N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

10.2 Aminturşuların biosintezi 
 
Aminturşular  əvvəlcə  bitkilərdə  qeyri-üzvi  maddələrdən 
sintez  olunur.  Bitki  hüceyrələrində  aminturşuların  sintezi  üçün 
ilkin  material  kimi  ammonyakdan  nitrat  turşusunun  duzlarından 
və xloroplastlarda fotosintez yolu ilə sintez edilən karbohidratlar-
dan istifadə  edilir. Heyvani  toxumalarda aminturşuların  bir qismi 
sintez  olunur  (əvəzedilən  aminturşular).  Bir  hissəsi  isə  orqani-
zmdə sintez olunmur (əvəzedilməyən aminturşular). 
Aminturşuların  ilk  sintezi  ketoturşuların  reduksiya  olun-
maqla  aminləşmə  yolu  ilə  və  doymamış  turşuların  birbaşa  amin-
ləşməsi ilə baş verir.  
Doymamış  turşuların  birbaşa  aminləşməsi  –  bitkilər  və 
bakteriyalar üçün xarakterikdir.  
 
 
 
Reduksiya  olunmaqla  aminləşmə  və  oksidləşməklə  amin-
sizləşmə  proseslərində  aminturşuların  sintez  proseslərinin  başlıca 
yollarıdır. Bunlar aşağıdakı reaksiyalarla baş verir.  
COOH                                             COOH 
│                                                                  │ 
CH  + NH
3    
   
Aspartat: ammiak-liaza
         CH−NH
2
 
║                                                                  │ 
CH                                                   CH
2
 
│                                                                  │ 
COOH                                             COOH 
 
 Fumar                                                 Asparagin 
Turşusu                                                  turşusu 

283 
 
1)  Ketoturşulara  ammonyakın  birbaşa  birləşməsi  nəticə-
sində iminturşuların alınması. 
Piroüzüm  turşusunun  alanindehidrogenaza  fermentinin 
iştirakı ilə ammonyakın birləşməsi aşğıdakı reaksiya vasitəsilə baş 
verir və nəticədə iminpropion turşusu alınır.  
 
 
 
2)  İminturşuların  reduksiya  olunmaqla  aminturşulara 
çevrilməsi. 
 
Aminturşularını  sintez  etmə  səviyyələrinə  görə  bitki  və  
heyvan  orqanizmi  bir-birindən  fərqlənirlər.  Bitki  orqanizmində 
100-dən çox aminturşu molekulu sintez olunur. Onların bir hissəsi 
təbii  zülalların  tərkibində  rast  gəlinir.  Çox  hissəsi  isə  nadir  halda 
rast gəlinir və özlərinə məxsus quruluşdadırlar ya sərbəst halda, ya 
da digər bioüzvi maddələrin tərkibində olurlar.  
Bitki orqanizmində ketoturşuların reduksiya olunmaqla və 
birbaşa  aminləşmə  reaksiyası  geniş  yer  tutur  və  bitkilər  üçün 
xarakterikdir.  Heyvan  orqanizmində  isə  müvafiq  ketoturşuların 
birbaşa aminləşmə reaksiyası üstünlük təşkil edir. Məsələn, qlüta-
min turşusundan asparagin turşusunun sintezi aşağıdakı kimidir.  
CH
3
                                                                       CH
3
 
│                                                       
 
Alanindehidrogenaza
      │ 
C=O + NH
3
  +  NADN + H
+
                                 CH−NH
2
 + NAD
+
 
│                                                                                             │ 
COOH                                                                   COOH 
 
                                                                                        Alanin 
CH
3
                                               CH
3
 
│                                                               │ 
C=O + NH
3
   
 
Alanindehidrogenaza 
     C=NH + H
2
O 
│                                                               │ 
COOH                                           COOH  
 
Piroüzüm                                               İminpropion  
 turşusu                                                    turşusu 

284 
 
 
Bitki  orqanizmindən  fərqli  olaraq  insan  və  heyvan  orqa-
nizmində  zülal  aminturşularının  təxminən  yarısı  sintez  olunur 
(əvəzolunanlar).  Yerdə  qalan  zülal  aminturşularının  təxminən 
yarısı insan və heyvan orqanizmində sintez olunmur (əvəzolunma-
yanlar),  ancaq  qida  vasitəsi  ilə  orqanizmə  daxil  olur.  Bu  bölgü 
şərtidir.  Heyvanın  növündən  asılı  olaraq  dəyişir.  Məsələn,  ev 
quşları üçün arginin əvəzedilməyən aminturşudur.  
Əvəzedilməyən  aminturşularının  insan  qidasında  və  hey-
vani yemlərdə çatışmamasından maddələr mübadiləsində pozğun-
luqlar baş verir. Beləki, böyümə və inkişafda ləngimələr baş verir. 
Bitki  zülallarında  bəzi  əvəzolunmaz  (lizin,  metionin,  triptofan) 
aminturşuları  hiss  olunan  dərəcədə  az  rast  gəlinir.  Onları  qida 
rasionuna daxil edirlər.  
Heyvanların  sağlam  inkişafı  üçün  qidada  əvəzedilməyən 
aminturşuları  müəyyən  nisbətdə  olmalıdır.  Bu  nisbət  siçovullar, 
toyuqlar,  böyüyən  donuzlar  üçün  təxminən  müəyyən  edilmişdir. 
İri  donuzların  yem  payında  lizin-2,5%,  leysin-0,8%,  arginin-
0,25%,  valin-1,42%,  izoleysin-1,0%,  fenilalanin-0,9%,  treonin-
1,0%, metionin-0,6%, histidin-0,5% və triptofan-0,2% olmalıdır.  
Ümumdünya sağlamlıq təşkilatının  məlumatına görə dörd 
əsas aminturşusunun illik təlabatı aşağıdakı  miqdarda təşkil  edir: 
COOH          COOH                                COOH      COOH 
│                       │                                                   │                  │ 
CH−NH
2
  +  C=O         
Aminotransferaza
         C=O   +    CH−NH
2
 
│                       │                                                   │                  │  
CH
2
              CH
2
                                     CH
2
           CH
2
     
│                      │                                                    │                  │ 
CH
2
              COOH                                CH
2
           COOH 
│                                                                            │ 
COOH                                                     COOH 
 
Qlutamin     Quzuqulağı sirkə                      α-Ketoqlutar   Asparagin 
 turşusu              turşusu                                  turşusu          turşusu 

285 
 
lizin-5  mln.t,  metionin-4  mln.t,  treonin-3,7  mln.t,  triptofan  isə-2 
mln.t. İndiki zamanda bu istehsal insan orqanizminə əvəzolunmaz 
aminturşulara olan təlabatı tam ödəmir. İnsanın sutkalıq təlabatını 
ödəmək  üçün  əvəzedilməyən  aminturşulardan  triptofan-1,02q; 
treonin-2,0-3,02q;  lizin-3,5q;  metionin-2,4q;  fenilalanin-2,0-4,0q; 
valin-4,0q; leysin-4,6q və izoleysin-3,0-4,0q olmalıdır. 
Tərkibində  əvəzedilməyən  aminturşularını  saxlayan  zülal-
lar  bioloji  (qidalı)  dəyərli  sayılır.  Əvəzedilməyən  aminturşuları 
olmayan  zülallar  isə  bioloji  (qidalı)  dəyərsiz  zülallar  adlanır. 
Heyvan  zülalları  bioloji  dəyərli,  bitki  zülalları  (zein,  qordein, 
qliadin, lequmin və s.) isə bioloji az dəyərlidir. Çünki sonuncular-
da əvəzedilməyən aminturşularının bəziləri olmur.  
Zülalların bioloji (qidalı) dəyərliyi onun tərkibindəki əvəz-
olunmayan  aminturşularının  olması  ilə  bərabər,  həm  də  zülalın 
orqanizm  tərəfindən  mənimsənilmə  dərəcəsi  (səviyyəsi)  ilə  də 
ölçülür.  Bu  göstərilən  mənimsəmə  nə  qədər  çox  olarsa  zülalın 
keyfiyyəti bir o qədər yüksək olur. Bu cəhətdən yumurta və südün 
zülalları  bioloji  (qidalı)  dəyərli  sayılır  və  zülal  tərkibli  qidalar 
üçün etalon hesab edilir. 
İnsanların  zülala  olan  tələbini  bioloji  (qidalı)  dəyərli 
zülallar  (kazein,  süd  albumini,  yumurta  albumini  və  s.)  tam 
ödəyir.  Heyvanların  rasionundakı  zülalların  tam  dəyərli  olması 
məsələsi  əsas  iki  yolla  həll  edilir.  Birincisi  mikrobioloji  yolla-bu 
məqsədlə  mikroorqanizmlərdən  istifadə  edilir.  Digəri  isə  yem 
bitkilərindən  geniş  istifadə  etməkdir.  Bu  məqsədlə  əvəzolunmaz 
aminturşularla zəngin olan yem bitkilərindən (amarant, raps, pax-
lalılar və s.) qarışıq halda heyvanların yem rasionuna əlavə etmək-
lə onlarda ət və süd məhsuldarlığının artırılmasına nail olunur.  
 
 

286 
 
10.3 Zülalların biosintezi 
 
Müasir mikrobiologiyanın ən əsas məsələlərindən biri təbii 
biopolimer olan zülal sintezi problemidir. Canlıların toxumalarına 
daxil olan zülallar daim parçalanır və yeniləşir. Zülalların yeniləş-
məsi prosesinin əsasını onların parçalanmış hissəsinin hüceyrələr-
də sintez edilmiş yeni zülallarla əvəz olunması təşkil edir. Müxtə-
lif orqan və toxumalarda zülalların biosintezi eyni sürətlə  getmir. 
Nişanlanmış  atomlar  sayəsində  müəyyən  olunmuşdur  ki,  insan 
qaraciyərində  zülalların  yarımparçalanma  dövrü  9  gün,  əzələ 
zülallarınkı  120  gündür.  Gün  ərzində  insan  toxumasında  1,3  q 
zülal sintez olunur (1 kq canlı kütləyə görə). Məlumdur ki, eritro-
sitlər 110 gündən artıq  yaşamır: ölmüş eritrositlərdə olan hemoq-
lobin isə öz əvvəlki funksyasını itirir. Bu qanyaradıcı hüceyrələrdə 
fasiləsiz  olaraq  hemoqlobin  sintez  edilməsi  zərurətini  qarşıya 
çıxarır.  Zülal  sintezinin  əsas  xüsusiyyətlərindən  biri  onun  dəqiq-
liyidir:  Zülalların  molekul  quruluşunun  genetik  proqramı  orqa-
nizm tərəfindən mühafizə olunur və nəsildən-nəsilə verilir. Bunun 
nəticəsində  orqanizmdə  eyni  bir  zülal  molekulunun  dəfələrlə  sin-
tez  olunmasına  baxmayaraq,  onlarda  aminturşu  qalıqlarının  yer-
ləşmə ardıcıllığı bir-birindən nəzərə çarpacaq dərəcədə fərqlənmir.  
Zülalların  hüceyrədaxili  biosintezi  mexanizminin  bir  çox 
detalları  hələ  tam  açıqlanmayıbdır.  Bu  sahədə  hələ  bir  çox  işlər 
görülməlidir.  Ancaq  zülal  biosintezinin  bəzi  məqamları  öyrənil-
mişdir. Bu məsələlərin həllində A. M. Belozeroskonun, O. S. Spi-
rinin,  A.  A.  Baevin,  F.  Krikin,  S.  Oçoanın,  M.  Nirenberqin,          
E. Uebbanın və başqalarının xidlətləri olmuşdur.  
Zülallar  sitoplazmada  yerləşən  kiçik  hüceyrə  orqanoidlə-
rində-ribosomlarda  sintez  olunur.  Hüceyrə  nüvəsində  olan  DNT 
bu prosesə rəhbərlik edir. DNT molekulunda monomer vahidləri-

287 
 
nin  (mononukleotidlərin)  yerləşmə  ardıcıllığı  ribosomda  sintez 
olunan  zülalların  aminturşu  tərkibini  müəyyənləşdirir.  İkiqat 
spirala malik olan DNT molekulunun müxtəlif hissələri bir-birin-
dən  fərqlənən  müxtəlif  zülalların  sintezinə  rəhbərlik  edir.  DNT 
molekulunun  hər  bir  zülalın  sintezi  üçün  müvafiq  gələn  hissəsi 
sistron  (struktur  gen)  adlanır.  Molekul  kütləsi  50  000  Da  yaxın 
olan  zülalın  sintezini  idarə  edən  sistronun  (genin)  tərkibində 
təxminən 1500 nukleotid olur.  
Zülalların biosintezi aşağıdakı ardıcıllıqla baş verir.  
Zülalların sintezində nuklein turşuları: dezoksiribonuklein 
turşusu  və  ribonuklein  turşusu  (DNT  və  RNT)  əsas  rol  oynayır. 
DNT molekulları ikiləşmək yolu ilə çoxalır. Buna r e d u p l i k a-
s i y a  da deyilir. Bu proses sxematik belə göstərilir:  
 
 
 
 
 
 
 
 
Zülalın  sintezi  haqda  genetik  məlumat  DNT-də  saxlanır. 
Bu  da  məlumat  RNT-sinə  DNT-dən  RNT-nin  sintezi  zamanı 
verilir. Bu proses t r a n s k i r i p s i y a adlanır. Transkiripsiya və 
translyasiya prosesləri sxematik belə göstərilir.  
 
 
 
 
 
Reduplikasiya və transkripsiya prosesləri hüceyrənin nüvə- 
sində törənir.  
Transkripsiya transkripaza və ya replikaza ilə kataliz olu- 
                                                                                    → Q–T–A–T–S– ∙ ∙ ∙ 
                                       → ∙ ∙ ∙ –Q–T–A–T–S– ∙ ∙ ∙         :   :   :    :    : 
∙ ∙ ∙ –Q–T–A–T–S  ∙ ∙ ∙                                                     S–A–T–A–Q– ∙ ∙ ∙ 
 
∙ ∙ ∙ –S–A–T–A–Q       → ∙ ∙ ∙ – S–A–T–A–Q – ∙ ∙ ∙       
                                                                                    → S–A–T–A–T– ∙ ∙ ∙ 
                                                                                         :    :   :    :   : 
                                                                                        Q–T–A–T–S– ∙ ∙ ∙ 
 
 
Duplikasiya – DNT                                     m RNT                      zülal 
əks – transkripsiya 
transkripsiya 
translyasiya 

288 
 
nur.  Nüvədə  əmələ  gəlmiş  mRNT  sonra  ribosoma  gətirilir  və 
orada  onun  göstərişi  ilə  lazım  olan  tərkibdə  və  quruluşda  zülal 
sintez edilir. Bu prosesə, yəni mRNT-dəki məlumata görə zülalın 
sintezinə    t  r  a  n  s  l  y  a  s  i  y  a    deyilir.  Translyasiyanın  4  hərfli 
əlifba yazısından 20 hərfli əlifba yazısına keçmək kimi də adlan-
dırmaq olar. Burada 4 hərf nuklein turşularındakı nukleotidlər, 20 
hərf isə zülallardakı aminturşuları hesab olunur. Beləliklə, zülalın 
sintezi barədə məlumat DNT-dən ribosomlara məlumat RNT-si ilə 
gətirilir və orada yerinə yetirilir.  
Məlumat RNT-də polipeptid zəncirinin sintezini icra edən 
 sahəyə  g e n  və ya  s i s t r o n  deyilir. Sistronlar birlikdə  g e n  
q r u p u, yaxud  o p e r o n  adlanır.  
Zülalın  sintezində  sitoplazmada  əvvəlcə  aminturşuları, 
onların karboksil qrupu fəallaşdırılır. Bu da xüsusi fermentlərin – 
aminoasil – dRNT sintetazaların (F), ATF-in, maqnezium ionları-
nın iştirakı ilə gedir.  
 
 
 
      NH
2
                                                                     NH
2
 
      
│                                           Mg
2+
                              │  
 
R─CH─COOH + ATF + F              F─AMF~CO─CH─R + pirofosfat 
 Aminturşu                                                    Fermentaminoasiladenilat 
 
    N=C─NH
2
 
    │  │                                    
HC   C─N                             O                                  O        O   NH
2 
   ║   ║        CH                                                          ║        │   │ 
   N─C─N  ──  CH─CHOH─CHOH─CH─CH
2
O─P─O~C─CH─R 
                                                                                   │ 
                              Aminoasiladenilat                        OH 
                                  
 
                                                                                  NH
2
 
   
                                             Mg
2+
                          │ 
R─CH─COOH + ATF + F               F─AMF~CO─CH─R + pirofosfat 
      │ 
      NH
2
 
 Aminturşusu                                                 Fermentaminoasiladenilat 
 

289 
 
Aminturşularının  fəallaşmasında  iştirak  edən  fermentlər 
spesifikdir.  Bunlara  misal  tirozin  –  dRNT  –  sintetazanı,  leysil 
rRNT – sintetazanı, qlisil – dRNT – sintetazanı və qeyrilərini gös-
tərmək olar.  
İkinci  mərhələdə  fəallaşmış  aminturşuları  (-at)  daşıyıcı 
ribonuklein turşuları (dRNT) ilə ribosomlara aparılır.  
 
 
 
 
Fəallaşmış aminturşusu dRNT nukleotidinin ribozası hesa- 
bına (3-cü karbonla) mürəkkəb efir tipli rabitə ilə birləşir: 
 
 
Daşıyıcı RNT-lər də spesifikdir. Hər aminturşusunun özü-
nün  daşıyıcı  RNT-si  (dRNT)  vardır.  Bunların  çoxunun  quruluşu 
müəyyən  edilmişdir.  Valinin  daşıyıcı  RNT-nin  birinci  quruluşu 
akad. A. A. Bayevin rəhbərliyi ilə öyrənilmişdir.  
Daşıyıcı RNT-nin yeni növü – kvadruplet dRNT-də müəy- 
yən  edilmişdir  (D.  Ridll  və  C.  Kerbon).  Bu  növ  dRNT  mutasiya 
nəticəsində genetik mətndə pozğunluq baş verdikdə əmələ gəlir və 
yaranan səhvliyi düzəldir. DNT-də baş vermiş pozulma prosesinin  
                                                                                     HC=N 
                                                       O                              │  │ 
                   O                                                           N    C  CH 
                   ║                              H   H            HC          ║  ║  
d RNT─O~P─O─
5
CH
2
─HC      │   │     CH ─── N─C─N 
                   ║                              C─C 
                   O                              │  │ 
                                                   O  OH 
                                                               │ 
                                              O=C─CH─R 
                                                                     │ 
                                                         NH
2
 
 
         Aminoasil – d RNT 
F─AMF~CO─CH─R + dRNT + AMF + F 
                        │ 
                        NH
2 

290 
 
düzəlməsi  r e p a r a s i y a  adlanır.  
Ribosomlarda  məlumat  RNT-nin  (mRNT)  göstərişi  ilə 
dRNT-lərlə gətirilmiş fəallaşmış aminturşuları müəyyən ardıcıllıq-
la  peptid  rabitəsi  ilə  birləşməklə  polipeptid  zənciri  əmələ  gətirir. 
Peptid rabitəsinin əmələgəlmə prosesi  t r a n s p e p t i d a s i y a  
adlanır.  Polipeptid  zəncirinin  sintezi  aminturşularında  azotdan 
karbona tərəf istiqamətində aparılır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ribosomlarda aminturşularının birləşmə prosesinin başlan-
masına i n i s i a s i y a, polipeptid zəncirinin uzanmasına isə p r o- 
l o n q a s i y a (və ya e l o n q a s i y a) deyilir. 
Ribosom  iki:  iri  və  xırda  subvahiddən  ibarətdir.  İri 
subvahiddə  (50S)  iki  rRNT  (5S  və  23S  rRNT)  və  34  müxtəlif 
zülal, kiçik sübvahiddə (30S) isə bir rRNT (16S rRNT) və 21fərdi 
zülal vardır. Məlumat RNT-si xırda subvahidlə birləşir, polipeptid 
zənciri isə iri subvahiddə əmələ gəlir. Sonuncuda iki sahə: peptidil 
(R-sahəsi) və aminoasil sahəsi (A-sahəsi) vardır. Peptidil sahəsin-
də d o n o r  s a h ə s i və aminoasil sahəsinə a k s e p t o r  s a h ə 
s i də  deyilir. Aminoasil-dRNT əvvəlcə A sahəsi və sonra keçib R 
sahəsi  ilə  birləşir.  Bu  prosesə,  yəni  aminoasil-dRNT-nin  A  sahə-
sindən R sahəsinə keçməsinə t r a n s l o k a s i y a  deyilir. Amin-
turşuları translokasiya zamanı bir-birilə birləşir, polipeptid zənciri 
əmələ  gətirir.  Bu  proses  prolonqasiya  zamanı  quanozintrifosfatın 
(QTF) iştirakı ilə xüsusi zülallar (U-amili) kataliz olunur. 
HN─CO                   HN─CO                  H
2
N     COOH            CH
2
NH
2
 
   │    │    
+NAD∙H
2
        
│   │        
+ H
2
O
         │     │      
+ H
2
O
      │ 
   CO  CH                OC    CH
2
                  OC     CH
2
                 CH
2
   + NH
3
+CO
2 
   │     ║     
─NAD 
     │   │                         │     │                      │ 
HN ─ CH                 HN─CH
2
                  HN ─ CH
2
                 COOH 
 
  Urasil                 Dihidrourasil            Ureidalanin               β-Alanin 
                                                                     turşusu 

291 
 
Polipeptid  zəncirlərində  aminturşularının  düzülmə  ardıcıl-
lığı  məlumat  RNT-sindəki  və  daşıyıcı  RNT-lərdəki  tripletlərlə 
Çarqaf qaydası ilə kodon və antikodonlarla nizamlanır. Bu triplet-
lər (və ya kodlar) DNT və RNT-lərdə ardıcıl birləşmiş üç nukleo-
tiddir. Nukleotidlərdə azotlu əsaslardan əsasən adenin (A), quanin 
(Q), sitozin (S), timin (T) və urasil (U) iştirak edir.  
 
Cədvəl 14.  
 
Aminturşuların kodonları 
Aminturşular 
Kodonlar 
Alanin 
QSU, QSS, QSA, QSQ 
Arginin 
SQU, SQS, SQA, SQQ, AQA, AQQ 
Asparagin 
AAU, AAS 
Asparagin turşusu 
QAU, QAS 
Sistein 
UQU, UQS 
Qlütamin turşusu 
QAA, QAQ 
Qlütamin 
SAA, SAQ, QQA, QQQ 
Qlisin 
QQU, QQS 
Histidin 
SAU, SAS 
İzoleysin 
AUU, AUS, AUA 
Leysin 
SUU, SUS, SUA, SUQ, UUA, UUQ 
Lizin 
AAA, AAQ 
Metionin 
AUQ 
Fenilalanin 
UUU, UUS 
Prolin 
SSU, SSS, SSA, SSQ 
Serin 
USU, USS, USA, USQ, AQU, AQS 
Treonin 
ASU, ASS, ASA, ASQ 
Triptofan 
UQQ 
Tirozin 
UAU, UAS 
Valin 
QUU, QUS, QUA, QUQ 
 
Burada  A-adenil,  Q-quanil,  S-sitidil,  U-uridil  nukleotidləri-
dir. 
Məlumat RNT-sindəki tripletlərə k o d o n l a r və daşıyıcı,  

292 
 
Ribosomun hərəkət istiqaməti 
Kiçik subvahid kodon 
 
                                ...QAA─USU─SUQ─UUQ─UQS─QQU─ ...mRNT 
                        │││   │││     ASQ  ─── -Antikodon 
                        QAS    AAS   
                           │         │       S İ S 
 İle─Asp─Ser─                                   ley ←  ley 
  │           
                                                                      ASQ  Gələn aminoasil d RNT 
Met 
  
│                                
                                                     S İ S 
Ark 
  
│ 
Fmet 
 
Böyüyən polipeptid                                       Peptid rabitəsinin yaranması 
                                         
RNT-lərdəki tripletlərə isə a n i k o d o n l a r deyilir. Fenilalanin 
tripletində nukleotidlər SSU, alanininkində SSQ, triptofanınkında 
SQT,valininkində  UUQ  ardıcıllığında  düzülmüşlər  və  s.  Bunlar 
elə ardıcıllıqla düzülmüşdür ki, bir-biri ilə, yəni dRNT-nin tripleti 
mRNT-nin tripleti ilə birləşir. Buna k o d o n - a n t i k o d o n  t a- 
n ı m a s ı deyilir. Bununla da aminturşularının ardıcıl birləşməsi  
nəticəsində  polipeptid  zəncirinin  sintezi təmin olunur. Bunu sxe- 
matik olaraq belə göstərmək olar: 
Polipeptid zəncirinin uzanma prosesinin qurtarmasına pro-
lonqasiyasının dayanmasına t e r m i n a s i y a deyilir. Termina-
siya boş kodların-terminasiya kodlarının (UAQ, UAA, UQA) işti-
rakı ilə dRNT ilə həyata keçirilir. Lakin onda aminturşusu olmur. 
Polipeptid zəncirinin əmələ gəlməsi tamamlandıqdan sonra 
onda  formalaşma  gedir,  qıvrılaraq  müəyyən  forma  alır.  Bu  isə 
hidrogen, disulfid tipli rabitələrin və s.  yaranması ilə əlaqədardır. 
Bu  rabitələr  polipeptid  zəncirinə  xüsusi  forma  verməklə,  zülal 
molekulunun ikinci və üçüncü quruluşunu yaradır. Yuxarıda gös-

293 
 
tərilən  rabiə  növləri  iki  və  çox  polipeptid  zəncirlərindən  əmələ 
gəlmiş zülal molekullarının formalaşmasında dördüncü quruluşun 
yaranmasında  da  iştirak  edir.  İnsulun,  hemoqlobin,  laktodehidro-
genaza və qeyri-zülalların fəza quruluşu belə yaranır. 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  adadovşanının  retikulositlərində 
hemoqlobinin  alfa-zənciri  təxminən  3  dəqiqəyə  sintez  olunur 
(Dinsis və s.). Polipeptid zəncirləri xüsusi fermentlərin iştirakı ilə 
formalaşaraq spesifik zülallara çevrilir. Onların fiziki, kimyəvi və 
bioloji xüsusiyyətləri də bununla müəyyənləşdirilir.  
Zülalların  biosintezi  kimi  nizamlanma  mexanizmi  də 
mürəkkəbdir.  
Zülalların sintezinin tənzimi Jakob və Mono nəzəriyyəsin-
də  verilmişdir.  Bunların  fikrincə  gen-requlyator  repressorla 
metaboliti  (maddəni)  birləşdirir.  Repressorla  birləşmiş  metabolit 
operatora  təsir  edib,  quruluş  genini  fəallaşdırır.  Sonuncudan  isə 
metabolitin  məlumat  RNT-si  əmələ  gəlir  və  zülallar  sintez  edir. 
Bu prosesi sxematik belə göstərmək olar:  
 
 
 
 
 
Jakob  və  Mononun  nəzəriyyəsi  molekulyar  biologiyanın 
əsas  nailiyyətlərindən  sayılır.  Bu  nəzəriyyə  hələ  də  öz  əhəmiy-
yətini itirməmiş zülalların sintezinin tənzimində aparıcı yer tutur.  
 
 
 
 
Gen – requlyator               operator ──────→ Quruluş  gen 
             ↓                                       ↑                                      ↓ 
repressor       (b)  ←─────     a + b                               mRNT 
             ↑                                                                                  ↓ 
      Metabolit                                                                   Zülal sintezi 

294