Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti p a r a z I t o L o g I ya
Yüklə 3,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Parazitologiya fanining maqsadi va vazifalari, rivojlanish tarixi” mavzusidagi ma‟ruza mashg„ulotining texnologik xaritasi №
- Tayyorlov bosqichi: 1.1. Dars maqsadi
- 1.2. Idеntiv o„quv mаqsаdlаri: 1.2.1.
- O„qituvchi 2 O„quv mashg„ulotini tashkil qilish bosqichi: 2.1.
- O„qituvchi, 10 daqiqa Аsоsiy sаvоllаr
- Mаvzugа оid tаyanch tushunchаlаr vа ibоrаlаr.
- Idеntiv o„quv mаqsаdlаri
- Muhоkаmа uchun sаvоllаr
- 2-sаvоl bo„yichа dаrs mаqsаdi
|
2.10 Yakuniy nazorat savollari 1.Parazit xivchinlilar: tuzilishi, ko„payishi, rivojlanishi va patogen ahamiyati. 2. Bitlar: parazit hayot kechirishga moslanish xususiyatlari, ko„payishi, rivojlanishi va epidemiologik ahamiyati. 3. Kanalar: tuzilishi va ularning parazit hayot kechirishga moslanishi. 4. Tasmasimon chuvalchanglar: tuzilishi, ko„payishi, rivojlanishi va patogen ahamiyati. 5. Tikanbosh chuvalchanglar: tuzilishi, rivojlanishi va patogenen ahamiyati. 6. Qoramol bo„kasining tuzilishi va biologiyasi. 7. Lambliya va trixomonadalar tuzilishi va patogen ahamiyati. 8. Koksidiyalarning rivojlanishi va patogen ahamiyati. 9. Foydali hasharotlarda parazitlik qiluvchi bir hujayralilar: tuzilishi, ko„payishi va epizootologik ahamiyati. 10. Leyshmaniya va tripanosomalar tuzilishi, rivojlanishi va patogen ahamiyati. 11. Parazitologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi. 12. Parazit hayvonlarni parazitlik qiladigan joyi va parazitlik muddatiga binoan klassifikatsiya qilish.
13. Geogelmintlar va biogelmintlar, ularning hayot sikli. 14. Ichburug„ amyobasining sistematik o„rni, rivojlanishi va zarari. 15. Odam va hayvonlar qonida parazitlik qiluvchi bir hujayrali hayvonlar, ularning patogen ahamiyati. 16. Lambliya va trixomonadalar: tuzilishi, rivojlanish sikllari va qo„zg„atadigan kasalliklari. 17. Trixinellaning tuzilishi, rivojlanish sikli va qo„zg„atadigan kasalligi. 18.To„shak qandalasining sistematik o„rni, tuzilishi, tarqalishi va zarari. 19. Bo„kalarning sistematik o„rni, tuzilishi, biologiyasi, qo„zg„atadigan kasalliklari va ularning oldini olish choralari. 20. Mushuk ikki so„rg„ichlisining tuzilishi, ko„payishi, qo„zg„atadigan kasalligi. 21. Qilbosh va qiyshiqbosh nematodalarining rivojlanish sikli va ular qo„zg„atadigan kasalliklar. 22. Pakana gijjaning rivojlanish sikli va odamlarda qo„zg„atadigan kasalligi.
23. Parazitologiya fanining bo„limlari. O„zbekistonda parazitologiya fanining rivojlanishiga hissa qo„shgan olimlar. 24. Jigar qurtining rivojlanishi va zarari. 25. Qoramol tasmasimonining tuzilishi, rivojlanishi, qo„zg„atadigan kasalliklari. 26.Odamlarda parazitlik qiluvchi nematodalar va ular qo„zg„atadigan kasalliklar. 27. Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi sporalilar va ular qo„zg„atadigan kasalliklar. 28. Odam askaridasining sistematik o„rni. Odam askaridasining tuzilishi, biologiyasi, zarari. 29. Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi burgalar, ular orqali tarqaladigan kasalliklar. 30. Foydali hasharotlarda parazitlik qiluvchi mikrosporidiyalar va ular qo„zg„atadigan kasalliklar. 31. Parazitologiya fanining maqsadi va rivojlanish tarixi. 32. So„rg„ichlilar sinfining asosiy vakillari va ular qo„zg„atadigan kasalliklari. 33. Tasmasimon chuvalchanglar sinfining asosiy vakillari va ular qo„zg„atadigan kasalliklar. 34. Rishtaning rivojlanishi va qo„zg„atadigan kasalligi. 35. Exinokokkning rivojlanishi va qo„zg„atadigan kasalligi. 36. Ikki va uch xo„jayinli so„rg„ichlilar vakillari, ularning rivojlanishi va zarari. 37. Tasmasimon chuvalchanglar sinfida ikki va uchta xo„jayin orqali rivojlanadigan vakillari va ular qo„zg„atadigan kasalliklar. 38. Monogenetik so„rg„ichlilar sinfi vakillarining tuzilishi, ko„payishi, rivojlanishi va zarari. 39. Qoramol tasmasimonining rivojlanish sikli va qo„zg„atadigan kasalliklari. 40. So„rg„ichlilar sinfining umumiy tavsifi, odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi asosiy turlari. 41. Odamlarda parazitlik qiluvchi yassi chuvalchanglar va ularning sistematik o„rni . 42. Qon so„ruvchi ikki qanotlilar, ularning tarqalishi va zarari. 43. Odam va hayvonlarga kanalar orqali yuqadigan kasalliklar. 44. Odam ichagida parazitlik qiluvchi tasmasimon chuvalchanglarning biologiyasi va qo„zg„atadigan kasalliklar . 45. Qon ikki so„rg„ichlilarning tuzilishi, biologiyasi va qo„zg„atadigan kasalligi. 46. Bolalar gijjasining biologiyasi va zarari . 47. Infeksion va invazion kasalliklar (ta‟rifi, misollar keltiring). 48.Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi tripanosomalarning rivojlanish sikli va zarari. 49. Baliqlarda parazitlik qiladigan monogeniyalarning tuzilishi, rivojlanishi va qo„zg„atadigan kasalliklari. 50. Serbar tasmasimon chuvlchangning tuzilishi, biologiyasi va qo„zg„atadigan kasalligi. 51. Odam va hayvonlarda parazitlik qiladigan infuzoriyalarning biologiyasi va zarari. 52. O„simliklarda parazitlik qiladigan nematodalarning tuzilishi va zarari. 53. O„zbekistonda parazitologiya fanining rivojlanish tarixi. 54. Leyshmaniyaning tuzilishi, rivojlanish sikli va qo„zg„atadigan kasalligi. 55. Xo„jayin- parazit munosabatlarining shakllari. Misollar keltiring. 56. Odamlarda uchrovchi ektoparazitlar va ular tarqatadigan kasalliklar. 57. Odam va hayvonlarda uchrovchi so„rg„ichlilar sinfi vakillari va ular qo„zg„atadigan kasalliklar. 58. Exinokokkning sistematik o„rni . Exinokokkning tuzilishi va biologiyasi. 59. Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi ikki qanotlilar va ular tarqatadigan kasalliklar. 60. Filoyoq kasalligini qo„zg„atadigan Bankroft ipchasining tuzilishi, biologiyasi, tarqalish va zarari. 61. Bezgak plazmodiyasining rivojlanishi, qo„zg„atadigan kasalligi. 62. Parazitlarning oraliq, qo„shimcha, rezervuar va asosiy xo„jayinlari. Misollar asosida tushuntiring. 63. Kanalar turkumining asosiy oilalari va ularning zarari. 64. Bir, ikki va uchta xo„jayinda parazitlik qilib rivojlanadigan kanalar va ular orqali yuqadigan kasalliklar. 65. Lichinkalik davrida parazitlik qiladigan hasharotlar va ular qo„zg„atadigan kasalliklar. 66. 3uluklar sinfi vakillarining zarari. 67. Bitlar turkumi, asosiy turlari va ularning zarari. 68. Trixinella va bankroft ipchasi nematodalarining rivojlanishi va zarari. 69. Kanalar turkumi vakillarining tuzilishi, ko„payishi va zarari. 70. Qo„tir kanasining sistematik o„rni, rivojlanish sikli va zarari. 71. Kipriklilar tipiga kiruvchi parazitlar va ularning zarari. 72. Tabiiy manbali transmissiv kasalliklar. Misollar asosida tushuntiring. 73. Odamlar terisida parazitlik qiluvchi bir hujayrali hayvonlarning tuzilishi, biologiyasi va zarari.
Maksimal ball – 100 ball Saralash ball – 55 ball JN maks. ball – 40 Saralash ball –22 86-100 ball –5 baho ON maks. ball – 30 Saralash ball –17 71-85 ball - 4 baho Yan maks. ball – 30 Saralash ball –17 56-70 ball - 3 baho
Nazorat turi Nazorat shakllari Har bir nazorat uchun
belgilangan maksimal ball Nazoratlar soni
Nazorat shakllari boyicha belgilangan maksimal ball Joriy
nazorat (JB) 1.Og‟zaki 20 1
2 .Og‟zaki 20
1 20
Jami: 40
2 40
Oraliq nazorat (OB)
1. Yozma 30
1 30
Jami:
1 30 Yakuniy
nazorat (Yan) 1.Og‟zaki (Yakuniy nazorat shakli fakultet kengashi muhokamasi asosida rektor buyrug‟i bilan belgilanadi)
30
1 30
Jami: 100
4 100
III. O`quv uslubiy adabiyotlar va elektron ta`lim resurslari ro`yxati
№
Adabiyot nomi Nashr
yili Adabiyotning ARM dagi shifri
Adabiyotning ARM dagi
Adabiy
ot turi ARM
xodimi imzosi
inventar raqami
soni 1 Dadaev S. D. Parazitologiya T. 2006
y. ИНВ-
28.6ya73 Д15 У-7186
85 O‟quv
qo‟llan ma
Qo`shimcha adabiyotlar 1. Mavlonov. O., Xurramov. Sh. Umurtqasizlar zoologiyasi. Oliy o`quv yurtlari talabalari uchun o`quv qo`llanma. T, "Mehnat", 1998.
Mavlonov O., Xurramov Sh., Norboev Z. Umurtqasizlar zoologiyasi. Oliy o‟quv yurtlari talabalari uchun darslik. T. "O`zbekiston", 2002.
Mavlonov. O., Xurramov. Sh., Eshova X. Umurtqasizlar zoologiyasi. T., «O`zbekiston milliy entsiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti: T., 2006. 1-464.
1.
www.tdpu.uz - o`qit. Sayt. 2. www.pedagog.uz - ped VUZ 3. Umurtqalilar zoologiyasi ma`ruzalar matnining elektron varianti.
1-mavzu: Kirish. Parazitologiya fanining maqsadi va vazifalari, rivojlanish tarixi Fanni o„qitish texnologiyasi: “Parazitologiya fanining maqsadi va vazifalari, rivojlanish tarixi” mavzusidagi ma‟ruza mashg„ulotining texnologik xaritasi № Bosqichlar va bajariladigan ish mazmuni Amalga oshiruvchi shaxs, vaqt 1 Tayyorlov bosqichi: 1.1. Dars maqsadi: Talabalarga parazitologiya fanining maqsadi va
vazifalari, fanning
rivojlanishiga hissa
qo„shgan O„zbekistonlik hamda chet ellik olimlar haqida ma‟lumot berish. 1.2. Idеntiv o„quv mаqsаdlаri: 1.2.1. Parazitologiya fаnining mazmunini so„zlab beradi. 1.2.2. Parazitologiya fаnining rivojlanishiga hissa qo„shgan chet el olimlarini biladi. 1.2.3. Parazitologiya fаnining rivojlanishiga hissa qo„shgan O„zbekistonlik olimlarni sanab beradi. 1.3. Dars shakli: guruh va mikroguruhlarda ishlash, hikoya qilish. 1.4. Metod va usullar: Kuzatish, suhbat, kolleksiyalardan va jadvallardan foydalangan holda o„rgatish. 1.5. Kerakli jihozlar: ko„rgazmali qurollar, kolleksiyalar va jadvallar. O„qituvchi 2 O„quv mashg„ulotini tashkil qilish bosqichi: 2.1. Маvzu e‟lon qilinadi. 2.2. Ма‟ruza boshlanadi, аsosiy qismlari bayon qilinadi. O„qituvchi, 15 daqiqa 3 Guruhda ishlash bosqichi: 3.1. Talabalarga muammoli savol beriladi. 3.2. Тalabalar fikri eshitiladi, boshqa talabalar bahsga chaqiriladi. 3.3. Umumiy xulosalar chiqariladi. 3.4. Umumiy xulosaga kelinadi. O„qituvchi- talaba, 40 daqiqa 4 Mustahkamlash va baholash bosqichi: 4.1. Parazitologiya fanining maqsad va vazifalari. Parazitologiya fаnining rivоjlаnish tаriхi.
ma‟lumot bering.
O„zbekiston olimlari va ularning parazitologiya faniga qo„shgan hissalari. 4.2. Eng faol talabalar (baholash mezoni asosida) baholanadi. O„qituvchi, 15 daqiqat 5 O„quv mashg„ulotini yakunlash bosqichi: 5.1.Talabalar bilimi tahlil qillinadi. 5.2. Mustaqil ish topshiriqlari beriladi. 5.3. O„qituvchi o„z faoliyatini tahlil qiladi va tegishli o„zgartirishar kiritadi. O„qituvchi, 10 daqiqa Аsоsiy sаvоllаr: 1.
Parazitologiya fаnining prеdmеti, maqsadi va vazifalari. 2.
Parazitologiya fаnining rivоjlаnish tаriхi. Mаvzugа оid tаyanch tushunchаlаr vа ibоrаlаr. Parazitizm, parasitariya, epizootologiya, epidemiologiya. 1-sаvоl bo„yichа dаrs mаqsаdi: Talabalarga parazitologiya fanining maqsadi va vazifalari haqida ma‟lumot berish. Idеntiv o„quv mаqsаdlаri: 1.
Parazitologiya fаnining maqsadi va vazifalarini so„zlab beradi.
Parazitizm tabiatda nihoyatda keng tarqalgan bioekologik hodisa bo„lib, hayvon yoki o„simliklarning turli vakillari orasidagi o„zaro munosabatning o„ziga xos ko„rinishidir. Parazitizmda bir organizm (parazit) ning boshqa bir organizm (xo„jayin) dan o„ziga yashash uchun makon, oziqa topishi tushuniladi. Xo„jayin organizmi parazit uchun tashqi muhit (endoparazitlar uchun xo„jayin organizmi birlamchi, tashqi muhit ikkilamchi hisoblanadi, xo„jainlar parazit va tashqi muhit o„rtasida vositachi bo„lib xizmat qiladi) vazifasini bajaradi va shuning uchun parazitning hayoti uzoq evolutsion taraqqiyot davomida shakllangan bo„lib, murakkab morfo-anatomik, fiziologik, biokimyoviy, ekologik, genetik munosabatlar va o„zgarishlarni o„z ichiga oladi. Keyingi yillarda parazitologiya fani xalq xo„jaligining turli tarmoqlari, shuningdek, atrof-muhitni muhofaza qilish kabi muhim muammolarning tarkibiy qismiga aylanib bormoqda. Uning, ayniqsa, tibbiyot parazitologiyasi, veterinariya parazitologiyasi, fitogelmintologiya kabi sohalari jadal rivojlanib bormoqda. Parazit organizmlar bir hujayrali hayvonlardan, asosan sarkomastigoforalar, apikomplekslar, knidosporidiyalar, mikrosporidiyalar va infuzoriyalar tiplari ichida hamda ko„p hujayrali hayvonlardan yassi chuvalchanglar, to„garak chuvalchanglar, tikanboshlilar, halqali chuvalchanglar va bo„g„imoyoqlilar tiplari tarkibida uchraydi. Ular qishloq xo„jaligiga, birinchi navbatda, madaniy o„simliklar va chorvachilikka katta zarar keltiradi. Parazitlar ta‟sirida o„simliklar hosildorligi va chorva mollarining mahsuldorligi keskin kamayadi, hatto ularni nobud ham qiladi. Bir qator parazitlar inson salomatligiga ham salbiy ta‟sir ko„rsatib, og„ir kasalliklarni keltirib chiqaradi. Parazitar kasalliklar bo„yicha epidemiologik va epizootologik vaziyatlar dunyoning ayrim mamlakatlarida murakkab bo„lib turibdi. Jahon sog„liqni saqlash tashkiloti ma‟lumotlariga ko„ra yer yuzida har yili askaridoz bilan 1 mlrd., ankilostomidoz bilan 900 mln., trixosefalyoz bilan 700 mln. ga yaqin odam kasallanadi. Dunyoning 74 mamlakati uchun shistosomoz endemik hisoblanadi, bu mamlakatlar aholisining 200 mln. dan ko„prog„i ushbu gelmintoz bilan kasallangan va yana 500-600 mln. ga yaqin odamlarning shistosomoz bilan kasallanish xavfi bor. Yuqorida keltirilgan ma‟lumotlardan ko„rinib turibdiki, parazitar kasalliklar sog„liqni saqlash tizimi va xalq xo„jaligiga qanchalik iqtisodiy zarar yetkazishligiga yaqqol misoldir. Bu esa o„z navbatida mutaxassislarning parazitologiya fanidan chuqur bilimga ega bo„lishni taqazo qiladi.
Parazit organizmlar to„g„risida oliy o„quv yurtlarining biologiya ixtisosligi bakalavriat bosqichi talabalariga umurtqasizlar zoologiyasidan dars o„tilganda qisqacha ma‟lumotlar beriladi. Lekin bu berilgan ma‟lumotlar talabalarga keng qamrovli biologiya yo„nalishi mutaxassisi bo„lib yetishishi uchun yetarli emas. Parazitologiya fanining o„qitilishi talabalarning zoologiyadan olgan bilimlarini yanada mustahkamlashga va biologiya yo„nalishi bo„yicha yetuk mutaxassis bo„lib yetishishlariga yordam beradi. Parazitizm organik olam vakillari (o„simliklar, hayvonlar) orasida uchraydigan o„zaro munosabatlarning bir ko„rinishi. Parazit so„zi yunoncha bo„lib, aniq ma‟nosi para – yonida, sites – oziqa, to„g„ridan-to„g„ri tekinxo„r, bitta hayvon boshqa bir hayvon hisobiga yashashi tushiniladi. Qadimgi Rimga bu so„z Gretsiyadan o„tgan. Parazit terminining kelib chiqishi Yunonistonda, Perikl davrida, ya‟ni miloddan avvalgi V asrda mavjud bo„lgan qonunga asosan, ko„zga ko„ringan davlat arboblari keksalik yoshida davlat qaramog„iga o„tishgan. Ular uchun qurilgan maxsus pansionatlar parasitariya, u yerda yashovchilar esa parasitlar deb atalgan. Rim imperiyasi davrida parazit so„zi o„zgalar hisobiga yashovchi ma‟nosini anglatib, hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Shu xususiyatdan kelib chiqib, parazit qadimiy tibbiyotda, har qanday boshqa organizm hisobiga yashab, oziqlanuvchi organizmlar tushunilgan. Parazitlarni parazitologiya fani o„rganadi.
Parazitologiya fanining maqsad va vazifalari odamlarda, hayvonlarda hamda o„simliklarda parazitlik qilib hayot kechiradigan hayvonlarni tuzilishi, rivojlanishi, tarqalishi, o„ziga xos biologik va ekologik xysusiyatlarini, parazitlar keltirib chiqaradigan kasalliklarni o„rganish hamda ularga qarshi kurash choralarini to„g„ri tashkil qilishdan iboratdir.
Tirik organizmni o„ziga xos xususiyati, bu uni tashqi muhit bilan bog„liqligidir. Tirik organizmlar o„rtasida biotik bog„lanishlar murakkab va xilma-xilligi bilan xarakterlanadi va uni asosida oziqa va makon bog„lanishlari yotadi. Shu bog„lanishlardan biri parazitizm ko„rinishida namoyon bo„ladi. Demak, organik olamdagi ikkita boshqa-boshqa turga mansub organizmlarni bir-biri bilan bo„lgan munosabatlarini bir ko„rinisi bu parazitizm hodisasi hisoblanadi. Parazitizm tabiatda keng tarqalgan hodisa bo„lib, uni yuzaga chiqish shakllari xilma-xildir. Barcha mikroorganizmlar (virus, bakteriya, zamburug„) parazitlik qilib hayot kechirishga o„tgan.
Yuksak o„simliklar orasida ham parazit formalarni kuzatish mumkin (zarpechak, pechak). Hayvonlar orasida ham bir qancha turlari parazitlik qilib hayot kechiradi.
Umuman, parazitlarni o„rganish ob‟yektlariga ko„ra tibbiyot parazitologiyasi veterinariya parazitologiyasi, agronomiya parazitologiyasi va umumiy parazitologiyaga bo„linadi.
Parazitologiya ko„pgina biologik, tibbiyot va veterinariya sohasidagi maxsus fanlar bilan chambarchas bog„langan. Parazitlarning tavsifi, morfologiyasi, biologik va ekologik xususiyatlarini hamda rivojlanish sikllarini o„rganish bilan zoologiya fani shug„ullansa, ular qo„zg„atadigan kasalliklar patogenezi, klinikasi, diagnostikasi va davolashini o„rganish bilan patologik anatomiya, patologik fiziologiya, immunologiya, virusologiya, mikrobiologiya, terapiya, farmakologiya, epizootologiya, xirurgiya,
biokimyo, veterinariya-sanitariya ekspertizasi, zoogigiyena va boshqa fanlar shug„ullanadi hamda ulardagi tadqiqot usullariga tayanadi.
1.
Parazitologiya fani nimani o„rganadi? 2.
Parazitologiya fanining maqsad va vazifalarini so„zlab bering. 3.
Parazitologiya faninig qanday sohalari mavjud? 2-sаvоl bo„yichа dаrs mаqsаdi: Parazitologiya fanining rivojlanishiga hissa qo„shgan chet ellik va O„zbekistonlik olimlar haqida ma‟lumot berish. Idеntiv o„quv mаqsаdlаri: 1.
Parazitologiya fаnining rivojlanishiga hissa qo„shgan chet el olimlarini biladi. 2.
Parazitologiya fаnining rivojlanishiga hissa qo„shgan O„zbekistonlik olimlari to„g„risida ma‟lumot bera oladi. Ikkinchi sаvоlning bаyоni: Parazitlar haqidagi ma‟lumotlar eramizdan ancha avval paydo bo„lgan. Ebersning mashhur Papirusida odamlarda parazitlik qiladigan gelmintlar, jumladan, askarida, teniyalar haqida ma‟lumotlar bor.
Eramizgacha yashab o„tgan yunon vrachi, tibbiyot ilmining asoschilaridan biri Gippokrat (460–375-y.y.) odamlarda askarida, ostritsa, exinokokk uchrashi haqida ma‟lumotlar qoldirgan. Olim fanga birinchi bo„lib «askaridoz», «helmins» atamalarini kiritgan. Lekin u parazit chuvalchanglarni va boshqa chuvalchanglarni, hatto bo„g„imoyoqlilar lichincalari va ilonlarni hammasini ham bir deb tushungan. U odamlarda uchraydigan askarida, bolalar gijjasi, yassi chuvalchanglarning ayrim turlari bilan birga hayvonlar parazitini (exinokokkni) ham aniqlagan. Gippokrat gelmintlarni invazion kasalliklarning qo„zg„atuvchisi emas, balki o„z-o„zidan vujudga keladigan biror kasallikning oqibati, deb noto„g„ri tushuncha bergan.
Eramizdan avvalgi 384–322-yillarda yashagan yunon faylasufi Arestotel qoramollardagi exinokokkoz, cho„chqalardagi sistiserkoz, odam askaridasi va ostritsa to„g„risida ma‟lumotlar yozib qoldirgan.
Eramizdan avvalgi 116-27-yillarda yashagan Rim olimi Varron hayvonlarni botqoqlik, to„qayzorlarda boqqanda og„iz va nafas yo„llari orqali mol organizmiga ko„zga ko„rinmaydigan parazitlar kirib kasallik qo„zg„atadi deb fikr yuritgan.
Eramizdan avval va eramizning dastlabki yillarida qo„tir kasalligiga qarshi oltingugurt, gelmintozlarga qarshi piyoz, sarimsoq piyoz va boshqa surgi dorilari ishlatilgan. Parazitlar to„g„risidagi ayrim ma‟lumotlar bir qancha olimlarning qo„lyozmalaridan ham topilgan, ammo ular parazitlarni xudo yuborgan ofat deb, bu kasalliklarni «davolash» uchun xudoga sig„inish, iltijo qilish kerakligini aytishgan.
Gabustius (1549) gelmintologiya sohasida birinchi qo„llanmaning muallifi hisoblanadi. Olim qo„llanmada o„z davrida ma‟lum bo„lgan gelmintlarga tavsif bergan va davo xillariga to„xtalib o„tgan, jigar qurtiga to„liq tavsif beradi.
Shvetsariyalik vrach K. Gesner (1516–1565) «Hayvonlar tarixi» asarida sodda organizmlar, ildizoyoqlilar haqida dastlabki ma‟lumotlar keltiradi. Sodda organizmlarni tuzilishi to„g„risida tasavvurga ega bo„lmay turib, o„zi topgan ildizoyoqlini, juda kichik mollyuska deydi.
Sodda hayvonlarni o„rganilishda keksa tabiatshunos, gollandiyalik mikroskop ustasi Anton van Levengukning (Anton van Leeuwenhoek, 1632–1723) xizmatlari kattadir. Levenguk sistematik ilmiy tayyorgarlikka ega bo„lmasada, buyuk aql, zakovat sohibi bo„lgan va tabiiy fanlarni sevgan.
Levenguk o„zini ishdan bo„sh vaqtlarini kattalashtirib ko„rsatuvchi ko„zgularni shlifovkasiga bag„ishlaydi. Natijada, oddiy ko„z bilan ko„rib bo„lmaydigan mayda jonivorlarni topadi va bu mayda jonivorlarni «animalkula» deb ataydi. Olim jahonda birinchi bo„lib oddiy ko„z bilan ko„rib bo„lmaydigan sodda organizmlarni ko„radi. O„zini ixtirosi to„g„risida, o„sha paytda London qirollik jamiyatiga qarashli ilmiy bi- limlar markazida xat shaklida e‟lon qilib boradi. So„nggi xati 1723-yilda bosib chiqarilgan, shunda olim 91 yoshda edi. 1720-yilda bosib chiqarilgan xatida olim, yoshim sakson sakkiz yarimga kirdi, umrimning kuziga o„tdim deb yozgan. Olim o„z ixtirosi bilan butun biologiya sohasida yangi davrni boshlab berdi.
XVII–XVIII asrlarda asosan, parazitlarning morfologik tuzilishi o„rganilgan. XVII asrning o„rtalariga kelib, Italiya tabiatshunosi F. Redi (1626–1698) tadqiqotlar orqali, go„sht qurtlari o„z-o„zidan paydo bo„lmasligini, ular pashshalarni tuxumi ekanligi va bu bilan organizmlar Arastu davridan mavjud bo„lgan o„z-o„zidan yaralish qonunini noto„g„ri ekanligini, ya‟ni yo„qdan bor bo„lmasligini ilmiy tomondan isbotlab berdi.
P. Pallas (1771–1811) mashhur biolog, sayohatchi olim bo„lib, o„z zamonasini olimlari, olimni tadqiqot uslublarini aniqligini ko„zda tutib, zamonasidan avvalroq tug„ilib qolgan deb ta‟riflashgan. Olim akantosefallar, sestodalar va nematodalarning rivojlanish sikllarini o„rganib, ular o„ziga o„xshash avlodlardan paydo bo„lishini ilmiy asoslab bergan.
K.A. Rudolfi (1771–1832) butun hayotini parazit chuvalchanglarni o„rganishga bag„ishladi. U birinchi marta o„ziga ma‟lum bo„lgan 981 tur parazit chuvalchanglarni to„rtta sinfga: Trematoda, Cestoda, Nematoda, Akantosephala va 30 ta avlodga bo„ldi.
Nemis olimi G.F.Kyuxenmeyster sestodalarni rivojlanish siklini o„rganib, cho„chqa tasmasimon chuvalchangi odam va cho„chqa paraziti ekanligini aniqladi.
Protozoa termini birinchi bo„lib fanga 1820-yilda Goldfus tomonidan kiritilgan. K. Zibold va Kyollekerlar (1845) tomonidan sodda hayvonlar olamini shu termin bilan atash taklif qilindi. Sodda hayvonlar XIX asrdan to„liq o„rganila boshlandi. Bu vaqtga kelib, erkin yashaydigan sodda hayvonlar bilan bir qatorda, odam va hayvonlarda parazitlik qiladigan sodda hayvonlar to„g„risida ham ma‟lumotlar to„plandi.
Parazitologiya fanining taraqqiyotiga mikroskop va mikroskopik tadqiqotlarning takomillashuvi yordam berdi, shu tufayli XIX asrda parazitologiya fan sifatida shakllandi. Mana shu vaqtdan boshlab parazitlarning biologiyasi o„rganila boshlandi va eksperimental parazitologiyaga asos solindi.
1818-yilda L.Ya. Boyanus mollyuskalar tanasidagi serkariylarni trematodalarni lichinkalari bo„lsa kerak deb faraz qiladi.
1827-yilda akademik K.M. Ber tomonidan bu farazning to„g„riligi eksperimentlar asosida isbotlandi va kelgusida ma‟lum turdagi trematodalarning rivojlanish siklini o„rganishga imkon berdi.
N.A. Xolodkovskiy odam va hayvonlarda uchraydigan gelmintlarning anatomiyasini, biologik rivojlanish bosqichlarini va sistematikasini o„rganib, rus tilida gelmintlar to„g„risida birinchi atlas yozdi.
XIX asrning ikkinchi yarmidayoq turli kasalliklarni qo„zg„atuvchi bir hujayrali hayvonlar (sodda hayvonlar) topildi. Sodda hayvonlarni zamonaviy klassifikatsiyasi R. Leykart (1879) nomi bilan bog„liq. U Sporalilar guruhiga gregarina, koksidiyalarni qo„shib o„rganishni taklif qildi.
Keyinroq esa hasharotlar va kanalar ba‟zi kasalliklarning qo„zg„atuvchilarini tarqatishdagi ro„li, shuningdek, faqat odamlarga xos bo„lgan parazitar kasalliklar ham aniqlandi. Bu davrda parazitologiyaning rivojlanishiga rus olimlaridan E.A. Ostrovskiy, A.P. Fedchenko, E.K. Brandt, N.M. Melnikov, I.I. Mechnikov, F.A. Lesh; nemis olimlaridan F. Kyuxenmeyster, K. Foxt, R. Leykart; ingliz olimlaridan R. Ross, P. Menson, J. Datton, J. Todd; Italiya olimi B. Grassi; fransuz olimi Sh. Nikol va boshqalar katta hissa qo„shdilar.
E.A. Ostrovskiy XIX asrning 50-yillarida exinokokkoz va senuroz kasalliklari qo„zg„atuvchilarining rivojlanish sikllarini o„rganib, gelmintlarni o„z-o„zidan rivojlanish qonunini tanqid qiladi.
E.K. Brand XIX asrning 70–80-yillarida odam va hayvonlar parazitlari to„g„risida kitob yozadi.
N.M. Melnikov it va uy hayvonlarini burgasi hamda junxo„rlari tasmasimon chuvalchanglar sinfiga kiruvchi Dipyllidium caninum turining oraliq xo„jayini ekanligini aniqladi.
I.I. Mechnikov nematodalarning xo„jayin almashinuvini aniqlab, parazitar kasalliklarda allergiya xususiyati borligini eslatadi va
bezgak kasalining qo„zg„atuvchisini haqli ravishda infektsion emas balki invazion kaslliklarga kiradi deb ko„rsatadi.
Sobiq ittifoqda, shu jumladan, O„zbekistonda XX asrning boshlarida parazitologoyani o„rganish jadal sur‟atlar bilan bordi. Ko„plab ilmiy tekshirish institutlarida, tajriba stantsiyalarida, oliy o„quv yurtlarining laboratoriyalari va yo„nalish kafedralarida mutaxassis kadrlar tayyorlashga katta e‟tibor berildi. Bu davrga kelib sobiq ittifoqda parazitologiya sohasida bir qator ilmiy maktablar vujudga keldi. Akademik K.I. Skryabin (1878–1972) gelmintologiya maktabini asoschisi hisoblanadi. K.I. Skryabin 1878-yil 7-dekabrda Sankt-Peterburgda tug„ilgan. U 1905- yili Yurev (hozirgi Estoniya Respublikasining Tartu shahridagi) veterinariya institutini tugatgan. K.I. Skryabin 1905–1911-yillarda Turkiston o„lkasida veterinariya vrachi bo„lib o„z ish faoliyatini boshlagan. 1917-yilda Novocherkaskda veterinariya instituti (hozirgi Don qishloq xo„jalik instituti) qoshida Rossiyada birinchi marta parazitologiya kafedrasi tashkil etilgan bo„lib, unga 1917-yil 2-maydan K.I. Skryabin professor etib saylangan. U 1917-1920-yillarda Novocherkask shahridagi veterinariya institutining parazitologiya kafedrasida (Don veterinariya institutida) professor lavozimida ishlagan. K.I. Skryabin 1920-yilda Moskvaga ko„chib kelib, Moskvadagi zooveterinariya institutida (hozirgi K.I. Skryabin nomidagi veterinariya akademiyasida) parazitologiya va hayvonlarning invazion kasalliklari kafedrasini tashkil qiladi. Shuningdek, akademik K.I. Skryabin tomonidan Moskvada Butunittifoq gelmintologiya instituti (hozirgi kunda bu institut K.I. Skryabin nomidagi Rossiya gelmintologiya instituti deb nomlanadi) hamda Rossiya Fanlar Akademiyasi qoshida gelmintologiya laboratoriyasi (hozirda Rossiya parazitologiya instituti deb nomlanadi) tashkil etilgan. U 1920-1972-yillarda Moskva veterinariya institutida professor lavozimda ishlagan. 1920-1956-yillarda Moskva davlat eksperimental veterinariya institutida, 1921-1949-yillarda E.I. Martsinovskiy nomidagi Tibbiyot parazitologiyasi va tropik tibbiyot institutida gelmintologiya bo„limlari mudiri, 1942-1972-yillarda Butunittifoq qishloq xo„jalik Fanlari Akademiyasi gelmintologiya laboratoriyasi mudiri, 1943–1952-yillarda sobiq ittifoq FA Qirg„iziston filiali prezidiumi raisi, 1956–1961-yillarda esa Butunittifoq qishloq xo„jalik FA vitse-prezidenti lavozimlarida ishlagan. K.I. Skryabin veterinariya, tibbiyot hamda biologiya yo„nalishidagi gelmintolog mutaxassislarni birlashtirib, gelmintologiya maktabini yaratgan va bu maktabning asoschisi hisoblanadi. K.I. Skryabin ma‟lumoti bo„yicha vetvrach, gelmintolog olim. Uning rahbarligida gelmintlar morfologiyasi, biologiyasi, filogeniyasi, sistematikasi, ekologiyasi, epizootologiyasi va epidemiologiyasiga oid qator ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. K.I. Skryabin gelmintlarning 200 dan ortiq yangi turlarini aniqlagan va 120 ta avlodini tavsiflab bergan, 200 dan ortiq tur gelmintlar uning nomi bilan ataladi. U ishlab chiqqan degelmintizatsiya va devastatsiya ta‟limotlari odam va mahsuldor hayvonlar gelmintozlariga qarshi kurashda asos bo„lib xizmat qilmoqda. K.I. Skryabin O„rta Osiyoda, shu jumladan, O„zbekistonda gelmintologiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo„shgan. U O„zbekistonning turli mintaqalariga bir necha marta gelmintologik ekspeditsiyalar uyushtirgan. O„zbekiston FA zoologiya instituti qoshida gelmintologiya laboratoriyasini tashkil etgan. K.I. Skryabin Sobiq ittifoq Fanlar Akademiyasining haqiqiy akademigi (1935- yil), Butunittifoq qishloq xo„jalik Fanlar Akademiyasining haqiqiy akademigi (1935-yil) va tibbiyot Fanlar Akademiyasining haqiqiy akademigi (1944-yil) hisoblanadi. Shuningdek, u Rossiya (1927-yil), Qirg„iziston (1954-yil) va O„zbekistonda (1962-yil) xizmat ko„rsatgan fan arbobi hisoblanadi. Sobiq ittifoqda gelminologiya fanini rivojlantirishdagi katta xizmatlari uchun akademik K.I. Skryabinga 1958-yili «Mehnat Qahramoni» unvoni berilgan. Shuningdek, u ikki marta Davlat mukofoti laureatiga sazovor bo„lgan hamda o„ndan ortiq turli xil ordenlar bilan mukofotlangan. Moskvadagi Rossiya gelmintologiya institutiga, Bishkekdagi Qirg„iziston qishloq xo„jalik institutiga va Samarqanddagi O„zbekiston veterinariya ilmiy tadqiqot institutiga K.I. Skryabin nomi berilgan. Ko„plab yetuk gelmintolog olimlar: N.P. Zaxarov, I.M. Isaychikov, B.G. Massino, N.P. Popov, A.M. Petrov, V.P. Baskakov, R.S. Shuls, V.S. Yershov, Ye.Ye. Shumakovich, V.G. Gagarin, K.M. Rijikov, I.V. Orlov, K.I. Abuladze, Sh.A. Azimov, E.H. Ergashov, J.A. Azimov, N.M. Matchonov va boshqalar akademik K.I.Skryabinning shogirdlari hisoblanadi. K.N. Skryabin odamlarda va hayvonlarda uchraydigan parazit chuvalchanglarni o„rganshga butun umrini bag„ishlaydi. 700 dan ortiq ilmiy asarlar chop ettirgan, shulardan ko„plari monografiyalar, gelmintologiya va parazitologiya fanlari bo„yicha darsliklar hamda o„quv qo„llanmalar hisoblanadi, ulardan hozirgi kunda ham mutaxassislar va talabalar foydalanib kelmoqdalar. Trematodalar bo„yicha 26 tomlik asar yozib qoldirgan. Gelmintlarni butunlay yoki qisman (Devastastiya) tugatish ta‟limotini ishlab chiqdi. Tibbiyot sohasida general leytenant, akademik Ye.N. Pavlovskiy (1884–1965) umumiy parazitologiya muammolarini o„rganadigan umumiy parazitologoya maktabi asoschisi hisoblanadi. Akademik E.N. Pavlovskiy tabiiy manbali transmissiv kasalliklarni o„rganish yo„nalishidagi o„z maktabini yaratdi, ya‟ni kanalar va hasharotlar orqali tarqaladigan har xil viruslar, bakteriyalar va bir hujayrali parazitlar qo„zg„atadigan transmissiv kasalliklarni Sobiq ittifoqning turli mintaqalari bo„yicha tarqalish qonuniyatlarini o„rgandi. Parazitologiya fanini rivojlantirishdagi katta xizmatlari uchun unga «Mehnat Qahramoni» unvoni berilgan. U ikki marta Davlat mukofoti laureatiga sazovor bo„lgan hamda 7 ta orden va ko„plab medallar bilan mukofotlangan. Yirik olimlar: P.A. Petrisheva, A.S. Monchadskiy, G.S. Pervomayskiy, G.G. Smirnov, I.G. Galuzo va boshqalar akademik Ye.N. Pavlovskiyning shogirdlari hisoblanadi. Akad. E.N. Pavlovskiy tomonidan 600 dan ortiq ilmiy asarlar chop etilgan bo„lib, shulardan bir qanchasi monografiyalar, darsliklar va o„quv qo„llanmalardir. E.N. Pavlovskiy ma‟lumoti bo„yicha shifokor, ixtisosligi bo„yicha esa parazitolog olim hisoblanadi. Professor V.L. Yakimov (1870–1940) eng og„ir kasalliklarni keltirib chiqaradigan bir hujayrali hayvonlarni o„rganadi. V.L.
Yakimov 1919-yilda Leningradda veterinariya instituti qoshida
parazitologiya kafedrasini tashkil qiladi. Protozoologiya yo„nalishida mutaxassis kadrlar tayyorlashga katta e‟tibor beradi va veterinariya protozoologiyasi maktabiga asos soladi. V.L. Yakimov chorva mollarida parazitlik qiluvchi bir hujayrali parazitlardan- gemosporidoz, piroplazmidoz, trixomonoz, leyshmanioz, toksoplazmoz va koksidioz qo„zg„atuvchilarini o„rganib, ularga qarshi kurash choralari bo„yicha tadqiqot ishlarini olib borgan. Yirik protoparazitolog olimlar N.A. Kolabskiy, V.F. Gusev, S.N.Nikolskiy, N.A. Zolotaryev, P.S. Ivanova, Z.P. Korniyenko-Konyevalar V.L. Yakimovning shogirdlari hisoblanadi. U shogirdlari bilan hamkorlikda 120 dan ortiq tur protozoy kasalliklari qo„zg„atuvchilarining epizootologiyasi, terapiyasi va profilaktikasini o„rgangan. V.L. Yakimov qishloq xo„jalik hayvonlarida parazitlik qiluvchi bir hujayrali parazitlarning ko„plab yangi turlarini aniqlagan va 500 dan ortiq ilmiy ishlarini chop ettirgan. Prof. V.L. Yakimov ma‟lumoti bo„yicha vetvrach, ixtisosligi bo„yicha esa protozoolog olim hisoblanadi. Prof. V.A. Dogel (1882–1955) ekologik parazitologiya maktabining asoschisi. U baliqlarni parazitologik yorib ko„rish, parazitlarni yig„ish va aniqlash usullarini ishlab chiqqan. V.A. Dogel uzoq yillar davomida odam va hayvonlarni parazitlar bilan zararlanishida tashqi muhit ta‟sirini organizmlar fiziologik holatiga bog„liqligini o„rganadi. Yirik olimlardan O.N. Bauyer, M.M. Belopolskaya, A.P. Markevich, Yu.I. Polyanskiy, I.S. Markov, I.Ye. Bixovskaya-Pavlovskaya, G.K. Ginetsinskaya, M.N. Dubinina, Ye.M. Xeysin, G.K. Petrushevskiy, S.S. Shulman, S.O. Osmanov va boshqalar V.A. Dogelning shogirdlari hisoblanadi.
MDH da birinchilardan bo„lib, baliqlarning parazitlarini o„rganishni boshlab bergan olim V.A. Dogel tomonidan 300 dan ortiq ilmiy maqolalar, monografiyalar, shu jumladan, bir qator darsliklar va o„quv qo„llanmalar chop etilgan. Shuningdek, fanga qo„shgan hissasi uchun prof. V.A. Dogel davlat tomonidan bir qator orden, medal va mukofotlar bilan taqdirlangan. V.A. Dogel ma‟lumoti bo„yicha biolog, ixtisosligi bo„yicha esa parazitolog olim hisoblanadi.
Yüklə 3,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|