomida, ya‟ni doimiy yashaydi. Ektoparazitlarning paydo bo„lishida yana boshqa yo„llar ham mavjud, ya‟ni ko„pchilik umurtqasizlar umurtqali hayvonlarning terisi, jabra yoriqlariga yopishib hayot kechirishi bilan ham bog„liq. Ular teriga borgan sari botib kirib, to„qimalar hisobiga oziqlanishga o„tgan va shu guruh hayvonlardan parazit qisqichbaqasimonlar kelib chiqqan. Yana bir yo„li kommensalizm orqalidir. Bunga misol qilib parxo„rlarni, qush kanalarini olish mumkin. Ularning dastlabki avlodlari qushlarni kommensallari bo„lgan. Avvaliga qushlarning inlarida organik qoldiqlar hisobiga oziqlangan. Keyinchalik tanasiga o„tib, (uy egalariga o„tgan) tana shox moddalari hisobiga oziqlanishga o„tgan. Endoparazitlarning kelib chiqishi ektoparazitlarning kelib chiqishi bilan bog„liq. Terida parazitlik qiluvchi infuzoriyalarning bir guruhi, ayrim hasharotlarning lichinkalari endoparazitlarga aylangan. Endoparazitlarning kelib chiqishini tushunish juda murakkab. Ayrim hollarda endoparazitizm, ektoparazitizmdan kelib chiqqan. Masalan, saqoqushlarni ektoparaziti- kana avvaliga patxo„rlik bilan oziqlangan, keyinchalik tumshuq osti xaltasiga o„tib, qon hisobiga oziqlanishga o„tgan. Ko„pchilik hollarda endoparazitlar ichak parazitlaridan kelib chiqqan. Ichak oziqa mahsulotlariga boy bo„lib, ko„pchilik parazitlar uchun qulay hisoblanadi. Ichak kommensallari xo„jayinni chiqindi oziqasi hisobiga emas, xo„jayin oziqasiga sherik bo„lib kommensallikdan to„g„ridan-to„g„ri parazitlikka o„tadi. Endoparazitlarning kelib chiqishini yana o„ziga xos xususiyatlaridan biri, tabiatdagi erkin yashovchi umurtqasizlarning sistalari, tuxum va lichinkalari, tasodifan boshqa organizmlarning ovqat hazm qilish sistemasiga tushib qolgan, u yerda rivojlanishni davom ettirgan va shu holat bir nechta avlodda takrorlanib, keyin ichak parazitlari vujudga kelgan. Ko„pchilik bir hujayralilarda va nematodalarda endoparazitlik asosan shu yo„l bilan kelib chiqqan. Qon parazitlari ham avval ichakda parazitlik qilib, keyin turli yo„llar bilan qonga o„tib, qon parazitlariga aylangan. Bunda qon parazitlari ichak bo„shlig„ida yashaydigan parazitlardan kelib chiqqaniga shubha yo„q. Umurtqali hayvonlarni qonida yashaydigan parazitlar, oldin umurtqasizlarning ichak parazitlari bo„lgan. Umurtqasizlar umurtqalilarni qonini so„rib parazitlarni yuqtirgan (Plasmodium avlodi vakillari umurtqasizlar ichagida va umurtqali hayvonlarni qonida parazitlik qiladi).
Endoparazitik hayotga o„tish ba‟zan erkin yashovchi organizmlarni instinktini o„zgarisi natijasida ham yuzaga keladi. Masalan, Volfart pashshasi tirik tug„adi. Ular lichinkalarini hayvonlarni burun bo„shlig„iga, og„iz bo„shlig„iga, quloq suprasining ichiga qo„yadi. Bu lichinkalar jag„lar orasiga, peshana suyaklari orasiga kirib endoparazitik qilib hayot kechiradi. Parazitlar uchun suv va quruqlikdagi tirik organizmlarning barcha organ va to„qimalari yashash muhiti bo„lib xizmat qiladi. Muhоkаmа uchun sаvоllаr: 1. Turli olimlarni parazitizmni kelib chiqishi haqida bildirgan fikrlarini izohlang. 2. Yashash joyiga qarab parazitlar qanday guruhlarga bo„linadi?
to„g„risida talabalarga ma‟lumot berish. Idеntiv o„quv mаqsаdlаri: 1. Parazitlarni xo„jayin tanasiga kirish yo„llari to„g„risida fikr bildira oladi.
parazitlarni xo„jayinlariga kirish yo„llari bir-biri bilan bog„liq bo„lgan muhim muammolardan hisoblanadi. Parazitlar xo„jayinlari organizmiga asosan og„iz bo„shlig„i va teri qoplami orqali o„tadi. Parazitologiyada parazitlarning teri orqali o„tishi ekzogenli yo„l, og„iz orqali o„tishi esa endogenli yo„l deb ataladi. Tabiatda parazitlarning endogenli yo„l bilan o„tishi keng tarqalgan. Ekzogenli yo„l bilan yuquvchi parazitlarga oid nematodalardan - Ancylostoma lichinkalari tuproqdan odam terisi orqali qon aylanish tizimiga, undan nafas olish organlari va keyinchalik doimiy yashash joyi - ingichka ichakka o„tadi. Trematodalardan shistosomalarning lichinkalari ham teri orqali yuqadi. Bir hujayrali hayvonlardan qon sporalilar, leyshmaniyalar, tripanasomalar; hasharotlardan so„nalar ekzogen yo„l bilan yuquvchi parazitlar guruhini tashkil etadi. Endogenli yo„l bilan ovqat hazm qilish va nafas olish organlarida, shuningdek, jigar, miya va muskullar ichida yashovchi parazitlarga –askaridalar, tasmasimon chuvalchanglar, trematodalar va akantosefallar kiradi. Ko„pchilik parazitlar xo„jayinlariga asosan peroral yo„l bilan o„tadi (masalan, turli o„txo„r hayvonlar oziqalari orqali parazitlarni tuxum va lichinkalarini yutadi). Shuningdek, parazitlar xo„jayini organizmiga jinsiy teshiklar, burun bo„shlig„i, ko„z va quloq orqali ham o„tishi mumkin. Ba‟zi parazitlar esa bachadon devori orqali rivojlanayotgan embrionga o„tadi (exinokokk, ankilostoma, protostrongilidlar va boshqalar). Resperator yo„l bilan nafas olish a‟zolari orqali: Trematodalarning serkariylari. Anal teshigi, kloaka orqali kirish: Monogeniyalardan - Polistoma integerrum. Konyuktival zararlanish: yirik shoxli qoramollarni telyaziyalar bilan zararlanishi: Thelaziidae. Ona suti bilan zararlanish: dengiz cho„chqalarini eksperimental yo„l orqali askaridalar bilan zararlantirilgan, ularning sut bezlaridan askarida lichinkalari topilgan.
Prenatal zararlanish: turli parazitlar bilan ona qornidagi embrionni zararlanishi: 1676-yilda Forman yangi tug„ilgan qo„zichoqlarning jigar o„t yo„llaridan jigar qurtini topgan. Ona organizmidagi embrionni jigar qurti lichinkalari bilan zararlanganligi ham kuzatilgan. Voyaga yetgan gelmintlar bilan bevosita zararlanish: ko„pchilik hayvonlarda ayniqsa, qushlarda o„z bolalarini oshqozonidagi yoki jig„ildonidagi ovqatni qaytarib chiqarib berish xususiyati bor. Shu vaqtda ovqat bilan birga voyaga yetgan gelmintlar ham o„tib qolishi mumkin. Bu zararlanishni biossiklik parazitizm, pastsiklik xo„jayin deyiladi. Muhоkаmа uchun sаvоllаr: 1. Parazitlarni xo„jayin organizmiga kirish yo„llarini bayon qiling.
Devastatsiya ta‟limoti. Fanni o„qitish texnologiyasi: “Parazitlarning yashash sharoitiga morfologik adaptatsiyalari. Devastatsiya ta‟limoti” mavzusidagi ma‟ruza mashg„ulotining texnologik xaritasi № Bosqichlar va bajariladigan ish mazmuni Amalga oshiruvchi shaxs, vaqt 1 Tayyorlov bosqichi: 1.1. Dars maqsadi:
Talabalarga parazitlarni morfologik adaptatsiyalari va Devastatsiya ta‟limoti haqida ma‟lumot berish.
Parazitlarni morfologik adaptatsiyalari haqida ma‟lumot bera oladi. 1.2.2. Devastatsiya ta‟limotini izohlaydi. 1.3. Dars shakli: guruh va mikroguruhlarda ishlash, hikoya qilish. 1.4. Metod va usullar: Kuzatish, suhbat, kolleksiyalardan va jadvallardan foydalangan holda o„rgatish. 1.5. Kerakli jihozlar: ko„rgazmali qurollar, kolleksiyalar va jadvallar. O„qituvchi 2 O„quv mashg„ulotini tashkil qilish bosqichi: 2.1. Маvzu e‟lon qilinadi. 2.2. Ма‟ruza boshlanadi, аsosiy qismlari bayon qilinadi. O„qituvchi, 15 daqiqa 3 Guruhda ishlash bosqichi: 3.1. Talabalarga muammoli savol beriladi. 3.2. Тalabalar fikri eshitiladi, boshqa talabalar bahsga chaqiriladi. 3.3. Umumiy xulosalar chiqariladi. 3.4. Umumiy xulosaga kelinadi . O„qituvchi- talaba, 40 daqiqa 4 Mustahkamlash va baholash bosqichi: O„qituvchi, 4.1 Parazitlarni morfologik adaptatsiyalari. Parazitlarni morfologik adaptatsiyalari haqida ma‟lumot bering. Devastatsiya ta‟limotini tushuntiring. 4.2. Eng faol talabalar (baholash mezoni asosida) baholanadi. 15 daqiqat 5 O„quv mashg„ulotini yakunlash bosqichi: 5.1.Talabalar bilimi tahlil qillinadi. 5.2. Mustaqil ish topshiriqlari beriladi. 5.3. O„qituvchi o„z faoliyatini tahlil qiladi va tegishli o„zgartirishar kiritadi. O„qituvchi, 10 daqiqa Аsоsiy sаvоllаr: 1.
Parazitlarni morfologik adaptatsiyalari. 2. Devastatsiya ta‟limoti. Mаvzugа оid tаyanch tushunchаlаr vа ibоrаlаr. Morfologik progressiv adaptatsiyalar, morfologik regress adaptatsiyalar, biologik adaptatsiyalar, ger- mafrodit, devastatsiya ta’limoti. 1-sаvоl bo„yichа dаrs mаqsаdi: Talabalarga parazitlarni morfologik adaptatsiyalari haqida ma‟lumot berish. Idеntiv o„quv mаqsаdlаri: 1.
Parazitlarni morfologik adaptatsiyalari haqida ma‟lumot bera oladi.
Parazitlarni morfologik adaptatsiyalari. Parazit va xo„jayin bir-biri bilan o„zaro yaqin hamkorlikda yashaydi. Lekin parazitlar xo„jayini organizmiga har tomonlama ta‟sir qiladi. Bu albatta, parazitning turiga, organizmdagi yashash joyiga, parazitning miqdoriga, organizmning yoshi
va umumiy
holatiga, himoya moslamalarning xarakteriga hamda tashqi muhit sharoitiga bog„liq.
Xo„jayin organizmi sharoiti tashqi muhit sharoitlaridan keskin farq qiladi. Buni oqibatida evolyutsion taraqqiyot jarayonida parazitlarning hayot uchun xos moslamalari paydo bo„lgan. Ko„payishi va rivojlanishida o„zgarishlar sodir bo„lgan. Natijada, parazitik hayot uchun mos ayrim organlar rivojlanib, ayrim kerak bo„lmaganlari reduktsiyaga uchragan. Parazitlikka o„tishdagi morfologik adaptatsiyalar evolyutsion xarakterga ega bo„lib, uch xil tipga ajratiladi: 1. Morfologik progressiv adaptatsiyalar, parazitik hayot uchun kerak bo„lgan a‟zolarni paydo bo„lishi: turli yopishuv organlari (so„rg„ich, ilmoq, xitinli tishchalar va boshqalar), ovqat hazm qilish organlarini kuchli rivojlanishi, nasldorlik va boshqalar (bitlar, kanalar, parxo„rlar). 2. Morfologik regress adaptatsiyalar: parazitik hayot uchun kerak bo„lmagan a‟zolarni yo„qolishi (qanotlar, nafas olish organlari, rangni yo„qolishi va boshqalar). 3. Biologik adaptatsiyalar: evolyutsion taraqqiyot natijasida parazitlarning rivojlanish siklidagi o„ziga xoslik, ko„p nasl qoldirish va boshqalar. Bular asosan mexanik ta‟sir, xo„jayinning normal rivojlanishi uchun zarur bo„lgan oziq moddalarini iste‟mol qilish, har xil zaharli moddalar (toksinlar) ishlab chiqarish, xilma-xil patogenli mikroblar va viruslarning xo„jayin organizmiga kirishi uchun yo„l ochib berish, xo„jayin organizmining darmonsizlanishiga olib keladigan ta‟sirlardan iborat. Mexanik ta‟sirda parazitlar xo„jayinining to„qima va organlarida yashab, ularni mexanik jihatdan qattiq shikastlaydi. Yirik va ko„p sondagi ichak parazitlari (askaridalar, sestodalar) ichak bo„shlig„iga tiqilib qolib, ichakdan moddalarni o„tkazmay qo„yadi. Exinokokkning lichinkalik pufaklari o„pka va jigar hajmining kattalashishiga olib keladi, to„qimalarni qisib qo„yadi. Senur lichinkalik davrida bosh va orqa miyalarda o„rnashib, shishlar hosil qiladi. Bu shishlar miyani morfologik jihatdan buzadi va faolligini izdan chiqaradi. Ko„pgina trematodalar, sestodalar, nematodalar, akantotsefallar, qisqichbaqasimonlar, kanalar va hasharotlar hosil qilgan shikastlar orqali xo„jayin organizmiga xilma-xil zararli mikroblar, viruslar kiradi va boshqa turdagi kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo„ladi. Parazitlarda har xil yopishuv organlarning bo„lishi ham ularning eng muhim xususiyatlaridan hisoblanadi. Parazitlar ana shu yopishuv organlari yordamida xo„jayiniga mustahkam bog„langan holatda yashaydi. Yopishuv organlar ham parazitizm hodisasi tufayli vujudga kelgan. Ular ektoparazitlarda ham, endoparazitlarda ham har xil ko„rinishda uchraydi. Ilmoqlar parazitlarning eng asosiy yopishuv organi bo„lib, ular bir hujayrali hayvonlardan tortib, hasharotlarda ham uchraydi. Bir hujayrali hayvonlardan infuzoriyalar va gregarinalarda bo„ladi. Parazit chuvalchanglardan monogeniyalarda ilmoqlar juda ham ko„p uchrab, ular ayniqsa, parazit tanasining orqa uchidagi disklarda 16 tadan joylashgan bo„ladi.
Tasmasimon chuvalchanglarda ham ilmoqlar yaxshi rivojlangan, ular skoleksning o„rta qismida – maxsus «do„nglik»da bir qator yoki bir necha qator bo„lib o„rnashgan. Ilmoqlarning joylashishi, katta-kichikligi, shakli va soniga qarab tasmasimon chuvalchanglarning turlari keskin farq qiladi. Shuning uchun sestodalar sinfi tasnifida ilmoqchalar muhim sistematik belgi hisoblanadi. Shuningdek, sestodalarning lichinkalarida ham ilmoqchalar soni 6 tadan 10 tagacha o„zgarib turadi.
Akantosefallarda ham ilmoqlar kuchli taraqqiy etgan va yagona yopishuv organi hisoblanib, ular maxsus xartumlarda joylashgan.
Nematodalarda ilmoqchalar boshqa gelmintlardagiga nisbatan juda oz miqdorda uchraydi. Ilmoqchalar asosan xitinli tishchalar ko„rinishida og„iz bo„shlig„i va uning atrofida bo„ladi. Bo„g„imoyoqlilarning panjalari uchida joylashgan tirnoqchalar ham yopishuvchi ilmoqlar vazifasini bajaradi (bitlar, burgalarda).
So„rg„ichlar ham asosiy yopishuv organlar funksiyasini bajaradi. Ular, ayniqsa, ektoparazitlarda kuchli rivojlangan. Monogeniyalarda uchraydigan so„rg„ichlar gavdasining oldingi va orqa uchida joylashgan.
Trematodalarda, odatda, 2 ta so„rg„ich bo„lib, ular og„iz va qorin so„rg„ichlari deb ataladi. Tasmasimon chuvalchanglarning ko„pchilik turlarining bosh qismida asosan 4 tadan so„rg„ichlari bo„ladi.
Tipik
so„rg„ichlar bo„g„imoyoqlilarda ham uchraydi. Parazit qis-
qichbaqasimonlarda maksillalar hisobiga vujudga kelgan so„rg„ichlarni ko„rish mumkin.
Parazitlik qilib hayot kechirish natijasida ko„pchilik hayvonlarning ovqat hazm qilish sistemasida ham tub o„zgarishlar ro„y bergan. Shunga ko„ra parazitlarning oziqlanish xususiyatlari erkin yashovchi hayvonlardan keskin farq qiladi. Har xil parazitlar ovqat hazm qilish sistemasidagi o„zgarishlar turli yo„nalishlar bo„yicha boradi. Chunonchi, qon bilan oziqlanuvchi parazitlarning ichagi juda ko„p miqdorda oziqni qabul qilib olishga muvofiqlashgan bo„lib (masalan, zuluklar, chivinlar, pashshalar, kanalar), ichagi morfologiyasiga ko„ra o„zgarmasdan, uning devori elastik cho„ziluvchan bo„lganligidan oziqni qabul qilgan sari hajmi kengayadi. Shunga muvofiq ravishda parazitning gavdasi (qorin qismi) ham kattalashadi. Bir guruh parazitlarda (masalan, zuluklar, kanalar, ayrim bo„g„imoyoqlilarda) ichaklari shoxlanib, yuzasi kengaygan bo„ladi va bir vaqtning o„zida juda ko„p miqdordagi oziqni sig„dira oladi. Bunday parazitlar bir marta oziq moddasini g„amlab olgan holda uzoq vaqt (2–3 yilgacha) oziqlanmay yashay oladi. Bundan tashqari, qon bilan oziqlanuvchi ba‟zi parazitlar (zuluklar) qonning ivib qolmasligi uchun unga maxsus bezlardan gemofilin yoki girudin moddasini yuboradi.
Boshqa guruh parazitlarda yuqorida qayd etilgan o„zgarishlarning teskarisi kuzatiladi, ya‟ni ularda ovqat hazm qilish organlari qisqarib ketgan. Ular oziq moddalarni butun gavdasi orqali so„rib oladi (tasmasimon chuvalchanglarda). Trematodalarda ham ichak ancha qisqargan bo„ladi.
Bir guruh endoparazitlarda hazm organlarining reduksiyalanib ketishiga sabab, bu parazitlar tayyor holdagi suyuq oziq (qon, limfa suyuqligi, shiralar) ichida yashashidadir. Ular ham tayyor oziqni osmotik usulda qabul qiladi.
Parazitlarning hayot faoliyatidagi dominant funksiyalardan yana biri ularning ko„payishi, ya‟ni avlod qoldirishidir. Parazitlarda germafroditizm va jinsiy organlari faoliyati nihoyatda kuchaygan bo„lib, serpushtlilik hodisasi yuqori darajada turadi.
Ma‟lumki, parazitlar xo„jayinining turli to„qima va organlarida yashaydi. Shunga ko„ra, ayrim jinsli parazitlar hamma vaqt ham bir-biri bilan jinsiy qo„shilish imkoniyatiga ega emas. Bu holat ularning nasl qoldirishini qiyinlashtiradi va tur sifatida yashashini cheklaydi. Shunday noqulaylikni evolyutsion taraqqiyotning o„zi bartaraf etgan, ya‟ni parazitlar ayrim jinslilikdan germafroditlikka o„tgan. Germafrodit organizmlarda esa avlod qoldirish ancha kafolatlangan bo„ladi. Ko„pchilik parazitlar nihoyatda serpusht bo„lib, juda ko„p miqdorda tuxum qo„yadi. Lekin bu xususiyat quyidagi ikki holat bilan bog„liq.
Birinchidan, parazitlar cheklanmagan oziq moddasi bo„lganligi tufayli, uni cheklanmagan miqdorda iste‟mol qiladi. Bu esa ularning jinsiy organlari sistemasini yanada rivojlanishi va faoliyatining kuchayishiga olib keladi.
Ikkinchidan, ko„p nasl qoldirgan parazitlargina tabiiy tanlanish davomida tur sifatida saqlanib qolgan. Ko„p nasl qoldirish, ayniqsa, parazit chuvalchanglarda uchraydi.
Nematodalarning erkin yashovchi vakillari odatda o„n va yuzlab tuxum qo„yadi. Lekin parazit turlari nihoyatda serpusht bo„ladi. Kichkinagina trixinella 10 mingtagacha lichinka tug„sa, ankilostoma 4–5 yillik hayoti davomida 25–30 mln. ta tuxum qo„yadi. Odam askaridasi bir kecha-kunduzda 250 ming, 5–6 oylik hayoti davomida esa 50–60 mln. dona tuxum qo„yadi.
Serpushtlilik tasmasimon chuvalchanglarda ham kuchli rivojlangan. Masalan, cho„chqa tasmasimon chuvalchangi o„z hayoti davomida 200–300 mln. dona tuxum qo„ysa, shu avlodga kiruvchi qoramol tasmasimon chuvalchangi bir kecha-kunduzda 500 mln., bir yilda 440 mln., 10–15 yillik hayoti davomida esa 10 mlrd. 700 mln. dona tuxum qo„yadi.
Ankilostomalar bir sutkada 25000, fasciolalar 48000 ta tuxum qo„yadi. Ba‟zida oddiy termik ishlovni yetarli emasligi parazitar kasalliklar tarqalishiga sabab bo„ladi(opistorxoz, difillobotrioz va boshqalar).
Parazitlar juda ko„p miqdorda tuxum qo„ysada, bu tuxumlarning ming ba‟zan milliondan bir ulushidangina yangi avlod yetiladi.
Parazitlarning jinsiy mahsulotlari ortib borishi bilan bog„liq holda ularning jinsiy organlar sistemasi ham tobora kattalashib, soni ko„payib boradi. Jumladan, trematodalarda gavda hajmining asosiy qismini jinsiy organlar sistemasi egallab turadi. Tasmasimon chuvalchanglarda u butun proglottidlar yuzasini egallashidan tashqari, har bir proglottidda bitta erkak va bitta urg„ochi jinsiy organ sistemasi joylashgan bo„ladi. Yüklə 3,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|