6
2009 yil 14-may sanasida, Fransuz Gvianasida mahalliy vaqt bilan soat ertalabki 10
dan 12 daqiqa o„tganida Yevropa Kosmik Agentligi (ESA) bazasida «Arian-5»
raketasining dvigatellari o„t oldirildi va u parvozni boshladi. Ikki daqiqa o„tib raketa
70 km balandlikka ko„tarildi va unda qo„shimcha ikkita qattiq yoqilg„ili dvigatellar
ajralib chiqib ketdi. Raketa o„z ortidan qoldirib ketayotgan
uzun va ulkan tutun
chizig„i bulutlar orasida to„zib yo„q bo„lib ketdi. Bu vaqtda raketaning tezligi 2
bo„lib, tovush tezligidan deyarli olti barobar ortiq tezlik bilan uchmoqda edi. «Arian-
5» yoqilg„i baklarida manfiy haroratda suyuq holatda saqlanuvchi kislorod va
vodorod yoqilg„isi evaziga harakatda davom etmoqda. Vodorodning yonishi
harakatni ta‟minlash uchun yetarli energiyani ta‟min etib berardi. Raketaning
boshlang„ich massasini amalda to„liq yoqilg„i miqdori tashkil qilardi va zaruriy
balandlikka ko„tarilib olgan «Arian-5»ning endigi massasi, boshlang„ich massadan
atiga 1% ulushni tashkil etardi xolos.
«Arian-5» bortida ikkita qurilma o„rnatilgan: «Plank» va «Gershel».
«Gershel» - 3.5 metr diametrga ega bo„lgan infraqizil teleksop. «Plank» esa,
mikroto„liqnli fonli nurlanishlarni tadqiq etishga mo„ljallangan uskunalar bilan
jihozlangan sun‟iy yo„ldosh.
Qayd etish joizki, butun koinot elektromagnit
nurlanishlar bilan liq to„la bo„lib (uni yana reliktiv nurlanitish ham deb yuritiladi) bu
nurlanishlar koinotda hali yulduzlar ham paydo bo„lmagan, fazoning o„zi esa, hatto
atomlarni ham barqaror tura olmay, bir odnayoq parchalanib ketishga majbur
7
qiladigan darajadagi intensivlikka ega zarrachalardan iborat sho„rva misol bo„lgan
o„sha olis va qadim zamonlardan paydo bo„lgandir. Materiya va nurlanishlar
muayyan doimiy harorat ostidagi termik muvozanatda bo„lgan. Koinotning
kengayishi va sovishi natijasida nurlanishlar energiya pasaydi va shu paytdan boshlab
dastlabki atomlar shakllana boshladi. O„shandan buyon nurlanish materiya bilan
o„zaro ta‟sirlashmasdan, butun olam, koinot bo„ylab kezib yuribdi. Hozirda u barcha
yo„nalishlarda bir xil intensivlik bilan tarqaladigan mikroto„lqinli
signal tarzida
namoyon bo„lmoqda.
«Plank» sun‟iy yo„ldoshining yakuniy marrasi sayyoramizdan bir yarim
millon kilometr olislaikdagi masifada joylashgan Yer-Quyosh tizimining ikkinchi
Lagranj nuqtasi edi (qiyoslash uchun, Oy va Yer o„rtasidagi masifaniong 380 ming
km ekanligini esga oling). Nisbatan kichik jism ikkita ulkan jismlar orasidagi ikkinchi
Lagranj nuqtasiga erishganida, ular orasidagi gravitatsion ta‟sir oqibatida ushbu uchun
jismdan iborat tizimning bir-biriga nisbatan joylashuvi doimiy o„zgarmas bo„lib
qoladi. «Plank» bilan bo„lgan holatda uning vaziyati Yer va Quyoshga nisbatan
o„zgarmas bo„lib qolishi lozim edi. Bu joylashvudan mikroto„lqinli fon nurlanishlari
ustidan doimiy o„lchashlarni yuritish juda qulay bo„lib, aynan shu vazifa mazkur
sun‟iy yo„ldoshning birlamchi vazifasi sanaladi.
Mikroto„lqinli fon nurlanishlari qizigan jismlar nurlatadigan issiqlik
nurlanishlariga o„xshash nurlanishlardir. Maks Plank hayotining katta qismi davomida
issiqlik nurlanishlarining xarakteristikalarini
tadqiq qildi; aniqroq aytadigan bo„lsa,
uning tadqiqotlarining asosiy masalasi, bizlarga
mutlaq qora jism nurlanishi
nomi
ostida tanish bo„lgan muammolar bo„lgan. 1900 yilda tajribakor fiziklar qizigan
jismning nurlanish intensivligi harorat va to„lqin uzunligiga bog„liq ekanligini katta
aniqlik bilan isbotlab berishdi. Ulardan biri Rubens Genrix bo„lib, 7-oktyabr kuni u
shaxsan Plankka so„nggi o„lchash natijalari amaldagi formulalar orqali olinadigan
natijalardan farq qilayotgani haqida xabar berdi. Ehtimol ayna no„sha
kuni Plank
tajriba natijalarini aniq ifodalovchi matematik formulani topgan bo„lsa kerak. Bizga
Plank nurlanish qonuni
orqali yaxshi tanish bo„lgan mazkur formula, amaliy tajribalar
bilan olinayotgan barcha o„lchov natijalarini mukammal nazariy asoslab bera olardi.
Mikroto„lqinli fon nurlanishlari ham uning formulasiga aniq va so„zsiz bo„ysunadi.
Plank kashfiyoti, olimning qo„lida shunchaki yetarli axborot va bilimlar
to„plangani sababidangina emas, balki uning yuksak zehn zakovat sohibi bo„lganidan
hamda, sinchkovlik va mehnatsevarlik hislatlarini o„zi uchun e‟tiqod darajasida
shakllantirganidan ham yuzaga chiqqan edi. U beqiyos ilmiy ilhom manbasiga ega
edi. Izlanayotgan ma‟lumotlar unga birinchi bo„lib yetib kelardi, chunki u o„z
zamonasining eng yetuk fiziklar qurshovida ishlardi. U qaralayotgan muammoning
mohiyatini
tub-tubidan yaxshi anglar, bu boradagi so„nggi ilmiy yutuqlar bilan
hamnafas yashar, hamda, eng asosiysi juda mukammal matematik tayyorgarchilikka
8
ega edi. Biz bejizga Plankning ilhom manbai haqida so„z ochmadik, zero aynan
ilhomlana olish hislati tufayligina u o„z formulasini, rad etib bo„lmas dalil yoki,
boshlang„ich ma‟lumotlarning inkor qilib bo„lmas xulosasi sifatida emas, balki,
tayanib ishlanayotgan amaldagi ilmiy qonunlarni biroz o„zgartirish orqali,
ilmiy
tajribalarni amalga oshirsa bo„ladimi degan savollarga qiziqish asnosida kashf etgan
edi. Aytmoqimizki, uning kashfiyoti empirik xarakter kasb etgan.
O„z formulasini keltirib chiqarga Plank, uning uchun fizik tushuntirish
berishni istardi va uni boshlang„ich ma‟lumotlar bilan aloqasini qidirardi. Buning
uchun u o„z zamonasi fizikasining eng ilg„or yutuqlaridan foydalandi: bir tomondan
Genrix Gers va Jeyms Klark Maksvellarning elektrodinamikasini, ikkinchi tomondan
esa termodinamikaning ikkinchi qonuni va entropiya tamoyillarini keng qo„lladi.
Shuningdek u bir necha yillar muqaddam Avstriyalik fizik Lyudvig Boltsman
tomonidan ilgari surilgan entropiya tushunchasining
ehtimloylik talqinini ham
e‟tiborga oldi. Vanihoyat, Plank tomonidan, anchayin kutilmagan, lekin ilm-fanda
keskin qadamlar ila tub burilish yasagan
kvant gipotezasini
o„rtaga tashladi. Ushbu
nazariyaga muvofiq, ossilyatorning mexanik energiyasi (masalan
prujinadagi jism
energiyasi) tasodifiy kattalik kasb etishi mumkin emas va uning qiymati ko„plab
elementar zarrachalar – kvantlar orqali cheklanadi.
Dostları ilə paylaş: