Mühazirə 5 Azərbaycanda Səfəvi dövlətinin yaranması ilə əlaqədar mədəniyyətin inkişafı
Yüklə 442,64 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
məsul red.),
Salyanda, Dəvəçidə, Qubada, Xudatda, Xaçmazda, Qusarda, Dərbənddə və digər ərazilərdə rast gəlmək olar. Bu məktəbin təsir dairəsi Kür Çayından aşağı, Xəzər dənizinin sahili boyuna (Masallı, Lənkəran və Astara bölgələrinə) qədər gəlib çıxmışdı. Şirvan-Abşeron məktəbinin başlıca mərkəzləri Şamaxı, Bakı və Dərbənd şəhərləri olmuşdur. Şimali Azərbaycan ərazisində Şirvan-Abşeron məktəbi ilə yanaşı, bir sıra yerli məktəblər də fəaliyyət göstərmişdir. Sənətkarlıq baxımından Yaxın Şərqdə şöhrət tapmış Təbriz xəttatlıq məktəbinin abidələri də zəngindir. Təbriz məktəbinin təsir dairəsi Naxçıvan, Ordubad, Füzuli, Astara və Lənkəran bölgələrinə qədər gəlib çıxmışdı. Həmin ərazidə bu məktəbin ciizi miqdarda abidələri qalmışdır. Abidələr üzərində bir neçə Təbriz və Qəzvin xəttatının, həkkakının adları hifz olunmuşdur. Təbriz və Naxçıvan ustalarının mərmər lövhələrə həkk edilmiş inşaat kitabələri də mövcuddur. Ordubad bölgəsinin Biləv kəndindəki orta əsr qəbiristanlığında XV-XVII əsrlərə aid 9 qoç fiqurlu abidə qalmışdır. Bunlardan birinin üzərində heykəltəraş Abidin adı həkk olunmuşdur. incəsənət və memarlıq. Hər hansı bir mədəniyyət sistemini rəssamlıq, təsviri sənət olmadan təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. XVI əsrin Azərbaycan miniatür rəssamlığı çoxəsrlik yaradıcılıq ənənələrinə əsaslanırdı. Rəssamlığın Şərq ölkələri üçün səciyyəvi olan bu tipinin təkamülü Azərbaycan mədəni mühiti ilə məhdud-laşmırdı. Tariximizin Səfəvilər dövrünün miniatür sənəti "islamın incəsənətə, xüsusilə rəssamlığa mənfi, qadağanedici münasibət bəsləməsi" haqqındakı qeyri-obyektiv fikri təkzib edir. Hər bir din kimi islam da incəsənətsiz keçinə bilməz, insanın estetik tələbatlarına müraciət etməyə bilməz, ictimai varlığın kamilliyə, aliliyə, gözəlliyə doğru meylinin qarşısını ala bilməzdi. Mühüm bir cəhəti də qeyd etmək zəruridir ki, bir çox Şərq xalqları kimi Azərbaycan xalqı da "müsəlman mədəniyyəti" sisteminə islamaqədərki maddi-mənəvi dəyərləri ilə daxil olmuşdur və bu dəyərlər incəsənətdə, xüsusilə təsviri sənətdə əsrlər boyu zənginləşmişdir. Hələ qədim Misirdə geniş yayılmış, həcminin kiçikliyi və bədii üsullarının xüsusi incəliyi ilə səciyyəvi olan, əsasən, əlyazma kitablarının bəzədilməsi ilə fərqlənən bir sənət növü kimi miniatür rəssamlığı Azərbaycanda XIII əsrdən etibarən yeni, zəngin inkişaf zəmini tapmışdı. Azərbaycan məhz bu zamandan başlayaraq Şərqin mühüm miniatür mərkəzlərindən birinə çevrilməyə başladı. XV əsr-dən etibarən miniatür əsərlərində dünyevi süjetlər başlıca yer tutmağa başladı. Təsadüfi deyildir ki, Orta Şərq miniatür sənətinin ilk nümunələri Azərbaycanda (Təbriz və Marağa şəhərlərində) yaranmışdır. Şirvanda (Şamaxı və Bakı şəhərlərində) da güclü miniatür məktəbləri vardı. XVI əsrdə özünün ali inkişaf mərhələsinə çatmış Təbriz miniatür məktəbinin meydana gelməsi, təşəkkülü və təkamülü mənbələri müxtəlif olmuşdur. Təbriz miniatür məktəbi monqolların gəlişi ilə uyğur rəssamlarının gətirdikləri Şərqi Türküstan-Çin-Uyğur rəssamlığının, Bağdad məktəbi vasitəsilə əxz olunmuş Ərəb- boyakarlığı ənənələrinin və yerli təsviri sənət dəyərlərinin sintezi kimi meydana çıxmışdı. Artıq XV əsrdə Təbriz rəssamlıq mərkəzi Yaxın və Orta Şərq hökmdarlarının diqqətini cəlb etmişdi. Azərbaycanın bir çox mahir rəssamları, kitab sənəti ustaları Teymurilər dövlətinin (1370-1507) paytaxtına çevrilmiş Herata dəvət olunmuşdular. Heratda miniatür məktəbi 1410-cu ildə saray kitabxanasının təşkili ilə əlaqədar olaraq yaranmışdı. Saray kitabxanasında məsul vəzifə daşıyan Cəfər Təbrizinin, Pir Seyid Əhmədin, Xacə Əli Musəvvirin, Qəvaməddinin, Qiyasəddinin Herat miniatür məktəbinin inkişafında mühüm rolu olmuşdur. Şeybani xan Heratı ələ keçirənədək (1507-ci ildə) bu miniatür mərkəzi Təbriz, Bağdad və Şiraz rəssamlıq məktəblərinin güclü təsiri altında inkişaf etmişdir. XVI əsrin əvvəlindən etibarən bölgədə miniatür sənətinin 8 əsas mərkəzi Təbriz şəhəri oldu. İlk Səfəvi hökmdarı I İsmayıl mahir Bağdad, Herat, Şiraz, İsfahan miniatürçülərinin Təbrizə cəlb olunmasının, onlar üçün əlverişli həyat, yaradıcılıq şəraiti yaradılmasının əsas təşəbbüskarı idi. Müxtəlif miniatür məktəblərinə mənsub olan ustaların birgə çalışması qarşılıqlı təsir prosesinin güclənməsinə, Təbriz miniatür məktəbinin zənginləşməsinə xidmət edirdi. Təbriz miniatür məktəbinin ən yüksək inkişaf mərhələsi 1530-1550-ci illərə təsadüf etmişdir. Bu rəssamlıq mərkəzinin böyük uğurlar qazanmasında Kəmaləddin Behzadın (1450-1536) mühüm rolu olmuşdur. I İsmayılın 1522-ci il 26 aprel tarixli fərmanı ilə Herat miniatür məktəbinin görkəmli nümayəndəsi olan Behzad Təbriz rəssamlıq mərkəzinin güclü təsiri altında formalaşmış Təbriz saray kitabxanas ma rəis təyin edilmişdi. XVI əsrdə Təbriz miniatür məktəbində və digər təsviri sənət mərkəzlərində çalışan Azərbaycan rəssamları arasında Sadiq bəy Əfşar, Seyid Əli Təbrizi, Müzəffər Əli, Mir Müsəvvir, Sultan Məhəmməd (14701555), Vəhya Şirvani, Ağa Mirək, Nəqqaş Mani, Heydər Əli, Məhəmməd Qasım Şadiyahi, Nəbati Təbrizi xüsusilə məşhur olmuşlar. Ümumiyyətlə, Yaxın və Orta Şərq miniatür sənəti tarixində XVI əsr çiçəklənmə dövrü kimi diqqəti cəlb edir. Təsviri sənətin əski regional məktəbləri inkişaf edir, yeniləri yaranırdı. İranda, Azərbaycanda, Türkiyədə, Orta Asiya və Hindistanda rəssamlığın daha çox öz soyköklərinə istinadlanan mərkəzləri təşəkkül tapırdı. Qarşılıqlı təsir prosesi isə Yaxın və Orta Şərqdə rəssamlığın təkamülündə vahidliyə xidmət edirdi. Bu prosesdə Təbriz miniatür məktəbinin aparıcı mövqeyi və rolu vardı. Azərbaycan miniatürlərinin tarixi dövrlərinin əhatə dairəsi çox genişdir (e.ə. IV əsrdən eramızın XVI əsrinin sonunadək). Bu miniatürlər regionda yaşayan xalqların (xüsusilə Azərbaycan və İran) qədim tarixini "dirçəltmək" baxımından diqqəti cəlb cdir. Azərbaycan miniatürünün ən səciyyəvi əlaməti Heydəri tacının təsviridir (E.Aslanov). Heydəri tacının miniatür sənətində əks olunması Azərbaycan miniatür ocağını Şərqin digər miniatür məktəblərindən ayırmaq işini xeyli asanlaşdırmışdır. Qətiyyətlə demək olar ki, XVI əsrə aid elə bir Azərbaycan miniatürü yoxdur ki, orada qızılbaş papağı təsvirlənməsin. XVI əsr Azərbaycan (xüsusilə Təbriz) miniatür məktəbinin incəsənəti yeni bədii ifadə vasitələrinin axtarışları ilə əlamətdar olmuşdur. Təbriz rəssamları doğma bədii ənənələri davam etdirir, digər məktəblərin mühüm uğurlarının sintezinə nail olur və nəticədə böyük məharətləri sayəsində özünəməxsus ifadə üslublarını kəşf edirdilər. XVI əsrin əvvəllərində qərarlaşmış yeni üslubun fərqləndirici cəhətləri Arifin 1524-1525-ci illərdə tərtib etdiyi "Quy və çövkan" əsəri (Sankt -Peterburqda mühafizə olunur), 1524-cü ildə hazırlanmış Firdövsi "Şahnamə"si (Sankt -Peterburq Şərqşünaslıq İnstitutundadır), XV əsrin əvvəllərində tərtib edilmiş Nizami "Xəmsə" si (İstanbulda, Topqapı muzeyindədir), 1528-1529-cu illərdə hazırlanmış "Cami ət- təvarix" (Sankt- Peterburqdadır) əlyazma nüsxələrində parlaq ifadə olunmuşdur. Ustalığın təkmilləşdirilməsi, intensiv inkişafı nəticəsində miniatür rəssamlığm Təbriz məktəbi XVI əsrin ortalarına doğru öz inkişafinın ali mərhələsinə, ən yüksək çiçəklənmə dövrünə yetişmişdi. Azərbaycan miniatürlərinin başlıca mövzu və ilham mənbəyi klassik Şərq poeziyası idi. Şərq xalqlarının miniatür sənəti klassik Şərq poeziyası ilə əlaqədə olmuş, onun təsiri nəticəsində inkişaf etmişdir. Mübahisəsiz demək mümkündür ki, antik mifologiya qədim yunan sənəti üçün olduğu kimi, klassik Şərq poeziyası da müsəlman Şərqi miniatür sənəti üçün tükənməz mənbə olmuşdur. Miniatür rəssamlığı heç zaman XVI əsrdəki kimi poeziya ilə bağlı olmamışdır. Demək olar ki, Şərq poeziyasının bütün klassiklərinin (Firdövsi, Nizami, Sədi Şirazi, Hafiz, Cami, Nəvai, Xosrov Dəhləvi və başqaları) əsərlərinə miniatürlər çəkilirdi. Lakin Firdövsinin "Şahnamə"si və Nizaminin "Xəmsə"si XVI əsrdə rəssamların ilham mənbəyi olmuşdur. Müxtəlif məktəblərin məşhur miniatürçüləri bu iki əsərə gözəl rəsmlər çəkməklə sanki yarışırdılar. Bu miniatürlər arasında ən nadiri Firdovsinin 1527- 1537-ci illərdə tərtib edilmiş "Şahnamə" əlyazmasındadır (London nüsxəsi). Hər iki incəsənət əsəri Sultan Məhəmmədin və onun məktəbinə mənsub olan rəssamların, xəttatların yaradıcılığının parlaq nəticəsidir. XVI əsrin 30-40-cı illərinin miniatürlərində təbiət təsvirlərinə böyük diqqət yetirilmişdir. Miniatürçü rəssamlar bu dövrədək təbiətə belə yaxm olmamış, təbiət təsvirinə bu qədər yer ayırmamışlar. XVI əsr Təbriz miniatürünün səciyyəvi cəhətlərindən biri onun gerçəkliklə əlaqəsinin güclənməsi, məzmun və mövzunun genişlənməsi olmuşdur. Ənənəvi ədəbi mövzularla, saray həyatından epizodlarla yanaşı, rəssamlar müasiri olduqları dövrün gerçəkliklərinə də (məişət səhnələri, əmək prosesləri, şəhər həyatı, köçərilərin güzəram, kəndli, çoban, dərviş təsvirləri, təbiət motivləri və portretlər) mövzu mənbəyi kimi yanaşırdılar. Hətta ən qədim tarixi dövr hadisələrinin təsvirini verərkən rəssamlar obrazları onlar üçün müasir olan geyimlərdə, konkret həyat şəraitində təqdim etmişlər. Bütün bunlar miniatürlərə realist ifadəlilik cəhətləri bəxş edir. Bədii baxımdan nadir əsər hesab edilən "Şahnamə"nin bir əlyazma nüsxəsi I Şah Təhmasib üçün xüsusi olaraq hazırlanmışdı. Aydındır ki, bu təmtəraqlı əlyazmanın bədii tərtibatı işində şah kitabxanasının aparıcı və mahir rəssamları iştirak etmişlər. Əlyazmada olan 258 miniatür rəsmi növü, üslubu və yaradıcılıq dəst-xəttinin müxtəlifliyi ilə bir-birindən fərqlənir. Bədii baxımdan daha orijinal və qiymətli miniatürlər Sultan Məhəmməd, Ağa Mirək, Dost Məhəmməd, Mir Müsəvvir, Mirzə Əli və Mir Seyid Əli tərəfindən çəkilmişdir. Nizaminin 1539-1543-cü illərdə hazırlanmış "Xəmsə" əlyazması Azərbaycan miniatürçüləri üçün əsil məktəbdir. Xüsusi olaraq I Şah Təhmasib üçün tərtib edilmiş və yüksək zövqlə hazırlanmış bu zərif, zəngin nüsxə Şərqdə kitab sənətinin şah əsəri adlandırılır. İllüstrasiyalar isə Şərq miniarür sənətinin kamil, misilsiz 9 nümunələrindən hesab edilir. Nüsxə iriölçülü 14 miniatürdən ibarətdir Həmin dəbdəbəli əlyazma ümumiyyətlə mövcud olan əlyazma nüsxələrindən ən gözəlidir. Əlyazmanın ən yaxşı miniatürləri Sultan Məhəmmədə məxsusdur. Qüdrətli sənətkar öncə İsmayılın saray kitabxanasında işləmiş, sonralar isə bu sənət və elm mərkəzinin rəhbəri olmuşdur. Onun yaradıcılığı XVI əsrdə Təbriz məktəbinin bütün səciyyəvi cəhətlərini daha parlaq əks etdirir və Şərq miniatür sənətinin yüksək nailiyyətlərini ümumiləşdirir. Miniatür rəssamlığının inkişafında tam bir mərhələ onun adı və yaradıcılığı ilə bağlıdır. O, miniatür sənətində yeni istiqamətin banisi və rəhbəri, bir çox tanınmış rəssamların müəllimi olmuşdur. Sultan Məhəmməd iki oğluna (Mirzə Əliyə və Məhəmmədiyə), qohumu Mir Zeynalabdinə rəssamlığın sirlərini öyrətmiş, əlyazmaların təsvirlənməsi işlərinə başçılıq etmişdir. Tarixçi İsgəndər bəy Münşi Sultan Məhəmmədi şöhrət və qabiliyyətinə görə Kəmaləddin Behzadla bir səviyyədə qoymuşdur. Təəssüf ki, XVI əsrin 30-40-cı illərində və əsrin ikinci yarısında yaradıcılıqla məşğul olan miniatürçü rəssamların hamısının adı məlum deyildir. Adları bizim üçün naməlum qalmış bu rəssamların çəkdikləri miniatürlər isə elmi ədəbiyyatda "Sultan Məhəmməd məktəbinin əsərləri" kimi qeyd edilir. Bu cür nümunələr arasında Əbdürrəhman Caminin "Pənc gənc", Sədi Şirazinin "Bustan" və "Gülustan", Hilalinin "Şah və Dərviş" əsərlərinin əlyazma nüsxələrinə çəkilmiş miniatürlər diqqəti xüsusilə cəlb edir. Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan miniatür məktəbi özünün çiçəklənmə dövründə müsəlman Şərqinin bədii mədəniyyətinin inkişafı prosesində aparıcı mövqedə olmuşdur. Habelə Təbriz miniatürünün obrazlı quruluşu təqribən 100 il ərzində divar rəssamlığı, süjetli xalçalar, müxtəlif ölçülü bədii parçalar, kaşıkarlıq, metalın bədii emalı sahələrinin bədii forma və təsvir üsulları üçün müəyyənedici amil idi. Təbriz miniatür məktəbinin təsiri regional səciyyə daşıyırdı. Bu məktəbin təsiri ilə XVI əsrin birinci yarısında Şiraz məktəbi, əsrin son rübündə Qəzvin məktəbi təşəkkül tapdı və inkişaf etdi. Həmin təsir altında XVI əsrin 70 -ci illərində Məşəd miniatür məktəbi yarandı, əsrin sonlarında İsfahan Səfəvilər dövlətinin paytaxtına çevriləndən sonra burada da miniatür məktəbi meydana gəldi. Mahir rəssamların əksəriyyəti İsfahana cəlb olundu. XVI əsrdə Təbriz məktəbinin təsiri ilə kitab sənəti və miniatür rəssamlığı Şirvanda da inkişaf etmişdi. Sədi Şirazinin "Bustan" əsərinin 1539-cu ildə tərtib edilmiş əlyazmasındakı miniatürlər (İstanbulda, Topqapı muzeyindədir), Müzəffərəli Şirvaninin və Bbdüllətif Şirvaninin yaradıcılığı bunu sübut edir. Təbriz miniatür məktəbinin bədii potensialının dağılmasında və tənəzzülündə Osmanlı işğallarının da güclü təsiri olmuşdur. XVI əsrin sonlarında Təbriz 17 ilə yaxın bir müddətdə Osmanlı hakimiyyeti altında qaldığı zaman rəssamların əksəriyyəti İstanbula aparılmışdı. Həmin dövrdə Osmanlı sultanının sarayında 30 nəfərdən artıq Təbriz rəssamı çalışırdı. Onlar XVI əsr miniatürünün inkişafına nəzərəçarpacaq təsir göstərirdilər. Bu sahədə tanınmış Təbriz rəssamları Şahqulu və Vəlican çox iş görmüşlər. Hindistan miniatür məktəbinin formalaşmasında Mir Seyidəli mühüm rol oynamışdır. O, Sultan Məhəmməd məktəbinə mənsub olan mahir miniatürçü idi. Mir Seyidəli 1549-1570-ci illərdə Moğol hökmdarları Humayunun və Əkbərin saray emalatxanasında 40 -dan artıq rəssamın fəaliyyətinə rəhbərlik etmişdir. Onun şəxsi iştirakı və başçılığı ilə "Əmir Həmzə dastani'nın 12 cildlik əlyazmasının 4 cildində 1700 miniatür təsvirlənmiş, XVI əsr Moğol miniatür məktəbinin nadir inciləri hesab edilən miniatürlər təsvir olunmuşdur. Moğol hökmdarı Əkbərin saray kitabxanasında 145 miniatürçü rəssam işləyirdi. "Əmir Həmzə dastanı'nın bədii tərtibat işinə 50 rəssam cəlb edilmişdi. Azərbaycan rəssamlarmın İran miniatür məktəbləri ilə yaradıcılıq əlaqələri daha sıx və çoxcəhətli idi. Hələ XVI əsrin birinci yarısında Təbriz məktəbinin Şiraz miniatür məktəbinə təsiri güclü şəkildə hiss olunurdu. Qəzvin miniatürünün təsiri isə daha qabarıq idi. 1555-ci ildə Səfəvilər dövlətinin paytaxtı Qəzvinə köçürüldü və Təbriz miniatür məktəbinin bir çox ustaları yeni paytaxtda öz yaradıcılıq işlərini davam etdirdilər. Qəzvin miniatüründə yeni üslubun qərarlaşması XVI əsrin 70-ci illərində baş verdi. XVII əsr Azərbaycanda miniatür sənətinin inkişafı üçün əlverişli olmayan şəraitlə səciyyəvidir. Bu zamandan etibarən yerli sənət məktəblərinin fəaliyyətində durğunluq əlamətləri aşkara çoxlu qüdrətli Təbriz məktəbinin dəyərli bədii uzunmüddətli unudulma prosesi başlandı (XVHI əsrdə tamamilə tənəzzüla uğramış miniatür sənəti yalnız XIX əsrin ikinci yarısından sonra dirçəlməyə başlamışdı). Ölkə daxilində miniatür rəssamlığının təkamülünə əngəl törədən hərbi-siyasi, ideoloji amillər XVI əsrdə də vardı. Məsələn, hakimiyyətinin ilk dövründə rəssamlığa maraq göstərən I Təhmasib 1557 -ci ildə tövbə fərmanı verərək rəssamlıq emalatxanalarını dağıtdırdı. Fəaliyyətsiz qalmış miniatürçülərin əksəriyyəti Hindistana qaçmalı oldu. Lakin Səfəvi hökmdarının bu subyektiv tədbiri qədim, zəngin ənənələri olan miniatür rəssamlığının İranda və Azərbaycanda inkişafının qarşısını ala bilmədi, XVII əsrdə Azərbaycan rəssamlarının çoxusu Osmanlı, Moğol, Orta Asiya, İran ərazilərində yaranmış miniatür mərkəzlərində çalışırdı. XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində miniatür sənətinin tərəqqisində təbrizli Sadiq bəy Əfşarın (1533-1610) mühüm rolu olmuşdur. O, yeni estetik prinsiplərin və realist meyillərin ifadəçisi idi. Sadiq bəy Əfşarın yaradıcılığı və onun "Qanun üs-süvar" əsəri Qəzvində miniatür sənətinin sonrakı inkişafına, İsfahan miniatür məktəbinin yaranmasına və formalaşmasına böyük təsir göstərmişdir. XVI-XVII əsrlər Azərbaycan sənətkarlığı tarixində ən zəngin dövrlərdən biri sayılır. Bu zaman Azərbaycanın şəhər və kəndlərində xeyli toxucu, zərgər, misgər, dulusçu çalışırdı. Onların hazırladıqları sənət nümunələrinin şöhrəti ölkənin hüdudlarını aşmışdı. Şəhər sənətkarları həm müstəqil surətdə, həm də 10 feodallara, dövlətə məxsus olan emalatxanalarda fəaliyyət göstərirdilər. Həmin dövrdə müstəqil çalışan sənətkarların sayı və onların istehsal prosesində, ictimai həyatda rolu xeyli artmışdı. Sənətkarlar həmkarlar təşkilatlarında birləşmişdilər və onlar vasitəsilə öz mənafelərini müdafıə edir, ictimai hadisələrə müəyyən təsir göstərə bilirdilər. Hazırda respublikamızda, eləcə də xaricdə XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycan sənətkarlarının hazırladıqları çoxlu sənət nümunəsi qalmaqdadır. Həmin sənət nümunələri Azərbaycanda dekorativ -tətbiqi sənət növlərinin bu yüzilliklər ərzində yüksək kamillik yolu keçdiyini əyani surətdə təsdiq edir. Bədii parça və tikmələr. Səfəvi sülaləsinin adı ilə bağlı olan bu dövrdə Azərbaycanda, əsil mənada, bədii parça istehsalı sənayesi yaradılmışdı. Vaxtilə yüksək qiymətləndirilən bu gözəl sənət nümunələrinə Venesiyada, Genuyada, Hollandiyada, Fransada, İngiltərədə və Rusiyada böyük tələbat vardı. Qərbi Avropa və rus tacirləri Azərbaycanda ipək parçaların hər pudunu 15-16 manata alır, həmin parçaları ölkə hüdudlarından kənarda çox baha qiymətə sataraq zənginləşirdilər. Məsələn, Azərbaycan ipəyinin bir pudu Moskva dövlətinin Yaroslavl şəhərində 5060 manata, Arxangelskdə isə 70 manata satılırdı. Rus alimi A.Svirin o dövr Azərbaycan parçalarının rus ornamentinə, divar rəsminə, ikonasına və xüsusilə parçalarına böyük təsir göstərdiyini qeyd etmişdir. XVI-XV1I əsrlərdə Azərbaycan ipəyi Moskva dövləti ərazisində o qədər məşhur idi ki, qədim rus xalq mahnılarındakı "sənə Şamaxı ipəyindən köynək göndərərəm" misralarında öz ifadəsini tapmışdır. Monqol hakimiyyəti dövründə (XIV əsrdə) istehsalatda geniş tətbiq olunmuş qul əməyi XVI əsrdə aradan qalxmaqda idi. Lakin onun qalıqlarına az da olsa təsadüf edilirdi. 1531-ci ilə aid yazılı məxəzlərin birində saray təkəlduzçuluq emalatxanalarında çalışmaq üçün şaha məxsus olan bir dəstə qulun Təbriz təkəlduzçuluq emalatxanalarına sənət öyrənməyə verildiyini oxuyuruq. Başqa bir məxəzdə isə bu emalatxanalardakı işin çox ağır olduğundan, əmək haqqının azlığından geniş surətdə bəhs edilir. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanda olmuş əcnəbi səyyahlar (Korneli de Bruyin, Şarden, Övliya Çələbi və b.) bu dövrün toxucu dəzgahları (cəhrə, iy və s.) haqqında öz gündəliklərində maraqlı qeydlər etmişlər. Səyyahlar göstərirlər ki, bu toxucu alətləri nisbətən bəsit olsa da, "yerli sənətkarlar onlarla çox çevik, cəld işləyir və gözəl nailiyyətlər əldə edə bilirdilər". Bu zaman Azərbaycan parçaları arasında önəmli yeri saray emalatxanalarında toxunan "ali" və "zərli" adlanan parçalar tuturdu. Bu tipli parçalar qızılı və gümüşü saplarla toxunduğu üçün dünya bazarlarında daha baha qiymətə satılır, çox zaman isə qızıla bərabər tutulurdu (bu cür parçaların tərkibinin 15 faizi xalis qızıl olurdu). Belə toxuma parçaların saplarını, adətən, toxucular deyil, zərgərlər hazırlayırdılar. Bu dövrdə istehsal olunmuş Azərbaycan parçalarının bədii keyfiyyətlərinə nəzər salsaq, onların bir çox xüsusiyyətinə İran, Hindistan və türk parçalarında da rast gəlirik. Bu, həm Azərbaycan ustalarının toxuculuq sənəti sahəsində Şərqdə tutduğu nəzərəçarpacaq mövqedən, həm də onların bir çox ölkələrdə çalışmasından irəli gəlirdi. Yazılı mənbələrdən məlumdur ki, hələ 1514-cü ildə Osmanlı türkləri Təbrizi ələ keçirdikləri zaman I Sultan Səlimin göstərişi ilə xeyli Təbriz toxucusu toxuculuq sənayesi yaratmaq məqsədilə həmişəlik İstanbula aparılmışdı. Həmin dövrdə görkəmli Azərbaycan bədii parça ustaları Hindistanda, Orta Asiyada və bölgənin digər sənət mərkəzlərində çalışırdılar. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycan parçalarının belə geniş şöhrət qazanmasının səbəbi yalnız onların texniki icrası, yaxud davamlı olmasında deyildi. Həmin parçaların başlıca qiymətli cəhəti ondan ibarət idi ki, onlar yüksək bədii xüsusiyyət daşıyan naxışlarla toxunur və çox halda daha cəlbedici görünmək üçün həmin naxışların arasında klassik Şərq şairlərinin (xüsusilə Nizami Gəncəvinin) əsərlərindən alınmış obrazlar təsvir edilirdi. Parçaya xas olan xüsusi şərti dekorativ qaydalarda verilən həmin təsvirlərin əksəriyyəti Azərbaycanın Səfəvi dövründəki miniatür sənətini xatırladır. Belə sənətkarlıqla hazırlanmış parçaların meydana gəlməsində Sultan Məhəmməd və Rza Abbasi kimi görkəmli rəssamların mühüm rolu olmuşdur. Azərbaycan parçaları öz bədii tərtibatına görə üç böyük qrupa bölünür: 1) müxtəlif dini sözlər və yaxud Şərq klassiklərinin rübailəri ilə bəzədilmiş parçalar; 2) ornamental parçalar; 3) süjetli parçalar. Yazılı parçaların meydana gələrək təşəkkül tapmasında islam dininin həlledici rolu olmuşdur. XV əsrdən etibarən parça üzərində verilən yazılarda Qurandan əxz olunmuş sözlər getdikcə əhəmiy - yətini itirmiş, daha çox Şərq şairlərinin poeziya örnəkləri ilə əvəz olunmağa başlamışdı. Şeirlər içərisində ən görkəmli yeri Hafızin, Sədinin və Nizaminin əsərləri tuturdu. Azərbaycan ərazisində tapılmış ən qədim yazılı parça nümunəsi XVI əsrin əvvəllərinə aiddir. 1936-cı ildə Bakıdakı Şirvanşahlar sarayı ərazisində aparılmış qazıntılar zamanı köhnə qəbirlərin birində kəfən əvəzinə istifadə olunmuş yazılı ipək parça tapılmışdır. Parçanın üzərindəki şeir fars dilindədir. Gül-çiçək rəsmləri ilə bəzədilmiş parçalar toxuculuq sənətimizdə mühüm yer tutur və çoxluq təşkil edir. Nəbati ornamentlə bəzədilmiş parçalardan bizə gəlib çatmış ən orijinalı XVI əsrə aid edilən parça tikəsidir. Bakıdakı Şirvanşahlar sarayının ərazisində tapılmış bu ipək parça zərif naxışları ilə diqqəti cəlb edir. Yaşıl rəngli bu ipək parçanın ornamenti onun ümumi fonu ilə gözəl vəhdət yaratmışdır. Azərbaycan parçalarının ən qiymətli məziyyəti süjetli parçalarda əks etdirilmişdir. Parçanı insan, heyvan, quş təsvirləri ilə bəzəmək Azərbaycanda qədim zamanlardan məlum idi. Lakin XVI-XVII əsrlərdə bu cür təsvirlər ən yüksək kamillik səviyyəsinə çatdı. Əvvəllər parçaların üzərindəki rəsmlər nisbətən bəsit və sərt üslubda icra olunduğu halda, tariximizin Səfəvi dövrünə aid olan parçalarda biz bunun əksini görürük. Bu 11 dövrün parçalarındakı rəsmlər, adətən, lirik əhvali- ruhiyyədə tərtib edilmişdir. Hətta müharibə və ov səhnələrini təsvir edən parçalar da lirik üslubda olurdu. Azərbaycan bədii parça sənətinin bənzərsiz cəhətlərindən biri süjetli parçalarda qızılbaş papağının təsvirlənməsidir. Səfəvi dövrünün baş geyimi XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq əsrin sonlarınadək bir neçə dəfə öz formasını dəyişmiş, həmin əsrin 70 -ci illərində isə dəbdən düşmüşdür. XVI-XVII əsrlərdə bəzək və təsvirlər parça üzərində əsasən üç üsulla yerinə yetirilirdi. Birinci üsulla istənilən bəzək və rəsmlər dəzgahda parça ilə birlikdə toxunaraq onun ayrılmaz qismini təşkil edirdi. İkinci üsulda bəzəklər hazır parçanın yerliyi üzərinə tikmə vasitəsilə salınır, üçüncüdə isə qəliblərdə basma üsulunda həkk olunurdu. XVI-XVII əsrlərdə geyimlər, habelə məişət əşyalarından pərdə, örtük, süfrə, mütəkkə, at yəhəri və s. üzərinə salınmış bəzəklər dekorativ sənətin ən çox yayılmış növü sayılan tikmə ilə icra olunurdu. Mənbələr təsdiq edir ki, Səfəvilər dövründə Azərbaycanda əhali arasında ən çox tikmə üsulu, təkəlduz, güləbətin, muncuqlu, qurama yayılmış və inkişaf etmişdi. Bu dövrdə parça üzərinə salınan tikmə üsullarından ən nəfisi, önəmlisi güləbətin idi. Bu tikmə əsasən ağır və bahalı parçalar üzərində olurdu. Həddən artıq stilizə edilmiş gül-çiçək, yarpaq və quş rəsmləri milli geyimlərin, ev əşyalarındakı bəzəklərin əsasını təşkil edirdi. Həmin təsvirlər, adətən, içli olurdu. Üfüqi, şaquli istiqamətlərdə tikilən qızılı və gümüşü saplar stilizə olunmuş təsvirlərin içini doldururdu. XVI -XVII əsrlərdə güləbətin tikmələr xüsusilə Təbriz, Şamaxı və Naxçıvan şəhərlərində geniş yayılmışdı. Təsadüfı deyildir ki, XVI əsrin sonlarında Təbriz sənətkarlarının güləbətin tikmələrlə bəzədikləri, Osmanlı sultanı III Murada hədiyyə göndərilmiş xalat indiyədək İstanbuldakı Topqapı sarayı muzeyinin qiymətli incilərindən sayılır. Xalçaçılıq. Azərbaycan xalçaçılıq sənəti tarixində XVI-XVll əsrlər ən zəngin dövrlərdəndir. Bu yüzillərdə Azərbaycanda olmuş əcnəbi səyyahlar ölkənin bir çox şəhərlərində daxili və xarici bazarlar üçün xalça toxunan xüsusi karxanaların fəaliyyət göstərdiyini qeyd etmişlər. Mənbələrdən məlum olur ki, bu zaman toxunuşu bəzi nümunəvi xalçaların yaradılmasında yalnız toxucu deyil, dövrün görkəmli rəssamları da iştirak etmişlər. Məlum olduğu kimi, xalça əsil mənada toxucu əməyinin məhsuludur. O, əsrlər boyu xalçanın həm toxucusu, həm də rəssamı olmuşdur. XVI-XVII əsrlərdə xüsusr sifarişlə toxunmuş bir çox Azərbaycan xalçaları isə xalq yaradıcılığından daha çox peşəkar saray incəsənəti örnəklərini xatırladır. XVI-XVII əsr Azərbaycan xalçalarında dövrün ən çox yayılmış bəzək ünsürlərindən olan nəbati ornamentlərə daha çox rast gəlirik. Xalça üzərində, adətən, ahənglə qurulmuş nəbati oraamentlərdə budaqlar ana xətti, onların üzərində yerləşən gül-çiçək və yarpaqlar isə əlavə ünsürləri təşkil edirdi. Bu dövrün ornamental xalçala arasında 1530-cu ildə Ərdəbildə Şeyx Səfı məscidi üçün toxunma və hazırda Nyu -Yorkun Metropoliten muzeyində saxlanılan xalın 1539 -cu ildə Təbrizdə yenə həmin məscid üçün toxunmuş və Londonda Viktoriya və Albert muzeyindəki xalını və s. göstərmə olar. "Şeyx Səfı" adı ilə məşhur olan axırıncı xalını 1893-cü ild ingilislər alıb Londona göndərmişdilər. Eni 5,34 metr, uzunluğu 10,51 metr (ümumi ölçüsü 56,12 kvadratmetr) olan bu xalı dünya muzeylərində saxlanılan nadir xalq sənəti nümunələrindəndi. "Şeyx Səfi" tipli ornamental xalılar əksər hallarda Təbriz və Ərdəbil şəhərlərində toxunurdu. Şirvan, Qarabağ, Gəncə, Qazax xalçaları ornamentlərinin məzmunu etibarilə Təbriz və Ərdəbil xalçalarına oxşasa da, üslub xüsusiyyətlərinə görə onlardan fərqlənir. Tədqiqatçılar Təbrizdə və Ərdəbildə toxunmuş xalıların rəsm və naxışlarının digər yerlərdə toxunan xalçalara nisbətən daha çox real bəzək ünsürlərinə malik olduğunu qeyd edirlər. Azərbaycan xal çalarının araşdırıcıları xalçalarımızdakı bəzək müxtəlifliyini ilin sıxlığının çox və ya az olması, ilə izah edirlər. Həqiqətən də ilin sıxlığı çox olan xalçalarda daha real və zərif rəsmlərə, ilmə sıxılığı az xalçalarda isə sxematik və nisbətən bəsit bəzəklərə rast gəlininir. XVI-XV1I əsrlərdə ölkədə yüksək səviyyəli ornamental xalçalarla yanaşı, bədii səciyyə daşıyan süjetli xalçalar da toxunurdu. Bunlardan ovçuluqla bağlı müxtəlif kompozisiyalı xalçaları, məişət səhnələrini, klassik Şərq poemalarında əxz olunmuş epizodları qeyd edə bilərik. Azərbaycanda bu dövrdə yüksək keyfıyyətli xovlu xalçalarla yanaşı, külli miqdarda xovsuz xalça məmulatı (palaz, cecim, kilim, şəddə, vərni) də hazırlanırdı. Xovsuz xalça məmulatı istehsalı xüsusilə Qarabağda, Şamaxıda, Qazaxda və Gəncədə çox şöhrət tapmışdı. Xovsuz xalçalar üzərində, adətən, rəngli zolaqlar, dördbucaq, paxlava, çarpazlanmış qıvrım xətlər və s. həndəsi fıqurlar olur. Mənşəcə əski zamanlara aid olan sxsmatik bəzəklər əslində real varlıqda rast gəldiyimiz əşyaların ifadə vasitəsidir. Xovsuz xalçalarda arabir nisbətən real üslubda çəkilmiş insan və heyvan fiqurlarına da təsadüf edilir. Xalça məmulatı bu zaman ərzində də Azərbaycan gerçəkliyinin tərkib hissəsi, beynəlxalq ticarətdə başlıca alq ı-satqı obyektlərindən biri olmuşdur. Bədii metal. XVI-XVII əsrlərdə metaldan məişət avadanlığı, silah və bəzək nümunələri hazırlamaq işi Təbriz, Ərdəbil, Naxçıvan, Gəncə, Şamaxı, Bakı şəhərlərində xüsusilə inkişaf etmişdi. Bu zaman Azərbaycan sənətkarlarının hazırladığı silah (xəncər, qıhnc, qalxan) və zirehli geyimlər (dəbilqə, dirsəklik və s.) xarici ölkələrdə xüsusilə məşhurlaşmışdı. Oruc bəy Bayat öz kitabında Azərbaycan silahlarının başqa ölkələrlə bərabər, Moskva dövləti ərazisində daha çox yaşadığını xüsusilə qeyd edir. Rus mənbələrindən birində Moskva knyazı Boris Qodunovun Şamaxı sənətkarları tərəfındən hazırlanmış 8 bəzəkli dəbilqəsi haqqında məlumat vardır. Azərbaycan silahlarının geniş şöhrət tapması təsadüfi hal olmayıb, yerli sənətkarların sənət axtarışlarının labüd nəticəsi idi. Məsələn, XV əsrdə geniş yayılmış düz və enli qılıncları yeni yüzillikdə ayparaya 12 bənzər qızıl, gümüş və qiymətli sümük dəstəkli qılınclar əvəz etmişdi. Araşdırmalar göstərir ki, bu dövrdə yaranmış metal məmulatı üzərində yalnız sənətkarlar deyil, habelə zamanın tanınmış rəssamları da məşğul olmuşlar. Sultan Məhəmməd bu dövrün metal məmulatının rəsm tərtibatı ilə məşğul olmuş ən görkəmli rəssamı idi. XVI əsrdə Nizami Gəncəvinin əsərlərindən alınmış surətlərə metal məmulatı üzərində xüsusilə tez-tez rast gəlinir. Metal məmulatı üzərində rəsm və naxışlardan başqa ərəb əlifbası ilə yazılmış sözlərə də təsadüf olunur. Həmin yazılar məmulatın nə zaman, kimin sifarişi ilə, hansı usta tərəfındən hazırlandığını nəzərə çatdırır. Bəzi metal əşyalar üzərində Qurandan əxz olunmuş parçalar, klassik Şərq şairlərinin şeirlərindən müəyyən hissələr həkk edilirdi. Ornament, müxtəlif rəsm və yazılarla yanaşı, bu dövrün metal məmulatı bəzəyində qiymətli daşlardan çox geniş surətdə istifadə olunurdu. Qiymətli daşlar içərisində firuzə və yaqut xüsusilə geniş yayılmışdı. Əski inamlara görə, fıruzə ondan istifadə edən şəxsi xəstəliklərdən, bədnəzərdən qoruyur və evinə xoşbəxtlik gətirir. Yaqut isə ehtirasın, qələbə hissinin rəmzi kimi qiymətləndirilir. XVI-XV[I əsrlərdə metaldan hazırlanmış bədii sənət nümunələrinin ayrılmaz bir qismini də zinət əşyaları təşkil edir. Bunlar əsasən qızıl və gümüşdən hazırlanır, qadın və kişi bəzəyi kimi istifadə edilirdi. Ümumiyyətlə, qiymətli metallardan düzəldilmiş bəzək əşyaları gəzdirilməsi və geyilməsi baxımından 4 qismə bölünür: 1) boyun bəzəkləri; 2) qol və barmaq bəzəkləri; 3) baş bəzəkləri: 4) libaslara bənd olunan bəzəklər. Bu dövrün Azərbaycan zərgərliyi barədə yazılı mənbələrdə xeyli məlumat olmasına baxmayaraq, faktik materialların (sənət nümunələrinin) sayı çox azdır. Daş üzərində oymalar. Əvvəlki dövrlərə nisbətən daş üzərində oyulmuş bəzək nümunələrinə biz daha çox məzarüstü daşlarda rast gəlirik. Ümumiyyətlə, Azərbaycan ərazisində bir neçə qrup məzar daşına təsadüf olunur. Bunlardan müxtəlif formalarda yonulmuş şaquli başdaşıları (stellalan), üfüqi sənduqələri (sarkofaqı), at və qoç fıqurlu heykəlləri göstərmək olar. Qeyd etdiyimiz məzar daşlan dəfn olunmuş şəxsin cəmiyyətdə tutduğu mövqeyindən asılı olaraq müxtəlif üslubda, forma və məzmunda bəzədilirdi. Təbiidir ki, sərvətli şəxslərin məzar daşı daha bəzəkli və zərif hazırlanırdı. İqlimdən, istifadə olunan materialdan və ənənələrlə əlaqədar Azərbaycamn müxtəlif yerlərində məzar daşları müxtəlif forma və bəzəklərdə tərtib edilirdi. Hazırda Azərbaycanda XVI-XVII əsrlərə aid olan ən zərif və orjinal üslubda oyulmuş məzar daşlarına Abşeronda, Şamaxı, Bərdə, Laçın, Naxçıvan, Lerik, Gəncə, Qəbələ ərazilərində təsadüf etmək mümkündür. Bu məzar daşlan üzərində biz məharətlə oyulmuş həndəsi, nəbati ornamentlərlə yanaşı, insan, heyvan, quş fıqurlarına və hətta süjet xarakteri daşıyan kompozisiyalara rast gəlirik. Bunlardan yalnız bəzək kimi deyil, dəfn olunmuş şəxsin cinsini, həyatını, peşəsini əks etdirən təsvir kimi də istifadə edilirdi. Məsələn, əksər məzar daşları üzərində gəncliyi və şücaəti əks etdirən qılınc, qalxan, at, qoç, qartal; hörmətli və qoca bir şəxsin və ya ruhaninin məzar daşında isə təsbeh, rəhil, qadın məzar daşı üzərində iynə, sap, qayçı, güzgü və s. təsvirlərə təsadüf olunur. Məzar daşları üzərində bir çox rəmzi mahiyyət daşıyan rəsmlər də vardır. İslamın rəmzi olan Ay və ulduz təsvirləri, Günəşin rəmzi olan svastika və ya zolaqlı dairə, digər rəsmlər bu qəbildəndir. Məzarüstü daşlarda vəfat etmiş şəxsin fəlsəfı məna daşıyan kəlamları, görkəmli şair və aşıqların sətirləri, dua, şifahi ədəbiyyat nümunələri də həkk edilirdi. Epitafıya (mezar kitabəsi) şəklində geniş yayılmış bu cür yazılar görkəmli şəxslərin məzarüstü daşlarında təkrar olunur. XVI-XV[I əsrlərdə yaradılmış məzarüstü daşların bəzəyinin əksəriyyətini nəbati ornamentlər təşkil edir. Araşdırmalar təsdiq edir ki, nəbati ornament motivləri və cürbəcür gözəl xətlə yazılmış kitabələrlə bəzədilmiş ən nəfıs məzar daşları bu əsrlərdə Şirvan-Abşeron ərazisində olmuşdur. Asanlıqla oyulan, əsasən əhəngdaşından hazırlanmış Şirvan-Abşeron məzar daşları çox da böyük olmayan sənduqə şəklindədir. Bu sənduqələrin əsas bəzək elementlərini simmetrik yerləşdirilmiş nəbati motivlər, nəsx xətli kitabə, "səlcuq zənciri" adlanan həndəs i ornament növü və bəzi məişət əşyalarının (gülabdan, rəhil və s.) təsviri təşkil edir. Kompozisiya baxımından nəbati motivlər, adətən, sənduqənin yan tərəfındəki geniş sahədə, yazılar daşın yan haşiyəsindəki nazik qurşaq arasında, "səlcuq zənciri" və s. həndəsi naxışlar isə pyedestalda təsvir edilirdi. Qəbələ bölgəsinin Həzrə və Abşeronun Buzovna kəndlərində aşkar olunan, tariximizin Səfəvi dövrünə aid məzarüstü daşlar oyma sənətinin klassik nümunələrindəndir. Məzar daşlarında rast gəlinən süjet xarakterli kompozisiyaların əksəriyyəti dəfn olunmuş şəxsin xeyirli əməllərini əks etdirən mövzulardır. Bu mövzular içərisində kişi məzarlarında başlıca olaraq ov səhnələri, qadın məzarlarında isə xalçaçılıq sənəti ilə bağlı təsvirlər əsas yer tutur. Süjetli oyma kompozisiyaları içərisində Sisyan (keçmiş Zəngəzur) rayonunun Urud kənd qəbiristanlığında yerləşən sənduqələr xüsusilə maraqlıdır. Burada biz qədim türk tayfalarının əski inamları ilə bağlı olan təsviri sənətə gətirilmiş bir çox orijinal motivlərə təsadüf edirik. Bu motivlər nəinki Azərbaycan el sənətlərinin uzaq keçmişdə Sibir və Altayda yaşamış digər türk tayfaları ilə əlaqəsini hətta islam fəlsəfəsinə uyğun gəlməyən mövzuların da təsvir olunduğunu göstərir. Bunlardan şamanların dini mərasimi, qədim türk xalqlarında zoomorf anlayışlarla bağlı meydana çıxmış onqon - quş toteminin təsvirini və s. göstərmək olar. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan sənətkarlığına, onun bədii xüsusiyyətlərinə və məzmununa islamın təsiri hər yerdə eyni olmamışdır. Bu təsir şəhərlərdə nisbətən güclü olmuş, ucqar və dağlıq bölgələrdə isə əsasən, hiss edilməmişdir. Dağlıq yerlərdə yaşayan feodal təbəqəsinin məişəti şəhər feodallarının həyat 13 tərzindən fərqləndiyi kimi, onların etiqadında da kəskin fərq vardı. Ucqarlarda yaşayan feodallar islamı qeyd - şərtsiz qəbul etmədikləri üçün bu dinin yoxsul təbəqələr arasında yayılmasına da kəskin ehtiyac yox idi. Azərbaycanda daş qoç fiqurları xüsusilə geniş yayılmışdır. Biz onlara vətənimizin cənub sərhədlərindən tutmuş şimal-qərb inədə bir çox yerlərdə rast gəlirik. Ermənistanın və Gürcüstanın azərbaycanlılar yaşayan ərazilərində də bu cür fıqurlara təsadüf olunur. Təbiidir ki, belə geniş ərazidə daşdan yonulmuş qoç fiqurlarının yayılması təsadüfi deyildi. Dadlı ətinə, məişətdə müxtəlif ləvazimat və geyim məqsədilə istifadə olunan əvəzsiz dərisinə, gözəl xalçaların ipi olan yununa görə qoç əski zamanlardan ulu babalarımız üçün bolluq və qələbə rəmzinə çevrilmişdi. Daş qoç fiqurlarımız haqqında ilk məlumatlara biz hələ XIX əsrin əvvəllərində rast gəlirik. 1834-cü ildə Azərbaycanda olmuş fransız səyyahı Dübua de Monpere Qarabağda çoxlu daş heyvan fiquru gördüyünü və yerli əhalinin onlara xüsusi hörmət bəslədiyini qeyd etmişdir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda olmuş rus alimi V.M.Sısoyev qeyd edilir ki, yerli əhali hətta bu cür fiqurları bəzən qədim qəbiristanlıq xarabalağından, dağlardan taparaq gətirir, hörmət əlaməti olaraq öz qohumlarının qəbri üzərinə qoyur. Respublikamızın cənubunda, xüsusilə Lerik bölgəsində təsadüf olunan qoç fiqurları həcminin iriliyi və şərti dekorativliyi ilə fərqlənir. Gəncə, Qazax, Ağdam, Laçın bölgələrində təsadüf olunan daş qoç fiqurlarının da bir çox bənzərsiz xüsusiyyətləri vardır. Bu ərazinin daş qoç fiqurları daha çox uzaq keçmişlərin arxaik sənət nümunələrini xatırladır. Uzunluğu 80-90 santimetr, hündürlüyü 50-60 santimetrdən artıq olmayan bu abidələr monumentallığı, formalarının ümumiləşdirilmiş bir üslubda icrası ilə diqqəti cəlb edir. Naxçıvan, Gədəbəy və Ermənistanın azərbaycanlılar yaşamış ərazilərində rast gəlinən daş qoç fiqurlan ölçü baxımından müxtəlifdir. Onlardan ən böyüyünün uzunluğu 150, hündürlüyü 110 santimetr, ən kiçiyinin uzunluğu 45, hündürlüyü isə 30 santimetrdir. Qeyd etdiyimiz daş qoç fiqurlarının dekorativ bəzəklərini nəbati həndə si ornament motivləri, epiqrafik yazılar, bəzi hallarda isə süjet səciyyəli kompozisiyalar təşkil edir. Azərbaycanda daş qoç fiqurlu məzar daşlarından sonra ən çox yayılmış fıqur at olmuşdur. Xalqımızın dünyagörüşündə, inamlarında at insanın şərəfı, qəhrəmanlığı və qələbəsinin rəmzi olub, müqəddəs heyvan kimi qiymətləndirilmişdir. XVI-XVII əsrlərdə hazırlanmış at fiqurlarının ən bədii və orijinal nümunələrinə Laçın bölgəsinin Zabux kəndi yaxınlığındakı qəbiristanlıqda, Gəncənin Göy imam qəbiristanlığında rast gəlirik. Yerli bərk boz daşlardan yonulmuş Zabux at fiqurlarının uzunluğu 1,5 metr, hündürlüyü 85 santimetr, eni isə 35 santimetrdir. Fiqurlar oyma üsulu ilə insan, quş təsviri, nəbati, həndəsi naxışlar və süls-nəsx yazıları ilə bəzədilmişdir. Nəzərdən keçirilmiş qoç və at fiqurları yalnız bir sənət əsəri kimi deyil, tarixi fakt kimi də maraqlıdır. Çünki bu sənət əsərləri tariximizin Səfəvi dövrünün əski ümumtürk tarixi ilə sıx, üzvi bağlılığını təsdiq etməkdədir. Ağac üzərində oyma bəzəklər. Azərbaycan müxtəlif inşaat işləri, dekorativ-tətbiqi sənət üçün qiymətli ağaclarla zəngin bir ölkədir. XVI-XVII əsrlərdə xalq sənətimizin başqa növlərinə nisbətən bədii taxta emalı ölkədə tələbatın az olması ilə əlaqədar zəif inkişaf etsə də, yalnız sırf yerli xüsusiyyət daşımamış, ona bir çox xarici ölkələrdə ehtiyac olmuşdur. Səfəvi dövründə hazırlanmış taxta məmulatı üzərindəki bəzəklər əsasən üç texnoloji üsulla icra edilirdi: oyma, şəbəkə və xatəmkarlıq. Bu tarixi mərhələnin bədii taxta tərtibatı sənətinin ən çox yayılmış üsulu şəbəkə idi. Şəbəkəçilik dekorativ -tətbiqi sənətin böyük məharət tələb edən gözəl sahələrindən biridir. Şəbəkənin başlıca xüsusiyyətlərindən ümdəsi odur ki, hazırlanmış kiçik taxta parçalarının bir -birinə bənd edilməsində nə mismardan, nə də yapışqandan istifadə olunur. Şəbəkə bəzəyinin əsasını həndəsi naxışlar təşkil edir. XVI-XVII əsrlərdən dövrümüzə qədər şəbəkəçilik sənətinin iki gözəl nümunəsi gəlib çatmışdır. Bunlardan biri Qusar bölgəsinin Həzrə kəndindəki Şeyx Cüneyd türbəsindəki sənduqə, o birisi isə Gəncədə Cümə məscidinin minarəsidir. Keramika. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycan şəhərlərində istehsal olunan keramika məmulatı ticarət vasitəsilə müxtəlif Qərb və Şərq ölkələrinə yayılmışdı. Yazılı mənbələrə görə, bu dövrdə ölkədə saxsı qabların, həm də memarlıq abidələrində tətbiq olunması kaşı məmulatı istehsalının əsas mərkəzləri Təbriz, Ərdəbil, Şamaxı Bakı, Naxçıvan və Gəncə şəhərləri olmuşdur. Əvvəlki əsrlərə nisbətən keramika məmulatı ticarət vasitəsilə müxtəlif Qərb və Şərq ölkələrinə yayılmışdı. Yazılı mənbələrə görə, bu dövrdə ölkədə saxsı qabların, həm də memarlıq abidələrində tətbiq olunan kaşı məmulatı istehsalının əsas mərkəzləri Təbriz, Ərdəbil, Şamaxı, Bakı, Naxçıvan və Gəncə şəhərləri olmuşdur. Əvvəlki əsrlərə nisbətən keramika məmulatı üzərində üslub baxımından xeyli real təsvir edilmiş bəzəklər arasında biz mahir sənətkar əli ilə yaradılmış, çoxlu gül - çiçək, quş, heyvan və bəzi məişət əşyalarının da təsvirini görürük. Bundan əlavə, saxsı məmulatı üzərində Səfəvi zadəganlarının həyat və məişətindən götürülmüş süjetlərə də təsadüf olunur. Hazırda bu dövrün bədii keramika əsərlərinin gözəl nümunələri dünyanın bir çox tanınmış muzeylərində saxlanılmaqdadır. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanda olmuş əcnəbi səyyahlar burada sarayların, hamamların və başqa ictimai tikililərin bədii tərtibatında yüksək keyfıyyətli bəzəkli kaşılardan istifadə olunduğunu qeyd etmişlər. Övliya Çələbinin məlumatına görə, o öz gözü ilə yalnız Təbrizdə bədii kaşılarla bəzədilmiş 700-dən artıq hamam görmüşdür. Kaşı bəzəklərinin rəngarəngliyi, bədii ornamental xüsusiyyətlərinə görə Ərdəbildəki Şeyx Səfi kompleksi görkəmli yer tutur. 14 Araşdırmalar göstərir ki, XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanda hazırlanmış keramika sənəti nümunələri əsasən üç texniki üsulla bəzədilirdi. Bunlardan mina ilə boyanmış, kobalt boyalı və çini rəsmli işləri göstərmək olar. Əgər memarlıq abidələrinin tərtibatında tətbiq olunan mina boyalı keramika sənəti nümunələri daha çox yerli ənənələrlə bağlı idisə, kobalt boyalı keramika nümunələrinin yaranmasında Çin keramika sənəti ənənələri başlıca rol oynamışdır. Mənbələr göstərir ki, bu əsrlərdə Azərbaycan şəhərlərində kobalt boyalı Çin keramikası geniş yayılmışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, Uzaq Şərq, xüsusilə Çin mədəniyyətinə xas olan rəng və ornament motivləri yalnız keramikada deyil, başqa sənət nümunələrində də özünü büruzə vermişdir. Lakin Azərbaycan sənətkarları bu yeniliyi heç zaman kortəbii şəkildə təqlid etməmiş, daim doğma mühitə, verli ənənələrə uyğunlaşdıraraq istifadə etmişlər. Zaman keçdikcə isə gəlmə bədii ənənələr bütünlüklə öz keçmiş forma və mənşəyini itirərək, Azərbaycan bəzəklərinin üzvi, ayrılmaz ünsürlərinə çevrilirdi. XVII əsrin sonları - XVHI əsrin əvvəllərində öncə Qərbi Avropada, sonra isə Rusiyada çini və saxsı qabları kütləvi şəkildə istehsal edən bir sıra müəssisələrin fəaliyyətə başlaması Azərbaycan keramika sənətinin də inkişaf zəminini məhdudlaşdırmışdır. Kütləvi şəkildə istehsal olunmuş Avropa və Rusiya çini qabları ucuz qiymətə satılır, Azərbaycan bazarlarında da əlverişli alış obyektinə çevrilir, xüsusi emalatxanalarda əllə hazırlanmış çini qablara ehtiyac qalmırdı. XVI-XVn əsrlərdə dekorativ -tətbiqi sənətin digər növləri müəyyən dərəcədə inkişaf etmişdir. Lakin eldə kifayət qədər material olmaması sənətin bu növləri haqqında daha aydın təsəvvür yaratmağa imkan vermir. Bu zaman sənətlə incəsənətin sıx əlaqəsi özünü parlaq şəkildə büruzə vermişdir. Bu dövrün dekorativ - tətbiqi sənət əsərləri yalnız sənətkarların deyil, rəssamların, xəttatların kollektiv fəaliyyətinin məhsulu idi. Azərbaycan dekorativ -tətbiqi sənəti tarixində bu dövrdə ilk dəfə olaraq insan təsviri qabarıq şəkildə ön plana çıxdı. Dekorativ sənət əsərlərinin klassik Şərq poeziyası ilə bağlılığı, realizmi Səfəvi dövrünün nəzərəçarpan cəhətlərindən idi. Təhlil etdiyimiz sənət nümunələri göstərir ki, əsərlərin forması, materialı və icrasından asılı olmayaraq eyni süjet, kompozisiya quruluşu, ornament motivləri bütün əşyalarda öz əksini tapmışdır. Bu isə Səfəvi dövründə özünəməxsus ümumi üslub xüsusiyyətinin olduğunu təsdiq edir. Lakin bu bədii üslub da başqa zamanların bədii üslubu kimi uzun müddət davam edə bilmədi. XVII əsrin sonlarından başlayaraq bir çox tarixi səbəblərlə əlaqədar inkişaf etməkdə olan yeni üslub qarşısında əski üslub aciz qaldı və əhəmiyyətini itirməyə başladı. Şiəliyin dövlət dini olması və ruhanilərin, eləcə də bəzi Səfəvi hökmdarlarının, o cümlədən Şah Təhmasib, Şah Sultan Hüseynin musiqinin qadağan olunmasına dair fərmanlarına baxmayaraq, musiqi mədəniyyəti inkişaf edirdi. Musiqi təkcə dini mərasimlərdə deyil, sarayda və xalqın şənlik məclislərində də səslənirdi. Bu dövrdə xalq mahnıları, aşıq mahnıları geniş yayılırdı. Azərbaycanın Gəncə, Şamaxı, Bakı, Ərdəbil, Təbriz, Marağa və s. şəhərlərində (xüsusilə şah sarayında və şəhər hakimlərinin ziyafət məclislərində) musiqiçilər dəstəsi fəaliyyət göstərirdi. Musiqiçilər və xanəndələrə rəis təyin edilməsi haqqında 1526-cı ildə verilmiş fərmandan aydın olur ki, artıq bu zaman musiqiçilər, xanəndələri bir təşkilatda birləşdirilir, onların fəaliyyəti dövlət nəzarəti altına alınır. Musiqiçi və xanəndələr hətta dövlətə vergi də verməli idilər. Onlara çalğıçıbaşı adlanan başçılar da təyin edilirdi. 1521-ci ilin fevralında I Şah İsmayıhn Təbrizin “Həştbehişt” adlanan məşhur sarayında təşkil etdiyi şənlik məclisində müğənnilər oxuyur, musiqiçilər ud və ney çalırdılar. 1 Şah İsmayıl və yüksək rütbəli əmirlər Təbriz meydanında musiqi sədası altında qopuq oyunu keçirirdilər. Lakin Şah Təhmasib iki dəfə - 1526 və 1556- cı illərdə musiqi çalınmasını qadağan edən fərmanlar vermişdi. 1526 -cı il fərmanına əsasən saqqal qırxmaq, göyərçinbazlıq, nərd oynamaqla yanaşı, tənbur çalmaq da qadağan edilmişdi. 1556-cı ildə verilmiş fərmanda deyilirdi: "Müğənni şərə xilaf mahnı oxusa, cəzalanmalıdır. Çəngi hər kimdə görsələr, boğazını kəssinlər, ney şəri mahnılarla həmahəng olmasa, nəfəs çıxarmağa qoymasınlar, musiqiçi digəri ilə həmnəfəs olduqda boğazına qurğuşun töksünlər". Həmin fərmanlardan aydın olur ki, musiqi yalnız dini mərasimlər zamanı çalına bilərdi. İsgəndər bəy Münş i üstüörtülü də olsa, bu barədə belə yazmışdı: "Şəriət musiqi əhlini saya qoymur. Hökmdarın xidmətində olan musiqiçilər işdən qovulmuşlar. Onlardan yalnız ikisi - Hüseyn Şüştəri Bəyani və Ustad Əsəd Sornai (zurnaçalan. - Yüklə 442,64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|