N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

6.14 B
12
 vitamini. 
 
B
12
  vitamini  və  ya  siankobalamin  porfirinə  yaxın  mürək-
kəb  maddə    olub,  tərkibində  ribozanın  qalığı,  üzvi  fosfor,  sian 
(CN-)  qrupu  və  metilləşmiş  benzimidazol  halqası  vardır.  B
12
 
vitamininin  tərkibində  kobalt  da  olur.  Onun  tərkibi  (C
63 
H
90 
N
14 
PCo
0
) və quruluşu tam öyrənilib sintez olunmuşdur. 
Gövşəyən  heyvanların  mədəsində  saprofit  halda  yaşayan 
bəzi  bakteriyalar  B
12
  vitaminini  sintez  edir.  Belə  heyvanların 
qidasında kifayət qədər kobalt olduqda onları B
12
 vitamininə qarşı 
təlabatları bakteriyaların fəaliyyəti sayəsində ödənilir. Torpağında 
kobalt  olmayan  otlaq  sahələrində  qidalanan  heyvanlarda  B
12
 
vitamininin  çatışmazlığı  hallarına  tez-tez  təsadüf  edilir.  Çünki 
belə heyvanlar B
12
 vitaminini sintez edən bakteriyaların fəaliyyəti 
üçün  lazım  gələn  kobaltla  təmin  edilmir.  İnsanların  bağırsaq-
larında B
12
 vitaminini sintez edən bakteriyalara rast gəlinir, ancaq 
onlar təlabatı ödəmir.  
Siankobalamin  iynəvari-yaqutu-qırmızı  rəngli,  iysiz,  dad-
sız  kristal  maddədir.  Suda  məhlulu  açıq-yasəmən  rəngdədir.  Bu 
vitamin suda yaxşı həll olur, kristalları 300
0
C-də əriyir, benzolda, 
efirdə, asetonda və xloroformda həll olmur. İşıqda fəallığını itirir, 
amma qaranlıqda uzun müddət qalır. Optik fəaldır. B
12
  –  vitami-
ninin  bəzi  törəmələri  bir  sıra  ferment  sistemlərinin  fəaliyyətində 
koferment (kobamid kofermentləri) şəklində iştirak edir və tərkibi 
belədir: 
 
 
 

164 
 
 
 
B
12
  vitamini  yüksək  bioloji  fəal  maddə  olub,  mübadilə 
proseslərində:  nuklein  turşularının  sintezində,  təkrar  metilləşmə 
reaksiyasında, aminturşularının və zülal mübadiləsində, qan əmələ 
gətirmədə  fəal  iştirak  edir.  B
12
  vitamini  çatışmadıqda  yaman 
keyfiyyətli  (pernisioz)  anemiya  və  ya  Addison-Birmer  xəstəliyi 
əmələ gəlir. Qandoğurma prosesi pozulur. Ona görə əsas antiane-
mik  amil  sayılır.  Bu  vitamin  maldarlıqda  geniş  işlənir.  Onu 
donuzların  və  quşların  yem  payına  qatdıqda  çəkisi  15%  artır  və 
sonuncular çox yumurta verir. Bu vitamin bitgilərdə çox az olur. 
Onu  mikroorqanizmlər  və  köbələklər  sintez  edir.  Gövşəyən  hey-
vanların  həzm  kanalında  asanlıqla  əmələ  gəlir.  Odur  ki,  qida  ilə 
qəbul etməyə ehtiyac yoxdur. 
B
12
  vitamini  heyvan məhsullarında: süddə, ətdə,  yumurta-
da, qaraciyərdə, böyrəklərdə, balıqda çoxdur. 
 

165 
 
6.15 C vitamini. 
 
C  vitamini  ilk  dəfə  İ.  Drummod  (1919)  bitki  şirəsindən 
almışdır.  1923-cü  ildə  Sent-Dyerdi  və  S.  Zilve  C  vitamini  ilə 
güclü  reduksiyaedici  qabiliyyətinə  malik  olan  heksuron  turşu-
larının  xassələri  arasında  ümumi  cəhətlər  olduğunu  aşkara  çıxar-
mışdır.  1931-ci  ildə  N.  A.  Bessonov  kələm  şirəsində  C  vitami-
ninin  kristallik  preparatını  əldə  etmişdir.  1933-cü  ildə  A.  Reyx-
şteyn C vitaminini sintetik yolla əldə etmişdir.  
Buna askorbin turşusu da deyilir, sorbon turşusunun lakto-
nudur.  C  vitaminində  endiol  qrupu  (HO—C=C-OH)  olduğundan 
hidrogen alıb-vermə qabilyyətinə malikdir. Ona görə də oksidləş-
mə-reduksiya proseslərində iştirak edir. Tərkibi aşağıdakı kimidir: 
 
Aksorbin  turşusundan  bir  molekul  hidrogen  çıxarıldıqda 
dehidroaskorbin  turşusu  alınır.  Sonuncuya  hidrogen  birləşdikdə 
isə  əksinə  askorbin  turşusuna  çevrilir.  Dehidroaskorbin  turşusu 
diketoqulon turşusunun laktonudur. 
C vitamini suda və spirtdə yaxşı həllolan, turş dadlı, rəng- 
          O                                                  O 
          ║                                                  ║ 
          C                                                  C 
          │                                                  │ 
          C─OH                                         C=O 
          ║           O                                    │          O 
          C─OH                                          C=O  
          │                                                  │ 
    H─C                                             H─C  
             │                                                               │  
 HO─C─H                                    HO─C─H 
          │                                                  │ 
          CH
2
OH                                        CH
2
OH 
 
      Askorbin                                 Dehidroaskorbin 
       turşusu                                          
turşusu 
 

166 
 
siz,  davamsız  kristal  birləşmədir.  192
0
C  temperaturda  əriyir,   
oksidləşdiricilərin təsirindən tez pozulur, havada asan oksidləşir.  
Askorbin  turşusu  orqanizmdə  əsasən  oksidləşmiş,  yaxud 
zülallarla birləşmiş formada askorbigen halında olur. 
 
 
Sonuncunun  fizioloji  təsiri  nisbətən  azdır,  ancaq  fiziki-
kimyəvi  təsirlərə  davamlıdır.  Birləşmiş  askorbin  turşusu  keçinin 
qaraciyərində C vitamininin 90%-ə yaxınını təşkil edir. 
 
 
 
 
C  vitamininin  əsas  funksiyalarından  biri  kallagenin  sinte-
zində  iştirak  etməsidir.  Kollagendə  damarların  endotelisinin,  bir-
ləşdirici  toxumanın,  qığırdaqların,  sümük  toxumasının  tərkib  his-
səsidir. 
Askorbin  turşusu  qaraciyərdə  toksinləri  (difteriya,  vərəm, 
dizenteriya və s.) zərərsizləşdirir.  Nuklein turşularının, zülalların, 
karbohidratların  mübadilsində  iştirak  edir,  bağırsaqda  dəmirin 
C─CH
2
─O─C
6
H
7
O
5 
 
NH 
 

167 
 
sorulmasına şərait yaradır, yoluxucu xəstəliklərə qarşı orqanizmin 
müqavimətini  artırır.  Bu  vitamin  bir  sıra  fermentlərin:  arginaza-
nın,  amilazanın,  katepsinlərin  fəallığını  yüksəldir,  kortikosteroid-
lərin əmələ gəlməsində iştirak edir, piridin nukleotidlərinin (xüsu-
sən  HADF-n)  sintezini  artırır.  Son  zamanlar  müəyyən  edilmişdir 
ki,  C  vitamini  bir  sıra  tioqlikozidlərin  hidrolizini  sürətləndirən 
fementlərin fəal qrupunu yaradır.  
C  vitamini  çatışmadıqda  insanda,  meymunlarda  sınqa  və 
ya  skorbut  xəstəliyi  baş  verir.  Bu  xəstəlik  insanlara  hələ  XVI 
əsrdə bəlli idi. Lakin səbəbini bilmirdilər. Xəstəlik ağız boşluğun-
da yaraların əmələ gəlməsi, dişlərin laxlayıb tökülməsi, dərialtında  
nöqtəvarı qan sağıntılarının olması ilə xarekterlənir. Ürək sahəsin- 
də ağrılar olur, tənginəfəslik müşahidə edilir. 
 
 
 
 
Kənd  təsərrüfatı  heyvanları  karbohidratlardan  C  vitamini 
sintez  etmək  qabiliyyətinə  malikdir  və  ona  ehtiyacları  postnatal 
dövrün ilk günlərində olur. 
C vitamini D-qlükuron turşusunun laktonundan sintez olu-
nur.  Bu  prosesdə  iştirak  edən  fermentlərdə  (qlükuronreduktaza, 

168 
 
qulonoksidaza  və  s.)  müəyyən  edilmişdir.  Onlar  heyvanların 
qaraciyərində mikrosomlarda vardır.  
Kənd təsərüfatı heyvanlarının orqanizmində C vitamini ən 
çox  böyrəküstü  vəzlərdə,  ağciyərdə,  dalaqda,  hipovizdə,  qaraci-
yərdə və s. olur. C vitamini ilə süd də zəngindir, lakin əzələlərdə 
azdır. Bu vitamin bitgilərin yaşıl hissəsində, tərəvəzlərdə də çox-
dur.  İtburnu  meyvəsində  100-400  mq%,  limonda  40-60  mq% 
askorbin  turşusu  vardır.  Bu  vitaminin  miqdarı  bəzi  yabanı  bitki-
lərdə  də  (ciriş  və  pərpətöyündə290  mq%,  gicirkəndə  178  mq%) 
çoxdur.  
 
 
6.16 P vitamini. 
 
Bu  vitaminlərə  rutin  (hesperedin),  sitrin  və  pirokatexinlər 
aiddir. Rutinin və hesperedinin formulu aşağıdakı kimidir. 
 
 
Bu  formulda  C
12 
H
21 
O
9
  ramnoza  ilə  qlükozanın-(qlüko- 
ramnozanın) qalığından ibarətdir. Həmin qalıq flavon nüvəsilə bir
-
 
likdə P vitaminini əmələ gətirir. 
Sitrin  eriodiktiolun  metil  efirinin,  rutin  isə  kversentinin 
qlükozididir. Pirokatexinlər katexinin, epikatexinin və onların hal  
turşu ilə efirlərinin qarışığından ibarətdir.  
P qrupu vitaminləri sarı və ya narıncı kristal maddədir, su-
da çətin həll olur.  
 OH 
 
OH 
│ 
O 
O 
│ 
OH 
HO─ 
HO─ 
─OH 
(C
12
H
21
O
9
)─O 
─O─(C
12
H
21
O
9
) 
─OCH
3
 
        O 
C 
 
O 
║ 
hesperedin 
rutin 

169 
 
P  vitamini  qan  damarlarının  sızma  qabiliyyətinin  nizam-
lanmasında  iştirak  edir.  Ona  görə  də  bu  vitamin  çatmayanda 
damarların  sızma  qabiliyyəti  pozulur.  P-avitaminoz  zamanı  qan 
sağıntılarının baş verməsi də bununla əlaqədardır. C və P vitamin-
lərinin  çatışmazlığı  çox  zaman  birlikdə  baş  verir,  poliavitaminoz 
şəklində müşahidə olunur. Bu vitamin ən çox bibərdə, çayda, qara 
qarağatda və üzümdə mövcuddur. 
Qara  qarağatda  rutinin  miqdarı  1,6  q%  təşkil  edir.  Quş 
üzümündə 300 mq%, gilənarda 280 mq%, sarıkökdə 70 mq% və 
kələmdə 40 mq% P vitamini vardır.  
P  vitamini  bizim  ölkədə  əvvəllər  itburnu  meyvəsindən 
alınırdı. Son zamanlar isə çay yarpağından, xarici ölkələrdə qara-
başaq və sitrus bitgilərindən istehsal edirlər. 
 
 
 
 
6.17 H vitamini. 
 
Bu  vitamin  (  və  ya  biotin)  sidik  cövhərinin  qalığından, 
tiofen halqasından və valerian turşusunun qalığından əmələ gəlir. 
Suda və spirtdə yaxşı həll olan vitamindir. Canlı aləmdə çox geniş 
yayılmış  bioloji  aktiv  maddədir.  Heyvanların  əksəriyyətinin 
bağırsaqlarında  saprofit  həyat  sürən  bakteriyalar  biotini  sintez 
etmək xüsusiyyətinə malikdir.  
 

170 
 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  biotin  lizin  vasitəsilə  apoferment 
molekulu  ilə  birləşir.  Biotin  karbon  qazının  fəallaşmasında,  yağ 
turşularının, xolesterinin, purin və pirimidin əsaslarının sintezində, 
quzuqulaq-sirkə  turşusunun  karboksilsizləşməsində  və  karboksil-
ləşməsində,  bəzi  aminturşularının  aminsizləşməsində,  karboksil-
sizləşməsində koferment kimi iştirak edir. 
Biotin  çatışmadıqda  boy  inkişafı  ləngiyir,  dermatit,  əzələ 
ağrıları  əmələ  gəlir,  tüklər  tökülür,  dəri  piyinin  ayrılması  çoxalır 
(sebirreya). Bu səbəbdən də biotin antiseborrik vitamin də adlanır.  
Biotin  bitgilərin  yarpağında  çox  əmələ  gəlir,  cücərən  to-
xumlarda da təsadüf edilir. Kartof, soğan, kahı və ispanaq H-vita-
mini  ilə  zəngindir.  Heyvanlarda  qaraciyərdə  və  yumurtanın  sarı-
sında, süddə çox olur. 
 
 
 
 
 
6.18 Antivitaminlər. 
 
Antivitaminlər kimyəvi tərkibinə görə vitaminlərə oxşayır, 
lakin  vitamin  xassəsinə  malik  olmayan  birləşmələrdir.  Bu  birləş-
mələr  orqanizmin  vitaminlərə  qarşı  təlabatını  yüksəldir  və  avita-
minoz  əlamətlərinin  meydana  çıxmasına  səbəb  olurlar.    Bunlar 
münasib  vitaminləri  fermentin  tərkibində  əvəz  etdikdə,  ferment 
fəallığını itirir. Orqanizmə yüksək dozada vitamin daxil edildikdə 
antivitaminlərin təsiri aradan qalxır. Bir sıra vitaminlərin antivita-
minləri müəyyən edilmişdir. 
Paraaminbenzoy  turşusunun  antivitamini  streptosiddir, 
nikotin turşusununku piridin-3-sulfoturşudur, piridoksininki etilpi-
ridoksindir, tiamininki piritiamindir, pantoten turşusununku panto-
litarindir, C vitamininki qlükoaskorbin turşusudur. 
 

171 
 
CH
2
OH 
│ 
HO─ 
HO─ 
H
3
C─ 
H
5
C
2
─ 
CH
2
OH 
│ 
N 
─CH
2
OH 
Etilpiridoksin 
─CH
2
OH 
N 
Piridoksin 
 
 
K  vitamininin  antoqonisti  olan  dikumarin  qanın  laxtalan-
ma  qabiliyyətinin  yüksəlməsi  ilə  əlaqədar  olan  xəstəliklərdə 
müalicə  vasitəsi  kimi  tətbiq  edilir.  O,  qanda  olan  protrombinin 
miqdarını azaldır.  
 
 
 
 
 
 
Riboflavin, fol turşusu, biotin və s. vitaminlərin də antoqo-
nistləri  müəyyən  edilmişdir.  Antivitaminlərdən  xəstəliktörədici 
mikrobların boy və inkişafını dayandırmaq üçün istifadə olunur.  
Hazırda bu istiqamətdə geniş tədqiqat işləri aparılır.  
 
Mövzuya aid sualları 
 
1.  Nə  üçün  vitaminlər  qidanın  əvəzolunmaz  faktoru 
adlanır? 
2.  Vitaminlərin  təsnifatında  əsas  hansı  prinsiplərə  əməl 
olunur? 
3. Avitaminozluq,  hipovitaminozluq  və  hipervitaminozluq 
hallarını xarakterizə edin. 
NH
2 
 
NH
2 
 
COOH 
│ 
SO
2
NH
2 
│ 
SO
2
H
 
│ 
COOH 
│ 
Para-aminbenzoy 
turşusu 
Streptosid 
Nikotin 
turşusu 
Piridin-3- 
sulfoturşusu 
N
 
 
N
 
 

172 
 
4. A – vitamininin əsas bioloji rolunu izah edin.  
5. Hansı vitaminlər orqanizmdə antioksidant xassə göstə- 
rir? 
6. Fermentlərin tərkibində olan koferment rolunu oynayan  
vitaminləri göstərin. 
7.  Suda  həll  olan  vitaminlərin  orqanizmdə  əhəmiyyətini 
xarakterizə edin.  
8. Yağda həll olan vitaminlər hansılardır? 
9.  Antivitaminlərin  quruluşunu  və  bioloji  rolunu  aydın-
laşdırın. 
10. Vitaminlərlə zəngin olan bitki və heyvan mənşəli qida 
məhsullarını göstərin.  
 
 

173 
 
VII FƏSİL 
 
7. HORMONLAR 
 
Orqanizmdə  maddələr  mübadiləsini  tənzim  edən  sistem-
lərdən biri də hormonal sistemdir. Hormonal sistem bütün endok-
rin vəzilərinin (daxili sekresiya vəzilərinin) təsiri ilə həyata keçiri-
lir. Endokrin vəzilər aşağıdakılardır: 
1. Epifiz 
2. Hipofiz 
3. Qalxanvari vəzi 
4. Paraqalxanvari vəziləri 
5. Hipotalamus 
6. Böyrəküstü vəzilər 
a) Böyrəküstü vəzin beyin maddəsi 
b) Böyrəküstü vəzin qabıq maddəsi 
7. Mədəaltı vəzi 
8. Tənasül (cinsiyyət) vəziləri 
9. Timus və s. 
Endokrin vəzi toxumalarının  
yaratdığı maddələri bir başa qana ifraz 
etməsi  prosesi  daxili  sekresiya  adlanır.  Daxili  sekresiya  vəzilə-
rinin    hüceyrələrinin  yaratdığı  xüsusi  maddələrə  hormonlar  adı 
verilmişdir.  
Hormonlar 2 əsas qrupa bölünür: 
1.  Liofil  hormonlar.Bunlara steroid  hormonları,  estradiol, 
testosteron, kalsitreol, yodtironinlər, tiroksinlər və s. aiddir. 
2. Hidrofil hormonlar. Bunlara isə histaminlər, serotonin-
lər, melatonin, adrenalin, tiroliberin, tireotropin, insulin, qlükaqon  
və s. aiddir. 

174 
 
Liofil  hormonlar  sintez  olunan  kimi  qana  ifraz  edilir. 
Asanlıqla  hüceyrə  membranını  keçir,  hüceyrədaxili  reseptorlarla 
birləşir. Hüceyrədaxili genlərin çevrilmələrini tənzimləyir. Daşıyı- 
cı zülallar vasitəsilə daşınır.  
Hidrofil  hormonlar  peptid  təbiətli  və  yaxud  da  amin 
turşularının törəmələridirlər və bəzi hüceyrələrdə toplana bilirlər, 
hüceyrə daxilinə keçə bilmirlər, membran səthindəki reseptorlarla 
birləşə bilirlər. Qan axınında daşıyıcısız hərəkət edirlər.  
Hormonlar – xüsusi üzv və toxumalarda hazırlanaraq qana 
və  limfaya  ifraz  edilən  hazırlandığı  yerdən  kənarda  orqanizmin 
müxtəlif üzvlərinin funksyasına təsir göstərən spesifik aktiv mad-
dələrdir. 
Hormon  termini  1905-ci  ildə  E.  N.  Starlinq  tərəfindən 
elmə daxil edilmiş (yunanca hormao - oyadıram) və əvvəllər müx-
təlif  mənşəli  bioloji  aktiv  maddələri  adlandırmaq  məqsədilə  işlə-
dilmişdir. 
Hormonlar  ilk  dəfə  Burdax  və  Myuller  tərəfindən  (1845) 
sonralar  Bertold  (1889)  və  Braun  Sexar  (1892)  bu  işlə  məşğul 
ilmağa başlamışdır. 
Hormonlar  maddələr  mübadiləsini,  fermentetiv  prosesləri 
ayrı-ayrı  orqanların  funksiyasını  nizama  salır.  Bunların  təsirində 
qarşılıqlı  əlaqə  vardır.  Onlar  orqanizmdə  həm  sərbəst,  həm  də 
zülallar,  fosfatidlər,  üzvi  turşular  və  başqa  maddələrlə  kompleks 
səklində  olur.  Bu  formalar  sinir  impulslarının  təsirindən  dəyişə 
bilər. 
Hormonlar  ayrı-ayrı  toxuma  və  orqanlarda  biokimyəvi 
reaksiyaları  tənzimləyir.  Məsələn:  hormonlar  nRNT-ın  sintezini, 
ribosomun  funksiyalarını  aminturşuların  daşınmasını  (translya-
siya) nizama salır. 
Mərkəzi sinir sistemi ilə daxili sekresiya vəzlərini ifraz et- 

175 
 
diyi hormonlar arasında siqnallar ötürən peptid quruluşlu (tərəfli) 
hormonlar mövcuddur. Bu hormonları tənzimləyici-faktorlar və ya 
neyrohormonlar adlanır.  
Hormonlar  digər  maddələrdən  öz  spesfikliyinə,  yüksək 
bioloji  aktivliyinə,  xüsusi  vəzilərdə  sintez  olunaraq  qana  ifraz 
etmələrinə  və  təsirinin  distanlığına  görə  fərqlənir.  Göstərilən 
xassələrin hamısına malik olan hormonlar həqiqi hormonlar
 
hesab 
edilir.  
Hormonların spesifikliyi  –  onun xarakterik  kimyəvi  quru-
luşuna və quruluşa müvafiq gələn bioloji təsir xüsusiyyətinə malik 
olması  müəyyən  bir  vəzdə  sintez  olunaraq  qana  ifraz  edilməsi 
nəzərdə tutulur.  
Hormonlar çox yüksək bioloji aktivliyə malikdirlər. Onlar 
olduqca  kiçik  dozalarda  (bioloji  mayelərin  hər  100  ml-də 
nanoqram  və  mikroqram  10
-6
  dozada)  öz  təsirini  təzahür  etdirir. 
Onlar yalnız periferik toxumalarda müəyyən dəyşirikliyə uğradıq-
dan  sonra  hormonal  aktivliyi  əldə  edirlər.  Buna  görə  onları 
parahormonlar  adlandırmaq  daha  məqsədəuyğundur.  Cinsiyyət 
vəzlərində  və  böyrəküstü  vəzinin  qabıq  maddəsində  hazırlanan 
androstendion  və  dehidroepiandrosteron  parahormonların  nüma-
yəndələridir.  Bəzi  endokrin  vəzilərin  məhsulları  eyni  zamanda 
həm hormon, həm də parahormon vəzifəsini daşıya bilir (məsələn, 
testosteron, lipotropin). 
Həqiqi  hormonlar  toxuma  hormonlarından  fərqli  xüsusiy-
yətləri  sintez  olunduğu  vəzdən  xeyli  uzaqda  yerləşən  toxumalar 
təsir göstərməsidir. Bu xassə hormonların – distantlığıdır.  
Endokrin  vəzilərin  fəaliyyətində  əks-əlaqə  prinsipi  möv-
cuddur.  Belə  ki,  hipovizin  ön  payının,  qalzxanabənzər  vəzinin, 
cinsiyyət vəzlərinin və böyrəküstü vəzin qabıq maddəsinin fəaliy-
yətini tənzim edən bir neçə hormon hipovizin ön payının hormon- 

176 
 
larının sekresiyasına təsir göstərir.  
Endokrin  vəzilərin  fəaliyyətinin  sinir  sistemindən  asılılığı 
əlaqəli və əks əlaqəli formada qurulmuşdur.  
Sinir sistemi endokrin vəzlərin fəaliyyətinə əsasən hipota-
lamus  vasitəsi  ilə  təsir  göstərir.  Xarici  və  daxili  amillərin  təsiri 
altında orqanizmin toxumalarında yerləşən reseptorlarda impulslar 
yaranaraq mərkəzi sinir sisteminə verilir. Nəticədə hipotalamusda 
spesifik  tənzimedici  hormonlar  (leberinlər  və  statinlər)  sintez 
olunur.  Onların  təsiri  ilə  hipovizin  ön  payının  hormonlarının 
sintezi sürətlənir ya da ləngiyir. Hipovizin ön payının hormonları 
isə  öz  növbəsində  digər  daxili  sekresiya  vəzilərinin  fəaliyyətinin 
tənzimində  iştirak  edir.  Beləliklə,  yuxarıda  göstərilən  xassələr 
hormonların  bioüzvi  maddələrin  xüsusi  bir  qrupu  kimi  səciyyə-
ləndirməyə  və  onları  digər  humoral  amillərdən  (sinir  sisteminin 
mediatorları, toxuma hormonları və s.) fərqləndirməyə əsas verir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  humoral  amillərin  hormonal  və  qeyri-
hormonal  növlərə  bölünməsi  müəyyən  dərəcədə  məqsədəuyğun 
olsa  da,  şərtidir.  Hormonlarla  prohormonlar,  histohormonlar  və 
hüceyrədaxili  tənzimedicilər  arasında  kəskin  fərq  yoxdur.  Bəzi 
birləşmələr  bu  maddələr  arasında  aralıq  mövqe  tutur.  Eyni  bir 
maddə  həm  hormon,  həm  də  histohormon  üçün  səciyyəvi  olan 
xassələrə  malik  ola  bilər  (məsələn,  progesteron).  Bundan  əlavə, 
qeyri-hormonal amillərin əksəriyyətinin təsir mexanizmi hormon-
ların hüceyrələrə təsirinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır.  
 
 
 
 
 
 

177 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hipovizin 
ön 
his
sə
si
 
Hona
dotr
op 
hor
mon
lar
 
Adr
enoko
rti
ko
tr
op 
hor
mon
 
B
öyr
əküs
tü 
və
z.
 
qa
bıq 
his
sə
si
 
Kor
ti
kos
os
te
- 
roidl
ər
 
T
oxu
ml
uq 
v
ə 
yumur
talıq
 
Andr
oge
n
lə
r 
E
str
oge
n
lə
r 
T
ir
eo
tr
op
in 
hor
mon
u
 
Qa
lxana
b
ənz
ər
 v
əz
 
T
ir
o
ks
in
 
L
iber
inl
ər
  
Sini
r 
impul
slar
ı 
Xa
rici 
v
ə 
da
xil
i 
im
pu
ls
lar
 
M
ərk
əz
i 
sini
r 
sis
temi
 
Hipotala
mus
 
P
rolak
ti
n
 
S
amatot
ropin 
hor
mon
 
Süd 
və
zil
əri
 
M
əd
əa
ltı 
və
zin 
hüc
eyr
əl
ər
i 
 
İns
uli
n 
Qlüka
qon
 
S
omatos
tati
n
 
S
tatinl
ər
 
Hipovizin 
ar
xa
 his
sə
si
 
T
ənz
im
lə
y
ici 
fa
kto
rlar
 
Va
zopr
es
sin
 
Oks
it
os
in
 
Ar
ter
io
ll
ar
 
Süd 
və
zil
ər
in
in 
düz
ün
ə 
əz
əl
əl
əri
 
Qa
nda
 hor
mon
lar
ını
n 
qa
tılı
ğı
nın 
də
yiş
m
əs
i  
(+
, ─)
 
ƏKS ƏLAQƏ 
İnsa
n orq
anizmind
ə 
ho
rmonl
arın sint
ez
ini
n 
 
tə
nz
im
lə
nm
əsi s
xe
mi
. 

178