İnstitutu S. P. Həsənov
Yüklə 3,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təzə kök və çuğundur
- Şüyüd, cəfəri, kərövüz göyərtiləri
- Ağ köklər və kasnı otu (təzə)
- V Fəsil. Tərəvəz məhsullarının standartlaşdırılması standartlaşdırmanın tarixi və vəzifələri.
- Standartların təsnifatı
- Meyvə-tərəvəz standartlarının quruluşu
|
Baş soğan (təzə) Baş soğanın xarici görkəmi vizual baxışla texniki şərtlərin tələblərinə uyğun həyata keçirilir. Baş soğanların ölçüləri sm-lə ifadə olunmaqla ən böyük diametri boyu ştangen pərgərlə və xətkeşlə ölçülərək ümumi partiyanın çəkisinə nisbətən uyğun gəlməyən miqdar faizlə ifadə olunur. Qəbul olunmuş tələblərə cavab verməyən soğanaqları da deffektli qəbul edərək onların ölçüləri boğazlarının ölçüsü yəni az olması, rənginin də ümumi kütlədən fərqlənməsini təyin edərək ümumi kütləyə nisbətən neçə faiz təşkil etdiyi hesablanaraq faizlə ifadə olunur.
Çuğundur və kökün xarici görkəmi və daxili quruluşu vizual baxışla texniki şərtlərə uyğun olaraq həyata keçirilir. Kökü meyvələrin ölçüləri santimetrlə ifadə olunur. Xətkeş və stangen pərgər vasitəsi ilə ölçmələri aparırlar. Ölçmələr ən böyük diametri boyu aparılır. Kökümeyvələrin zədələnməsi, çatlanması xammal partiyasından nümunələr götürməklə müəyyən edilir. Seçilmiş zədəli kökümeyvəlilər tərəzidə çəkilərək faizlə ifadə olunur və ümumi məhsula şamil edilir. Kənar qarışlar, torpaq çirlənməsi kartof məhsulunda olduğu kimi təyin olunur. 127
Bu göyərtilərin xarci görünüşü möcud olan texniki şərtlər uyğun olaraq vizual baxışla həyata keçirilir. Bunların əsas kütləsinin ölçüləri santimetrlə ölçülür. Cəfəri və kərövüzün, əsas kütlədə olan yarpaqların özəyin əsasına qədər olan uzunluğu ölçülür və normadan kənarlaşan miqdar faizlə ifadə olunaraq, götürülən nümunənin çəkisinə görə hesablanır.
Ağ köklərin xarici görkəmini mövcud olan texniki şərtlərə uyğun olaraq vizual baxışla həyata keçirirlər. Kökümeyvələrin ölçülərini ştangen pərgərlə və ya xətkeşlə ən böyük diametri boyu ölçərək mnüəyyən edərək santimetrlə ifadə edirlər. Kökümeyvələrin deffektini müəyyən etmək üçün götürülmüş nümunədən qabığı zədələnmiş kökümeyvələr, şaxələnmiş, düzgün kəsilməyən yarpaqlar seçilərək faizə çevrilir və ümumi nümunənin kütləsinə görə hesablayırlar. Ağ köklərin üzərində olan torpaq çirklənmələrinin miqdarı təzə kartofda olduğu kimi müəyyən olunur.
128
Göy noxud paxlasının xarici görkəmi, paxlanın və dənin yetişgənliyi vizual baxışla müəyyən edilir. Dənin dadı onun ağızda çeynənilməsi ilə təyin olunur. Eyni zamanda paxlaların təzəliyi, onlarda müşahidə olunan zədələnmələr, dənin özünün və qabığının sıxlığı müəyyən olunur. Göy noxud dənlərinin sıxlığını, göy noxud dənlərinin 7%-li xörək duzu məhluluna salmaqla müəyyən edirlər. Duz məhlulunun nisbi sıxlığı 1,05 bərabərdir. O göy noxud dənləri yararlı sayılır ki, onlar duz məhlulunda üzürlər. Zərərvericilər tərəfindən göy noxud dənlərinin zədələnməsini texniki şərtlərin tələbinə uyğun həyata keçirirlər. Eyni zamanda məhsuldan götürülmüş orta nümunənin analizi vasaiti ilə müəyyən edirlər. Göy noxudun qırmızı çiçək açan yem sortlarında mövcuddur ki, onları təyin etmək üçün noxud dənləri 2%-li kalium xromat (K 2 Cr
O 7 ) məhlulunda 6-10 dəqiqə müddətində qaynatmaqla müəyyən edirlər. Bu zaman dənlər rəngə boyanır.
129
standartlaşdırmanın tarixi və vəzifələri. Hələ çox illər keçən əsrin başlanğıcında meyvə- tərəvəz məhsullarının istehsalının genişlənməsi, əhalinin bu məhsullara olan təlabatının artması, bu məhsulların ölkə daxilində daşınması və xarici ixracatı bu məhsulların keyfiyyətinə müəyyən nəzarətin xüsusi sənəd əsasında həyata keçirilməsi üçün ehtiyac duyulurdu. Bu sənəddə qanunun gücü, meyvə-tərəvəz məhsullarının istehsalının və ticarətinin stimullaşdırılması əks olunmalıdır. Məhsulun və məlumatın keyfiyyət göstəricilərinin səviyyəsini müəyyən edən bu sənəd standart adlanır. İngiliscə standart qəbul olunmuş nümunə, normadır. Standart özündə meyvə-tərəvəzin keyfiyyətinə olan təlabatı əks etdirilir. Dövlət, müəssisə, dövlətlərarası və beynəlxalq standartlaşdırma (İSO) təşkilatı mövcuddur. Standartlar istehsalçı və realizəedici təşkilatlar üçün qanun gücünə malikdir. Standartlaşdırma və standartların məqsədi: məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və ona zəmanət; məhsulun becərilməsin saxlanması və emalında maya dəyərinin aşağı salınması; əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi; istehsal bütün mərhələrində itkilərin azaldılmasıdır. Standartlaşdırma elmin, texnikanın və təcrübənin nailiyyətlərinə əsaslanır. Standartların 130
sonra, istehlakçıların zövqündən, istehsalın inkşafı ilə əlaqədar dəyişdirilir. Standartın dəyişdirilməyə zərürəti eyni zamanda texnologiyanın, daşınmanın, meyvə-tərəvəzin emalında tətbiq edilən təkmilləşmədən irəli gəlir. Bəzən ən vacib məhsullara ümüdverici (qabaqlayıcı) standartlar işləyib hazırlayırlar. Bu standart da əvvəlkindən fərqli olan daha yüksək göstəricilər və normalar müəyyən edilmiş müddətdə yerinə yetirilməlidir. Bu standartlar yüksək keyfiyyətli meyvə tərəvəzlərin istehsalında tərəqqiyə yardım edir. İlk standartlar 1905-ci ildə meyvələr üzrə Avstraliyada meydana gəlmişdir. Onlar ixrac üçün nəzərdə tutulan meyvələrin keyfiyyətini müəyyən edirdi.
Alma və armud meyvələrinin ölkədən çıxarılaraq ixracatına xüsusi qərar əsasında uyğun olaraq çeşidlənib qablaşdırıldıqdan sonra icazə verilirdi. Rusiyada standartlaşdırma işinə 1907-ci ildə başlanılmışdır. Bu vaxt Rusiyanın Sankt-Peterburq şəhərində meyvəçilik, çayçılıq, şərabçılıq və balıqçılıq üzrə birjalarında “Daimi texniki komisiya” təsis edilmişdir. Burada bütün alma və armud meyvələri, onların satış qiymətinə uyğun olaraq üç qrupa ayrılırdı: bir az bahalı meyvələr, orta qiymətli meyvələr, ucuz meyvələr. Komisiya tərəfindən çeşidləmə və 131
qablaşdırma qaydaları işlənib hazırlanmışdır. Çeşidləməni meyvələrin kütləsinə, təmizliyinə və formasının düzgünlüyünə görə 2 əmtəə növünə ayırırdılar. Sovet standartının bünövrəsinin qoyulması günü kimi 15 sentyabr 1925-ci il tarixinin hesab olunması qəbul edilmişdir. Bu tarixdə Nazirlər Şurası Standartlaşdırma Komitəsinin haqqında qərar qəbul edir. 1930-cu ildə bu komitənin adı dəyişdirilərək Ümumittifaq Standartlaşdırma komitəsi adalandırılır. 1925-ci ildə “Təzə meyvələrin çeşidlənməsi qablaşdırılması və markalanması haqqında standartlaşdırma komisiyasının kitabça şəkilində Moskva
əmtəə birjasının balıq-meyvə-tərəvəz meydançasında məcmuə buraxılır. Bu məcmuədə relizə olunacaq meyvələr iki əsas qrupa bölünür: təmiz və cüzi zədəli. Birinci qrupa- vaxtında ağacdan dərilmiş, saplaqlı, təmiz, yaxşı inkşaf etmiş, sort üçün tipik, yaxşı rəngli, tam zədəsiz və zərərvericilər tərəfindən zədələnmiş meyvələr. İkinci qrupa-saplaqsız meyvələr,azca səthi əyri meyvələr, azcaləkəli, göbələk xəstəliyi təsirindən və saxlanmasına zərər yetirməyən digər qüsurlu meyvələr. 1 iyul 1929-cu ildə keçmiş ittifaq ərazisində ilk Ümumi İttifaq alma meyvəsinə şamil olunan standart- OCT-558 tətbiq edilmişdir. Bu standartda ticarət üçün nəzərdə tutulan alma meyvələrinə olan tələblər öz əksini tapmışdır və özündə növbəti bölmələri əks etdirilir: Təyin etmə, Təsnifat, Çeşidləmə, 132
Qablaşdırma, Markalama, Qəbul qaydaları, Daşınması, Saxlanması. Bu standartlara uyğun olaraq almanın hər formoloji sortunu xarici əlamətlərinə görə 3 satış sortuna bölürlər. Artıq 1930-cu ildə armud, kartof, kök, xiyar, göy soğan, istixana xiyarı, mətbəx çuğunduru, turp, qırmızı turp, qıtıq otunu standartlar tətbiq edilməsinə başlanmışdır. 1931-ci ildə sovetlər ölkəsində təzə meyvə- tərəvəzlər üçün tətbiq edilən standartların sayı 30-u ötmüşdür. Nəticədə bu standartlar dəfələrlə 1957-ci ilə qədər dəyişdirilmişdir. 1957-ci ildə meyvə-tərəvəzlərin standartlaşdırılması və onlara qiymət qoyulması respublika standartlarının təsdiq edilməsi hüququ İttifaq Respublikaları Nazirlər sovetlərinə verilimişdir. Bu tədbirlərin məqsədi ittifaq respublikalarında məhsuldarlığın yüksəldilməsi keyfiyyətin yaxşılaşdırılmasında onların məsuliyyətini artırmaqdan ibarət olmuşdur. Bununla əlqədar bütün ittifaq respublikalarında meyvə-tərəvəzlərə aid respublika texniki şərtləri işlənib hazırlanmışdır. (RTŞ). Eyni zamanda bu hal respublikalararası mal döriyyəsində dolaşıqların yaranmasına səbəb olur. Bununla əlaqədar olaraq 1967-ci ildə bütün növ meyvə-tərəvəz və kartofa keyfiyyət üzrə müasir təlabatı özündə əks etdirən dövlət standartları 133
yaradılır. Nəhayət 1985-ci ildə SSSR-i Nazirlər Sovetinin “SSSR-də standartlaşdırma işinin təşkili” adlı qərarına əsasən yeni Düst 1.0-85 standartlar qəbul edilmişdir. “Standartlaşdırma haqqında” qanun Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı ilə sentyabr 1996-cı ildən tətbiq olunmağa başlanmışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2001-ci il tarixli sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi yaradılmışdır. Artıq bu ildən Azərbaycan Respublikasının Dövlət standartlarının işlənib hazırlanmasına başlanmışdır. (AZS)
Standartlaşdırma xammal və məhsulun keyfiyyətinin normallaşdırılmasının əsasıdır. Hər bir ölkənin standartı kimi Beynəlxalq standartlaşdırma və Avropa standartlaşdırma təşkilatları mövcüddur. (İSO). Standart müəyyən məhsul kompleks norma, qaydaları, tələbləri özündə əks etdirən normativ- texniki sənəddir və səlahiyyətli orqanlar tərəfindən təsdiq olunur. Standartlar elmi, texniki, qabaqcıl təcrübənin nailiyyətdən əsasında işlənib hazırlanır. Standart müəyyən əşya materialı (məhsul, etalon, maddə nümunəsinə) işlənib tətbiq olunur. Eyni zamanda norma, qayda, məhsula tələblər və təşkilatı- 134
metodik xarakterə malik olmalıdır. Dövlət standartlarını sistemləşdirmək və onlardan asanlıqla istifadə etmək məqsədi ilə Dövlət standartları bölmə, sinif və qruplara bölünür. Hər bir bölmənin indeksinin əsasında rus əlifbasının bir hərfi yazılır. Məsələn, dağ mədən və faydalı qazıntılar indeksi A, yeyinti və tumlu mallar indeksi H, kənd və meşə təsərrüfatı indeksi C. Bölmələr çərçivəsində standartlar sinif və qruplara bölünür. Bu onluq sistemində bütün və ya 0- dan 9-a qədər rəqəmlər istifadə olunur. Aşağıdakı kənd və meşə təsərrüfatı standartlarının bölmə üzrə təsnifatı verilmişdir. Co sinif. Kənd və meşə təsərrüfatı üzrə ümumi qaydalar və normalar.
Coo terminlər və işarələr Co 1 texniki sənədlər Co 2 aqrotexniki hesablama norması Co 7 texniki təhlükəsizlik Co 8 tətbiqi və istismarı Co 9 sınaq üsulları, Qablaşdırma. Markalama.
135
1 sinif. Tarla bitkiləri C 10 təsnifatı, aidiyyatı və ümumi normalar C 11 tarla bitkilərinin əkin materialı və toxumları C 12 Dənli bitkilər C 13 Paxlalı bitkilər C 14 Yemlik otlar C 15 Kombinə olunmuş və digər yem vəsaiti C 19 Sınaq üsulları, Qablaşdırma. Markalanma.
2 sinif. Texniki bitkilər C 20 Təsnifatı, aidiyyatı və ümumi normalar C 21 Texniki bitkilərin əkin materialı və toxumları C 22 Lifli bitkilər C 23 Yağlı bitkilər C 24 Şəkərli bitkilər C 25 Narkotik, aromatik, ətirli, ədviyyə və ballı bitkilər C 26 Boyaq və aşı bitkilər C 27 Kauçuk daşıyıcılar C 28 Suda bitənlər C 29 Sınaq üsulları, Qablaşdırma. Markalanma.
3 sinif. Meyvə və giləmeyvə bitkiləri C 30 Təsnifatı, aidiyyatı və ümumi normalar. C 31 Meyvə və giləmeyvə bitkilərinin əkin və toxum materialı C 32
136
C 33 Çəyirdəkli meyvələr C 34
C 35 Giləmeyvələr C 39 Sınaq üsulları, Qablaşdırma. Markalanma.
4 sinf. Tərəzi bitkiləri və güllər C 40 Təsnifatı, aidiyyatı və ümumi normalar C 41 Tərəvəz bitkiləri və güllərin toxumları və əkin materialları C 42
C 43 Kökü meyvəli və kökü yumru meyvələr C 44 Bostan bitkiləri C 45 Bağ bitkiləri C 49 Sınaq üsulları, Qablaşdırma. Markalanma. Sinf C
5 -arıçılığa, C 6 -ipəkçiliyə, C 7 -heyvandarlığa, C 8 -
9 -meşə təsərrüfatı və aqromeşə suvarmaya həsr olunub. Aqrar sahədə istifadə olunan standartlar şərti olaraq aşağıdakı qruplara bölünür: Kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyətinə, hazırlıq təşkilatlarına təhvil vermə qaydalarına tətbiq edilən standartlar; aqrar sahəyə qəbul olunan, gətirilən gübrə, toxum, mexaniki və digər materiallara tətbiq edilən standartlar;
137
texnoloji standartlar, yəni mexanikləşdirilmiş tipli becərmə texnologiyaları, məhsulun yığılması, ilkin emalı, qablaşdırılmasına, daşınması və saxlanmasına tətbiq edilən standartlar. Beləliklə demək olar ki, standartlar nəinki, məhsulun keyfiyyətinə olan tələbləri, eyni zamanda kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsi texnologiyasına, onların əmtəəlik seçimlərinə və ilkin emalına olan tələbləri yerinə yetirilir. Standartlar aşağıdakı kateqoriyalara ayrılır. Beynəlxalq standartlar. Azərbaycan respublikasının Dövlət standartı Azs texniki şərtlər tş Az. Dövlət standartları kütləvi və ixrac olunan məhsullara, istehsal texnologiyalarına, qaydalara və digər obyektlərə tətbiq olunur. Texniki şərtlər tş ancaq müəssisə daxilində istehsal olunan məhsulun keyfiyyətində tətbiq olunan qaydalara, üsullara olan tədbirləri müəyyən edilir. Adları çəkilən standartlar qeyri müəyyən müddətdə və yaxud da vaxt çərçivəsində qüvvədə olur. Standartın ilk səhifəsində standartların qüvvəyə mindiyi və təsdiqləndiyi gün, ay il, onu təsdiqləyən qərarın nöqtəsi qeyd olunur. Qüvvədə olma müddətləri bəlli olan standartlara yenidən baxılaraq onların qüvvədə olma müddətlərin sona çatmasından əvvəl dəyişdirilə bilər. Standartın ilk səhifəsində onun mənsub olduğu təsnifat sistemindəki qrupun nöqtəsi göstərilməlidir. 138
Təsdiq olunmuş standartın indeksinə (AzS) işarəsi, qeydiyyat nömrəsi 3858 və iki rəqəmlə standartın təsdiqləndiyi il yazılır. Misal üçün “kök” üçün AzS 1721-12. Burada 1721-rəqəmi qeydiyyat nömrəsi, 12- rəqəmi isə standartın 2012-ci ildə təsdiqlənərək qüvvəyə minməsini göstərir. Texniki şərt tş Az 3184221-15-2011 “kornışon xiyar” konservləşdirilmiş. Burada ilk rəqəm standartın nöqtəsi, 15-qeydiyyat nömrəsi, 2011-isə standartın təsdiqləndiya ili göstərir.
Meyvə-tərəvəz standartlarının qurluşu eyni tipli olmaqla adətən giriş hissə və bölmələri özündə əks etdirir. 1-ci bölüm. Keyfiyyətə olan tələblər (texniki tələblər); 2-ci bölüm. Məhsulun qəbulu və təhvili qaydaları; 3-cü bölüm. Keyfiyyətin təyini üsulları (sınaq üsulları; 4-cü bölüm. Qablaşdırma, markalama, daşınma və saxlama. Giriş hissədə standartlaşdırılan obyektin fəaliyyəti sahəsi, tədarük olunan məhsulun təyinatı (ərzaq, toxum və yaxud da emal üçün) göstərilir. 1-ci bölmə. Məhsulun keyfiyyətinə qoyulan tələblər bölməsində keyfiyyətin göstəricilər, istehlakçı tərəfindən müəyyən edilən əsas xarakterik göstərilir
139
müəyyən olunur. Qaydalara əsasən elə tələblər göstərilir ki, onlar yoxlanmaya malik olsun. Kartof, meyvə, tərəvəzlərin keyfiyyəti eyni olmadığından, bu bölmədə məhsulun əmtəə sortlarına bölünməsi və sortların keyfiyyət xarakteristikası verilir. Məhsulun qeyri standart elə bir hissəsi qəbul edilir ki, ondan qida və emal kimi istifadəsi mümkün olmasın. Əmtəəlik sortların sayı meyvə-tərəvəzlərin növündən aslı olaraq 2-dən 4-ə qədər olur. Məhsulun keyfiyyətinə görə münasibət nöqsansız və qüsursuz olan mallar ekstra-klas (əla və 1-ci növ) sayılır. Aşağı növə az ca zədələnmiş formaca dəyişmiş, rəngini itirmiş meyvə nüsxələri aid olunur. Əmtəəsortları standartlar tərəfindən müəyyən edilir. Məhsulun keyfiyyət göstəriciləri təyin etdikdə bir çox göstəricilər götürülür. Şərti olaraq bunları keyfiyyət və kəmiyyətə bölürlər. Keyfiyyət göstəriciləri sözlə və ya müqaisə ilə xarakterizə edilir. Misal üçün giləmeyvələr təzə, yetişmiş, təmiz, kənar iy və tamlardan uzaq olmalıdır. Keyfiyyətin miqdarca göstəriciləri rəqəmlə işarə olunur və onlar aşağıdakı normaları özündə əks etdirir. Müəyyən hədd hüdud daxilində, məhdudlaşdırıcı və qadağanedici normalar. Misal üçün 1-ci qrup karnişan xiyarların uzunluğu 51 mm-dən 70 mm arasında olmalıdır. Məhdudlaşdırıcı normalar sözlə ifadə olunur “az ola bilməz” və yaxuda da “çox ola bilməz”. 140
artdıqca onun keyfiyyəti aşağı düşür. Bu səbəbdən də onun diametri 14 sm-dən çox ola bilməz ifadəsi ilə normallaşdırılır. Qadağanedici normalar norma məhsulun sanitar vəziyyətinə və təhlükəsizliyinə təminat verir. Eyni zamanda icazə verilmir ifadəsi ilə möhkəmlənir. Məsələn, ərzaq üçün nəzərdə tutulmuş kartof yumrularının üst qatının 4 1
olmasına icazə vermir. Meyvə-tərəvəz məhsullarına tətbiq edilən standartlar digər kənd təsərrüfatı məhsullarına tətbiq edilən standartlardan onlarda olan icazələrin çoxluğu ilə seçilir. Yəni onların göstəricilərinin standartın tələblərinə kənara çıxmasına icazə verilir. Bu da ondan irəli gəlir ki, sortların eyni şəraitdə becərilməsinə baxmayaraq bioloji dəyişkənlik buna imkan vermir. Bu səbəb də onlara tətbiq edilən icazələr faizlə və ya sayla məhsulun kütləsinə görə göstərilir. Misal üçün kök məhsulunun bir partiyasında kökümeyvəyə yapışmış torpağın miqdarının, ümumi partiyanın çəkisinin 1%-dək olmasına icazə verilir. Dəstə halında olan tərəvəz məhsullarındakı standartlarda (qırmızı turp, körpə kök) icazələr sayla ifadə olunur. Yəni 10-20 ədədin kənarlanması sözləri işlədilir. Bəzi meyvə tərəvəz məhsullarının xarici görkəmi ilə yanaşı, onların gizli xəstəlikləri, yetişkənliyini
141
müəyyən edən göstəricilər də təyin edilir. Məsələn, baş soğan məhsullarında boğaz kürəsi ilə zədələnməni müəyyən etmək üçün 50 soğan başından az olmayan sayda orta nümunədən götürürlər. Qabığı soyularaq boğaz çürüməsi müşahidə olunarsa, onda bütün nümunələri qabığının soyulub baxılmasına icazə verilir. Xiyar, qarmız, yemiş, badımcan və başqa meyvələrin standartlarında onların keyfiyyət göstəricilərinə yetişkənliyi müəyyən edən daxili quruluş ifadəsi əlavə edilmişdir. Bu standartlarda onların daxili qurluşunu müəyyən etmək üçün orta nümunənin çəkisinin 3%-i qədər meyvənin kəsilib baxılmasına icazə verilir. Kartof məhsullarına tətbiq olunan standartlarda kartof yumrularında olan nişastanın miqdarı becərilmə zonasından aslı olaraq 13-16% arasında norma kimi qəbul olunur. Bir sıra standartlarda məhsulun dad göstəriciləri (şirin bibər) və rənginə görə (qırmızı baş kələm) göstəricilər daxil olunur. 2-ci bölmə. Məhsulun qəbulu və təhvili qaydalarında məhsulun istehsalçıdan, tədarükçüyə və ya emala verilməsində tələb olunan qaydalar verilir. Bu bölmədə əsasən məhsulun keyfiyyətinin sınağı üsulları, onların keçirilmə müddətləri, ardıcıl olaraq keyfiyyətin yoxlanması və burada məhsulun tərkibi keyfiyyət əlamətləri göstərilir. Meyvə tərəvəzlərin keyfiyyətinin təyin olunmasında əsas üsul olaraq seçim nəzarət üsulundan istifadə 142
orta nümunə əsasında, məhsul partiyasının keyfiyyəti haqqında göstəricilər müəyyən olunur. Nəticədə standartlarda nəzərdə tutulmuş keyfiyyət normaları kənarlaşmalar bütün məhsul partiyasına şamil olnur. Məhsul partiyası dedikdə eyni sorta malik, eyni vaxtda qəbul olunmuş və təhvil verilən, keyfiyyət göstəriciləri eyni vəsiqədə tərtib olunmuş müəyyən miqdar məhsul nəzərdə tutulur. Bir sıra standartlarda məhsul partiyasının təyin olunmasına məhdudiyyət qoyulur. Misal üçün tez yetşən alma məhsullu standartında partiyanın həcmi bir nəqliyyat vahidi ifadəsi ilə məhdudlaşdırılır. Digər misal təzə çiyələk partiyasının standartında: eyni müddətin yığımı, partiyanın çəkisi 1 tondan çox olmamalıdır ifadəsi yazılır. 3-cü bölmə keyfiyyətin təyini üsullarıdır. Burada standartla müəyyən olunmuş norma və keyfiyyətin göstəriciləri öz əksini tapılmalıdır. Bu bölmədə aşağıdakı altı bəndlər vardır. Orta nümunənin seçilməsi üsulları; Keyfiyyətin təyininin keçirilməsi (sınağı); Nəticələrin işlənib hesablanması. Orta nümunənin götürülməsi üsulu və nümunənin miqdarı bu bölmə altı bəndə öz əksinə tapmalıdır. Yeşiklərdə gətirilən meyvə-tərəvəzlərdən standartla vahid nümunə seçimi aparılır. 100 yeşik məhsul partiyasından ən azı 3 yeşikdən nümunə götürülür. 100 yeşikdən çox olan məhsuldan 50 yerdən və əlavə olaraq bir yerdən də nümunə götürülür. Ayrılmış 143
qablardan götürülən nümunələrdən isə orta nümunələrdən isə orta nümunəni ayrırlar. Bu orta nümunə yerlərdən götürülən nümunələrin ümumi çəkisinin 10%-dən az olmamalıdır. Bir sıra standartlardan (çiyələk, qara qarağat, badımcan və bibər) məhsullarından hər bir yeşikdən analiz üçün nümunənin götürülməsi qeyd olunur. Keyfiyyətin sınağı adlı bölmə altında aparılan keyfiyyət analizlərinin üsulları, göstəriciləri, analizin aparılma müddətləri və ardıcıllığı göstərilməlidir. Keyfiyyət analizləri məhsuldan götürülmüş orta nümunənin başa çatmasından dərhal sonra və ya 24 saat müddətində həyata keçirilməlidir. İlk dəfə məhsulun çirklənmə dərəcəsi müəyyən edilir. Bura torpaq, yarpaq, inkşaf etməmiş meyvələr aid olunur. Kartof və kökümeyvələrdə çirklənməsi onlarda olan çirkin yuyulması ilə müəyyən edilir. Əgər çirklənmə cüzi miqdardadırsa onu məhsulun üzərində əski parcas ilə silirlər. Standartda göstərilən nümunə analizlərinin göstəriciləri (meyə-tərəvəzin təmizliyi, mexaniki zədələnmə, zərərvericilər tərəfindən zədələnmə, xəstəlikdən zədələnmə, sorta uyğunluğu, orta ölçü, forma, orta çəki) ölçmə, tərəzidə çəkmə və vizual baxışla qiymətləndirmənin köməyi ilə aparılır. Sonrakı mərhələdə orqanoleptiki üsulla nümunənin rəngi, dadı, iyi, sıxlığı müəyyən edilir. Sonra hər bir göstəricinin nəticələri standartda göstərilən göstəricilərlə tutuşdurularaq müqyisə 144
olunmuş göstəricisindən fərqlənirsə, onda onun hansı əmtəə növünə uyğun olduğu müəyyən edilir. Əgər məhsulun hər hansı bir spesifik göstəricisi tələb olunan normaya uyğun gəlmirsə onda bütün məhsul partiyası aşağı növ kimi qəbul olunur. Əgər məhsul qüvvədə olan standartın tələblərinə cavab vermirsə, aşağı növün tələblərinə cavab vermirsə, onda həmin partiyadakı məhsul qeyri standart kimi qiymətləndirilir. 3-cü bölmənin bölmə altı bəndində alınan nəticələrin hesablanmasında istifadə olunan formullar, hesablamanın dəqiqliyi, alınan məlumatların yuvalaşdırma dərəcəsi, təkrar təyin etmələr arasındakı fərqlər aydınlaşdırılır. 4-cü. Qablaşdırma, markalama, daşınma və saxlanma bölməsində məhsulun qablaşdırılmasına, markalanmasına qoyulan tələblər, markalanmasına, taraların tipinə, qablaşdırıcı materiallar, onların istifadə üsulları, hər bir taraya yerləşdiriləcək məhsulun maksimum miqdarı, qablaşdırılan taraların daşınma zamanı yığılma üsulu, və məhsulunun tarasız daşınmasına olan tələblər göstərilməlidir. Eyni zamanda bu bölmədə daşınmanın üsulu, müddəti, temperaturu və nəmliyi haqqında məlumat verilməlidir. Daşınma zamanı həmin məhsulun saxlanma texnologiyası, rejimi, kamerada yerləşdirilməsi, qulluq və realizə qabağı hazırlıq işləri qeyd olunmalıdır.
145
Hər bir məhsul partiyası onun keyfiyyət vəsiqəsi ilə müşayət olunur. Standartlarda həmin vəsiqənin əsasında olan məlumatlar göstərilmişdir: vəsiqənin nömrəsi; göndərən təşkilatın adı və ünvanı; məhsulu qəbul edən təşkilatın adı və ünvanı; məhsulun adı; əmtəənin növü; seleksiya və ya pomaloji növ; yerlərin sayı, məhsulun tara ilə və tarasız çəkisi; qablaşdırma və göndərmə tarixi; vaqonun və ya avtomobilin nömrəsi; daşınma müddətinin son həddi, günlə; istifadə olunan pestisidin adı və son istifadə tarixi; keyfiyyət üçün cavabdehin soy adı; qüvvədə olan standartların nömrəsi.
Yüklə 3,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|