L naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti beynəlxalq magistratura və doktorantura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

1.2. Regional sosial-iqtisadi inkişafda dövlət tənzimlənməsinin rolu 
Bir qayda olaraq,dövlət tənzimlənməsi mövcud sosial-iqtisadi sistemin 
sabitləşməsi məqsədi ilə normativ hüquqi aktlar əsasında həyata keçirilən dövlət 
hakimiyyətinin,qanunvericilik,icra və məhkəmə orqanlarının tədbirləri kimi başa 
düşülür. Eyni zamanda, regional siyasətin dövlət tənzimlənməsi ölkənin regionlarının 
sosial-iqtisadi inkişafının idarə olunmasını müəyyən edən mərkəzi və regional dövlət 
orqanlarının məqsəd və vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsinə,həmçinin ərazi 
inkişafının ümumi strategiyasını hazırlanmasına yönəlmişdir[28,s.480].
 

---

- 16 - 
Sosial-iqtisadi proseslərin dövlət tənzimlənməsi kompleks bir mexanizimdir. 
Dövlət sosial-iqtisadi inkişafın təmin olunmasında ayrılmaz bir sistem kimi fəaliyyət 
göstərməklə yanaşı sahibkarlar üçün rəqabətə bərabər şərait yaratmaq məqsədilə 
monopoliyanı məhdudlaşdırır, həmçinin iqtisadi həyatda iştirak etməklə bazar 
gəlirlərini sosial ədalətli bölüşdürülməsinin təmin edir. Bununla yanaşı, dövlət çoxlu 
ictimai malların və xidmətlərin istehsalına diqqət yetirir, çünki bazar mexanizmi 
insanların kollektiv ehtiyyaclarını düzgün qarşılya bilmir.
 
Əlbəttə ki, regionun inkişafının sosial-iqtisadi sahədə dövlət tənzimlənməsi hər bir 
regionunun demoqrafik, sosial-iqtisadi,milli mədəni inkişafı barədə məlumatların 
qeydiyyata alınması,toplanması,təhlili və yayılması üçün daimi bir sistemin 
formalaşdırılmasını tələb edir. Belə bir sistemin olması regionunun sosial-iqtisadi 
inkişaf proqnozlarının inkişafını təmin etməklə yanaşı aşağıdakı üstünlüklərə malik 
olacaq[20]; 

regional inkişafın prioritetlərinin müəyyənləşməsi; 

regional inkişafın dövlət tənzimlənməsinin həyata keçirilməsi mexanizmlərinin 
seçilməsi; 

mümkün problemlərin müəyyən edilməsi; 

dövlət orqanlarının regional dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində 
fəaliyyətinin effektivliyini qiymətləndirmək; 

müəyyən regionlara dövlət yardımının göstərilməsi; 
Hər bir dövlət öz ərazi bütövlüyü üçün məsuliyyət daşıyır. Tarix göstərir ki, 
dövlətdə baş verən sürətli dəyişikliklər cəmiyyətdə parçalanma, nəzarətsizlik və artan 
gərginlik ilə xarakterizə olunur.Dövlətin regional problemlərin həlli sahəsində aktiv 
fəaliyyəti milli səviyyədə müəyyən edilmiş məqsədlərə nail olmaq üçün əsasdır.Bu 
məqsədlərə aşağıdakılar aiddir: 

tam məşğulluq; 

əhalinin həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsi; 

əhali gəlirlərinin bərabər paylanması; 

iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi. 

---

- 17 - 
Dövlətin regional siyasətinin formalaşması müəyyən bir institusional sistemin 
yaradılmasıdır. Belə sistem yalnız mövcud ictimai resursların səmərəli şəkildə 
yayılmasına kömək etməlidir, həm də sosial ədalət prinsiplərinə cavab verməlidir. 
Regionun dövlət tənzimlənməsi sistemli və xüsusi olaraq təşkil edilmiş tədbirlər 
kimi başa düşülür. Belə tətbirlər regional sistemlərin davamlı və balanslaşdırılmış 
fəaliyyətinin təmin edilməsinə və ölkədə yaşayan vətəndaşların həyat səviyyəsini 
xarakterizə edən keyfiyyət göstəricilərinin təkmilləşdirilməsinə yönəldilmişdir. 
Region iqtisadiyyatının dövlət tənzimlənməsi mexanizmi regionun sosial-iqtisadi 
mühitinin xüsusiyyətlərini, daxili və xarici amillərin dəyişkənliyini nəzərə almaqla
idarəetmə konsepsiyası və prinsipləri əsasında formalaşır. Regional idarəetmə 
mexanizmi məqsədlərin iyerarxiyasını yerinə yetirməkdən ibarətdir və idarəetmə 
subyektləri tərəfindən müəyyən edilmiş inkişaf göstəricilərinə çatmaqda mühüm rol 
oynayır. 
Beləliklə, dövlət tənzimləmə mexanizminin effektiv formalaşdırılması və 
fəaliyyət göstərilməsi dövlət idarəetməsinin konsepsiyası, prinsipləri ilə müəyyən 
edilir və aşağıdakı zəruri hazırlıq tədbirləri ilə şərtlənir. 

İyerarxiya prinsipi və dövlət tənzimləmə sisteminin bütün səviyyələrində 
səlahiyyət və məsuliyyətin müəyyən edilməsi; 

Dövlət tənzimlənməsi prosesinin həyata keçirilməsi və maliyyə təhlükəsizliyi 
mənbələrinin mövcud resurs bazasının qiymətləndirilməsi; 

Dövlət tənzimləmə sisteminin elementlərinin xarakterik xüsusiyyətlərini 
müəyyənləşdirmək və təhlil etmək; 

Dövlət idarəetməsinin məqsədlərinin həyata keçirilməsində lazım olan 
informasiya axınlarının toplanması və emalını təmin etmək; 

Regional iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi sistemində idarəetmə 
proseslərinin həyata keçirilməsi üçün xüsusi model yaratmaq; 

Dövlət tənzimlənməsinin keyfiyyətli qiymətləndirmə sisteminin inkişafı. 

---

- 18 - 
Regionların 
sosial-iqisadi inkişafının dövlət tənzimlənməsi nəticəsində 
regionlararası münasibətlərdə daxili sabitliy olmalıdır.Yalnız aşağıdakı amillər nəzərə 
alınmaqla regional siyasətin inkişafı və həyata keçirilməsi ilə ictimaiyyətin 
məlumatlandırılması və problemlərin həll edilməsi mümkündür. 
1.
Regionlar arası fərqlərin azaldılması.
2.
Sosial-iqtisadi inkişaf üçün öz regional resurs bazasının formalaşdırılması . 
3.
Ekoloji sabitlik və regionların davamlı inkişafı üçün digər şərtlər.
4.
Regionların xüsusi statusu(azad iqtisadi zonalar,milli qorunan ərazilər,ekoloji 
fəlakət zonaları və s.). 
Regional inkişafı tənzimləyən üsullar birbaşa və dolayı üsullara bölünürlər. 
Dolayı tənzimləmə müxtəlif iqtisadi siyasət tədbirləri vasitəsi ilə həyata keçirilir. 
Birbaşa üsullar isə dövlət tərəfindən regional iqtisadiyyata qoyulmuş investisiyalar 
kimi başa düşülür ki, buraya aşağıdakıları aid etmək olar[5,s.103]: 
1)
Regional büdcələrə müvafiq olaraq büdcədən dotasiyaların verilməsi. 
2)
Dövlət əhəmiyyətli proqramların təsdiqlənməsi. 
3)
Regionlarda dövlət sifarişlərinin reallaşdırılması. 
Beləliklə, iqtisadiyyatın məqsədləri üçün dövlət tənzimləmə sistemi bir sıra 
proqramlar vasitəsilə həyata keçirilir ki, bu da öz növbəsində dövlət idarəetməsinin 
müəyyən aspektlərini həyata keçirir. 
Nəticədə, dövlət tənzimlənməsinin hər bir alt məqsədi bu proqramların 
xüsusiyyətləri, şərtləri və məqsədləri üçün qurulmuş sistem mexanizminin köməyi ilə 
həyata keçirilmiş və standart struktura malik olan ayrı bir proqramın əsasını təşkil 
edir. Proqramın həyata keçirilməsi mexanizmi bütün səviyyələrdə hökumətin (yerli 
və regional ) və investorun səylərinin və imkanlarının birləşdirilməsi nəticəsində ən 
təsirli və effektivdir. 

---

- 19 - 
Ümumiyyətlə,dövlət tənzimləmə mexanizmində layihə yanaşması,mövcud 
potensiala əsaslanan sosial-iqtisadi mühitinin dəyişən amillərini nəzərə alaraq, onun 
fəaliyyətinin effektivliyini artırmaq və dövlətin regional iqtisadi siyasətinə dair 
qaydaları daha dəqiq müəyyən etməyə imkan verir. 
Regional iqtisadi inkişafın dövlət tənzimlənməsi mexanizminin məqsədi də 
fundamental əhəmiyyətə malikdir və aşağıdakılardan ibarətdir: 

regional iqtisadi siyasətin əsas istiqamətləri əsasında regionun sosial-iqtisadi 
inkişaf göstəricilərinin artırılmasına nail olmaq; 

dövlət tənzimləmə tədbirlərinin effektivliyinin artırılması; 

regional iqtisadiyyatdakı mənfi meyllərin yaranmasına mane olmaq və dərhal 
cavab vermək üçün xüsusi sistemin yaradılması. 
Regionların sosial-iqtisadi inkişafının dövlət tənzimlənməsi mexanizminin 
işlənməsi və regional iqtisadi siyasətin formalaşdırılması bir sıra ardıcıl 
mərhələlərdən ibarətdir.