L naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti beynəlxalq magistratura və doktorantura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

Tədqiqatın predmeti və obyekti.
Tədqiqat işinin obyekti olaraq Azərbaycan 
Respublikasının regionları götürülüb. İşin predmeti isə regional inkişaf prosesində 
yaranan sosial-iqtisadi əlaqələrin və sosial-iqtisadi prioritetlərin həyata keçirilməsidir. 
Tədqiqat işinin strukturu və həcmi.
Tədqiqat işinin strukturu giriş, üç fəsil, 
nəticə və istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.İşin yazılmasında mövzuya 
uyğun olaraq 9 cədvəl, 4 sxem, 1 şəkildən istifadə edilmişdir. 
Dissertasiya işi nəticə
ilə tamamlanır. Burada hər üç fəsildə əldə olunan 
məlumatlar ümumiləşdirilmiş və təcrübi tövsiyyələrin tətbiqi haqqında nəticə 
formalaşdırılmışdır. 

---

- 6 - 
FƏSIL 1. REGIONUN SOSIAL-IQTISADI INKIŞAFININ NƏZƏRI-
METODOLOJI ƏSASLARI 
1.1
 
Sosial-iqtisadi inkişaf siyasəti, mahiyyəti və istiqamətləri 
 
Müasir cəmiyyətin inkişafı üçün hər zaman yaxşı idarəetmə sisteminə ehtiyac var. 
Belə bir sistemin əsas komponentlərindən biri regional sistemdir ki,regional sistemlər 
həmişə bazarın özünüidarəetməsi əsasında inkişaf edə bilmir. Təcrübə göstərir ki, 
regionların inkişafına dövlətin müdaxiləsi labüddür. Məhz bu səbəbdən regional 
inkişaf siyasəti dövlətin əsas funksiyalarından biri hesab olunur.
 
Regional siyasəti bir növ hər bir dövlətin taktikası hesab olunur. Bu baxımdan, 
müxtəlif ölkələrdə regional siyasətin məqsədləri və vəzifələri fərqlidir.Buna 
baxmayaraq bir çox ölkədə ümumi qəbul olunmuş məqsədlər mövcuddur ki, bu 
məqsədlər aşağıdakılardan ibarətdir: 
-
vahid bir iqtisadi məkanın yaradılması və onun möhkəmləndirilməsi ; 
-
regionlar arası iqtisadi imkanlardan aslı olmayaraq əhalinin minumum sosial 
standartlarının təmin edilməsi və vətəndaşların konstitusiyada müəyyən 
olunmuş sosial hüquqlarının təminatı; 
-
regionlar arası fərqlərin minumuma endirilməsi; 
-
strateji cəhətdən əhəmiyyətli regionların üstün inkişafı; 
-
regionların resuslarından və təbii ehtiyyatlarından maksimum səmərəli istifadə; 
-
ətraf mühitin çirklənmədən qorunması,regionların kompleks ekoloji 
mühafizəsi. 
Regional inkişaf siyasətinin mahiyyətinin daha yaxşı anlamaq üçün əvvəlcə 
“regional inkişaf” və “region” anlayışına diqqət yetirmək lazımdır.İqtisadiyyatda 
“region” anlayışı böyük şəhərdəki kiçik rayondan başlayaraq qitənin böyük bir 
hissəsinə kimi ən müxtəlif ölçüyə malik ərazini adlandırmaq üçün istifadə olunur. 
Çox zaman region bu və ya digər milli dövlətin müəyyən hissəsi ilə əlaqələndirilir. 
Həmçinin tətqiqatçılar hesab edirlər ki,dünyanin bircins xüsusiyyətlərə və müəyyən 

---

- 7 - 
sərhədlərə malik hissəsi kimi region yalnız dövlətin deyil,həmçinin qlobal sistemin 
bir hissəsidir. 
Müxtəlif tətqiqatçılar region anlayışına müxtəlif cür tərif veriblər. Məsələn, ən 
çox istifadə olunan tərif belədir: “Region-təbii,sosial-iqtisadi,milli-mədəni və digər 
şərtlərin ümumiliyinə malik ərazi hissəsidir” [18,s.686]. 
Bəzən region dedikdə müəyyən bir ərazidə yaranan şərtləri nəzərə alaraq xüsusi 
subyektlər başa düşülür ki,buda aşağıdakı şərtlərdən ibarət olur. 

İqtisadi əsas kimi ərazinin kompleks inkişafı. 

Bazar mexanizimləri ilə müəyyən edilmiş daxili və xarici iqtisadi 
münasibətlərin xarakteri və inkişaf dərəcəsi. 

Bölgədə iqtisadi,sosial və ictimai-siyasi vəzifələrin həll edilməsi yolları. 

Ərazinin effektiv idarə olunması imkanı. 
S.S.Şatalin isə hesab edir ki, “region” anlayışı müəyyən sosial-iqtisadi orqanizmi 
xarakterizə və onun strukturu ictimai istehlak fondlarından istifadənin səmərəliliyinin 
yüksəldilməsini, sosial və istehsal infrastrukturun inkişafını təmin etməlidir. Bu halda 
regionun inzibati strukturla eyniləşdirilməsi mümkündür[27]. Siyasətçi K.Deutschə 
görə “region” dedikdə-digər ölkələrlə müqayisədə müxtəlif komponentlərdə eyni olan 
ölkə qrupları nəzərdə tutulur. Tətqiqatçı M.Rasset isə əsas meyarları ümumiləşdirərək 
“region” anlayışını aşağıdakı kimi müəyyən etməyə çalışmışdır. 

Regionlar sosial və mədəni cəhətdən homogendir. 

Region oxşar siyasi xüsusiyyətlərə malik dövlətin bir hissəsidir. 

Siyasi cəhətdən bir-birinə bağlı olan regionlar milli və hökümətlərarası 
qurumlarla əlaqələnir. 

İqtisadi cəhətdən bir-birinə bağlı bölgələr regionlararası ticarət ilə bir-birinə 
bağlıdır. 

---

- 8 - 
Hal-hazırda regionların təsnifatına coğrafi,siyasi,sosial-iqtisadi,ekoloji,informasiya 
və digər yanaşmalar müvcuddur.Ümumiyyətlə regionlar iki hissəyə bölünür:homojen 
və funksional regionlar. 
a)Homojen regionlar da öz növbəsində aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir. 

Ümumi topoqrafik,iqlim və digər təbiət xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilən təbii 
bölgələr. 

Ümumi mədəni və tarixi məskunlaşması güclü olan bölgələr. 

İqtisadi cəhətdən güclü inkişaf etmiş bölgələr hansı ki,ümumi istehsal növləri 
ilə fərqlənirlər. 
b)funksional regionlar dedikdə elə ərazilər nəzərdə tutulur ki, bu ərazilər daxili 
münasibətlərin qarşılıqlı təsirindən və inteqrasiya prosesindən yaranır.Nəticədə bir 
araya toplanan ərazi komponentləri qarşılıqlı şəkildə bir-birini tamamlayır. 
N.Viqeland funksional yanaşma əsasında bölgələri funksional,mədəni və inzibati 
bölgələrə ayırırdı: 

Funksional region xüsusi məqsədi olan və qarşılıqlı regional əməkdaşlıq 
(ticarət,gömrük,təhsil və s.) vaistəsilə müəyyən bir sektorda faydalar əldə 
etməyə yönəlir. 

Mədəni region (ümumi irs,dil və s.) müəyyən bir əraziyə yönəlmiş homogenlik 
təşkil edir. 

İnzibati region dövlətin inzibati idarəetmə quruluşuna aid olur. 
Beləliklə,regionun əsas xüsusiyyətləri və təsnifatları bu konsepsiyanı əhatə edən 
çoxtərəfli və kompleks reallığı əks etdirir.B.Hettne və F.Soderbaum regionun fərqli 
bir şərhini verdi.Onların fikrincə, “region” üç mərhələdən ibarət olan regional inkişaf 
prosesidir. 

Regionlaşmadan əvvəl-bölgənin sosial-coğrafi hissəsi əsas götürülür. 

Regionlaşma-regional əməkdaşlıq üçün rəsmi və qeyri-rəsmi yollar axtarır və 
bu regionların inkişafında mühüm amil hesab olunur. 

---

- 9 - 

Regionlaşmanın nəticəsi-bölgənin bütövlüyü və formalaşması xüsusiyyətləri 
yaranır. 
Regionların öyrənilməsində amerikalı alim M. Porterin nəzəriyyəsi olan klaster 
təhlil nümunəsini də göstərə bilərik. Bu nəzəriyyə mürəkkəbdir və iki əsas ideyanı 
bir araya gətirir: 
1.
klaster siyasətin reallaşdıran zaman rəqabət qabiliyyətli regionların seçilməsi. 
2.
klasterləri 
stimullaşdırmaq və dəstəkləməklə rəqabətli xarici mühit yaratmaq.
Alim həmçinin regionun (ölkənin) rəqabət üstünlüklərini dörd qrupa ayırmışdır: 
1) istehsal amillərinin parametrləri; 
2) daxili tələbatın parametrləri; 
3) rəqabətli və ya stimullaşdırıcı sənayelərin mövcudluğu; 
4) daxili bazarda rəqabətin xüsusiyyətlərini müəyyən edən şərtlər. 
Regional siyasət dövlətin iqtisadi siyasətinin vacib hissəsidir.Məhsuldar qüvvələrin 
yerləşdirilməsi prosesini tənzimləmək məqsədi ilə mərkəzi və yerli hakimiyyət 
orqanları tərəfindən həyata keçirilən müxtəlif qanunvericilik, inzibati və iqtisadi 
tədbirlər kompleksini əhatə edir.Regional siyasət sosial və iqtisadi inkişafın milli 
strategiyasının tərkib hissəsidir və aşağıdakı əsas sahələri əhatə edir: 
1)regional inkişafın hərəkətverici qüvvələrinin nisbətinin müəyyən edilməsi və 
onların qarşılıqlı əlaqələrinin təmin edilməsi; 
2)inkişafın milli və regional aspektlərinin, iqtisadi idarəetmənin mərkəzi və regional 
səviyyələrinin nisbəti; 
3)zəif inkişaf etmiş regionların iqtisadi bərpası və yeni sahələrin və resursların 
inkişafı; 
4)Milli iqtisadi məsələlər; 
5)Urbanizasiya problemləri. 

---

- 10 - 
Regional siyasətin strukturunu regionların inkişafı və idarə olunmasının bütün 
əsas hissələri və subyektləri əhatə edir. Eyni zamanda, həm də struktur elementlərin 
qarşılıqlı təsirini xarakterizə edir. Bu struktur modeli dünyanın müxtəlif ölkələrində 
hər hansı bir regiona və istənilən müddətə tətbiq oluna bilər(sxem 1.1). 
Sxem 1.1:Regional siyasətin strukturu. 
Regional siyasət üçün vasitələr dövlətin regional problemləri - vergi stimulları, 
subvensiyalar,kreditlər,dövlət sifarişlərini həll etmək üçün istifadə etdiyi yol və 
vasitələrdən ibarətdir. 
Regional siyasətin həyata keçirilməsi ərazinin sosial-iqtisadi inkişafının əsas 
istiqamətlərini müəyyənləşdirmək üçün müvafiq sənədlərin hazırlanmasını nəzərdə 
tutur. Bunlara qısa müddətli,orta müddətli və uzunmüddətli proqnozlar,ən aktual 
Metodologiya
Təcrübə
Hədəf bölgələrin 
regional siyasəti
Regional Siyasət
Regionun 
metod,analiz və 
proqnozu
Strategiya və 
məqsəd
Dövlət proqramları
Qanunvericilik.
Regionların 
inkişaf 
nəzəriyyəsi.
Regional 
siyasətin alətləri
Normativ hüquqi aktlar
Ölkənin əsas 
qanunu(Konstitusiya)
Regionların 
idarəetmə 
nəzəriyyəsi

---

- 11 - 
problemlər üzrə ayrı-ayrı hədəf proqramlar daxildir. Bu sənədlər direktiv xarakter 
daşımır,lakin uzun müddətdə region iqtisadiyyatının ehtimal olunan sistemli bir 
mənzərəsini əks etdirir.
Regional siyasət dövlətin aqrar,demoqrafik və digər tədbirlərinin regional 
aspektlərini də əhatə etməlidir. Regionlarda,həm dövlət,həm də regional və yerli 
hakimiyyət orqanları tərəfindən sosial-iqtisadi vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün 
müəyyən tətbirlər görmək lazımdır. Regionların inkişafında sosial-iqtisadi vəziyyətin 
müqayisəli təhlilin aparmaq,regiona dəstək verən qərarların vaxtında verilməsi və 
regionun inkişaf səviyyəsini qiymətləndirmək üçün metod və metodların müəyyən 
olunması vacibdir. Bu gün qarşımızda duran əsas məqsədlərdən biri sosial-iqtisadi 
inkişafın cari və uzunmüddətli problemlərinin həllinin mümkünlüyünü təhlil 
etməkdir.
Regionun sosial-iqtisadi səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin əsas prinsipləri 
aşağıdakılardan ibarətdir: 

mürəkkəblik prinsipi - Regional subyektlərinin sosial və iqtisadi inkişaf 
səviyyəsini xarakterizə edən bütün göstəricilərin tam əhatə olunmasını təmin 
etmək; 

sistemlilik prinsipi - regional inkişafın tərkib hissəsi üçün bir birinə bağlı əsas 
və fərdi göstəricilər sisteminin yaradılmasını nəzərdə tutan sistem; 

təmsilçiliyi prinsipi- sosial-iqtisadi inkişafın əsas aspektlərini qiymətləndirmək 
üçün göstəricilərin nümunəsini hazırlamaq; 

uyğunlaşdırma prinsipi - mövcud statistika hesabatlarının imkanları üçün 
istifadə edilən göstəricilərin sistemini, regionların sosial və iqtisadi inkişafının 
monitorinqi və proqnozlaşdırma vəzifələrinə uyğunlaşdırmaq. 
Hal-hazırda metodik materialların hazırlanmasında və regional təhlilin və 
regionlararası müqayisələrin aparılmasında müəyyən bir müsbət təcrübə 
formalaşdırılmışdır. Lakin regionların sosial-iqtisadi vəziyyətinin qiymətləndirilməsi 
üçün qəbul edilmiş metodologiya yoxdur və reytinqin nəticələri olduqca subyektivdir. 

---

- 12 - 
İqtisadi ədəbiyyatda iqtisadi və riyazi üsullarla regionun inkişaf səviyyəsinin 
qiymətləndirilməsinin müxtəlif yolları və üsulları var: bölgənin inkişaf reytinqinin 
müəyyənləşdirildiyi regionun ümumi göstəricilərinin hesablanması; inkişaf 
səviyyəsinin kəmiyyət qiymətləndirilməsi və digər bir sıra ekonometrik modellərin və 
onların xüsusiyyətlərinin istifadəsi; 
Regionların inkişaf səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üçün ən ümumi yanaşma 
regionun inkişafının bəzi ümumi qiymətləndirmələrinə və digər bölgələrin inkişafının 
eyni mürəkkəb göstəriciləri ilə müqayisə edilməsinə yönəlmiş yanaşmadır. Bu 
vəziyyətdə kompleks bir alqoritm qurmaq lazımdır. Analitiklər nisbi göstəriciləri 
müəyyən etmək üçün belə alqoritmlərdən istifadə edirlər ki, onların fikrincə bu 
alqoritimlər sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsini ən uyğun şəkildə əks etdirir. Daha 
sonra bu göstəricilərə görə, hər bölgə üçün kompleks göstəricilər hesablanır və 
müqayisə edildikdə, müqayisənin nəticələri regionların hansı hissələrinin inkişafının 
digər bölgələrindən qabaqda olduğunu göstərməyə imkan verir.Regionun reytinqi 
müəyyənləşdirilir. Qeyd edək ki, regionun inkişafı kompleks göstəricisinin 
hesablanması üsulu həm göstəricilərin tərkibində, həm də hesablama prosedurunda öz 
əksini tapır. Bölgənin sosial və iqtisadi inkişaf səviyyəsinin vahid qiymətləndirilməsi 
üçün parametr kimi, aşağıdakı göstəricilər ən çox seçilir: 
1) adambaşına düşən ümumi milli məhsul; 
2) adambaşına düşən əsas kapitala olan investisiyaların həcmi; 
3) adambaşına düşən xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi; 
4) adambaşına düşən alıcılıq qabiliyyəti nəzərə alınaraq regionun maliyyə 
təhlükəsizliyi; 
5) kiçik müəssisələrdə çalışan işçilərin orta sayının payı; 
6) qeydiyyatdan keçmiş şəxslərin işsizlik səviyyəsi; 
7) adambaşına düşən pul gəlirlərinin və yaşayış minimumunun nisbəti; 
9) adambaşına pərakəndə satış, iaşə və pullu xidmətlərin ümumi dövriyyəsi; 

---

- 13 - 
11) yol sıxlığı əmsalı; 
12) dörd əsas göstərici əsasında hesablanmış sosial infrastruktur sektorlarının inkişaf 
səviyyəsinin göstəricisi: 
• məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin yaradılması, 
• ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinin məzunları, 
• Əhalinin ambulator və poliklinika müəssisələri ilə təmin edilməsi, 
• həkimlərin və tibb bacılarının mövcudluğu. 
Müasir dövrdə rəqabətlilik və davamlılıq məşhur ifadələrə çevrilmişdir.Bu 
anlayışlar həmçinin Aİ əsas siyasətinin təməlini təşkil edir. Rəqabətin mikro və 
makro səviyyəli təhlili mürəkkəb bir tərifə malikdir. Regionlar üzrə Aİ altıncı Dövri 
Hesabatda rəqabət qabiliyyəti dedikdə "bir bölgənin xarici rəqabətə uyğunlaşması, 
yüksək gəlir və məşğulluq yaratma qabiliyyəti" kimi başa düşülür. Başqa sözlə, bir 
regionun rəqabət qabiliyyətli olması üçün işləri keyfiyyət və kəmiyyət cəhətdən 
təmin etmək vacibdir. 
Lengyel (2003) regional rəqabəti belə şərh edirdi: “Ərazi vahidləri arasında
regional və yerli iqtisadiyyatın dəstəklənməsi ilə yerli sakinlərin rifahının 
yaxşılaşdırılmasını nəzərdə tutan vacib prosesdir”. Bu proses "açıq və ya gizli şəkildə 
digər regionları ilə rəqabət şəraiti yaradır və müxtəlif qruplara təsir edir”. 
Ümumiyyətlə regionların rəqabət qabiliyyətini yaxşılaşdırılmaq üçün 3 mühüm 
aspekt mövcuddur: 
1. İqtisadi məhsuldarlığın artırılması 
2. Davamlı iqtisadi inkişaf 
3. Açıq bazar iqtisadiyyatı 
Regionlarda iqtisadi məkanın sistemlərinin öyrənilməsi müvafiq makroiqtisadi 
göstəricilərin seçilməsini, bir sıra yeni göstəricilərin tətbiq edilməsini və onların 

---

- 14 - 
iqtisadi məkanın keyfiyyətinə dair kriteriyalara uyğun olaraq bölüşdürülməsini tələb 
edir. 
Region iqtisadiyyatının nəzəriyyəsi nöqteyi-nəzərindən bölgənin iqtisadi 
məkanının keyfiyyəti aşağıdakı parametrlər ilə müəyyən edilir: sıxlıq, yer, əlaqə. Bu 
meyarlara görə,bölgənin iqtisadi məkanının keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün 
əsas göstəricilərin formalaşdırılması lazımdır[17,s.2495]. 
Bu istiqamət xüsusilə iqtisadiyyatın qeyri-bərabər inkişafı və aşağı texnoloji 
strukturları olan sənaye iqtisadiyyatının strukturunda yüksək nisbətdə olması ilə 
əlaqəli resurs mərkəzli regionların iqtisadi inkişafının qiymətləndirilməsi üçün 
xüsusilə vacibdir. 
Tədqiqat prosesində müəlliflər resurs mərkəzli iqtisadi sahənin keyfiyyətinin 
qiymətləndirilməsinə yeni bir yanaşma təklif etdilər. Bu yanaşma iqtisadiyyat 
sektorunda yüksək texnoloji strukturların inkişafı, sıxlığı, yerləşmə yerlərinin və 
təsərrüfat subyektlərinin birləşdirilməsi prinsiplərinə əsaslanır və regionun 
iqtisadiyyatının milli və dünya bazarlarında rəqabət qabiliyyətini və innovativ 
məzmununu təmin edir. 
Bölgənin məkan xüsusiyyətlərinin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinə dair bu 
yanaşma regionun iqtisadiyyatını iqtisadi münasibətlərin obyekti kimi 
qiymətləndirməyə imkan verəcəkdir. Onun rəqabətqabiliyyətliliyini təmin etmək 
üçün ərazinin xammaldan asılılığını aradan qaldırmaq, perspektivli idxal layihələrini 
və innovativ sənayelərin inkişaf etdirilməsi istiqamətlərini daha effektiv şəkildə 
müəyyən etmək imkanı yaradacaqdır. 
Milli iqtisadiyyatın innovativ inkişaf yoluna keçid şəraitində resurs mərkəzli 
iqtisadi sahənin təşkili və keyfiyyətinə dair yeni tələblərə gəldikdə iqtisadi sahənin 
keyfiyyətini və bu regionların iqtisadiyyatının texnoloji vəziyyətini qiymətləndirmək 
üçün kritik bazanı genişləndirmək lazımdır. 

---

- 15 - 
Aydındır ki, Respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra dövlət idarəetmə 
sistemini yeniləşdirməyə başlanmışdır. Əlbəttdə ki,yeni sistemin qurulmasıda inkişaf 
etmiş ölkələrin təcrübəsindən istifadə olunmuşdur.Beynəlxalq təcrübəyə diqqət 
yetirsək görərik ki,son illər “rayonlaşma”nın nəzəri problemlərinə maraq xeyli 
artmışdır. Əksər dövlətlərdə rayonlaşma ölkənin ərazisinin iki bir-birinə əks olan 
rayonlara bölgüsü ilə eyniləşdirilir. Məsələn;Böyük Britaniyada daha çox işsiz olan 
rayonlar “depressiv”, Almaniyada ən aşağı iqtisadi artım templəri və çox işsiz olan 
rayonlar “fəlakət” rayonları adlandırılır. Alman tətqiqadçısı E.Ditrix bu məsələ ilə 
bağlı “problem rayon” termin əlavə etmişdir. Bu termin Qərb ölkələrinin 
rayonlaşmaya münasibətinin açıq aydın göstərir:əvvəlcə ərazidə kiçik problemlər 
yaranır,daha sonra bu problemlər böyüyür. 
Hazırda,ölkəmizin ərazisi 10 iqtisadi rayona bölünür.İqtisadi rayonlar qonşuluq 
prinsipinə görə müəyyən inzibati rayonları özündə cəmləşdirir.Belə regionlar iqtisadi 
təhlilin,statistik müşahidənin,proqnozlaşdırmanın obyektləri hesab olunurlar. 
Beləliklə, region anlayışı regional iqtisadiyyatın əsas anlayışı hesab olunmaqla 
yanaşı regional iqtisadiyyatda metodoloji yanaşmanın əsasının təşkil edir.