I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xarakterin tipologiyası
- Konstitusion n ə z ə riyy ə .
- Aksentual n ə z ə riyy ə .
- Xarakterin sosial tipologiyası.
- Ekstravert mütə f ə kkir tip.
- Ekstravert- hissiyyatlı
- Ekstravert duyğulu tip.
- İntrovert mütə f ə kkir tip.
- İntrovert hissiyatlı tip.
- İntrovert duyğulu tip.
- Xarakterin formalaşması. Şə xsiyy ə t v ə xarakter.
- Dferensial psixologiyanın
- IQ= ağıl yaşı x100 faktiki yaş
- I uşaq (10 yaş)
|
ə rdi ə lam ə tl ərini yaradır. Xarakterin tipik c ə h ə tl əri ondadır ki, eyni mühitdə , c ə miyy ə td ə , t ə rbiy ə şə raitind ə böyüyən insanların xarakterində bu şə raitin tipik xüsusiyyə tl ə ri ə ks olunur. Bu c ə h ə td ə n xarakterin 4 ə sas tipi f ə rql ə nir. 1) Konform tip. 2) Müstə qil tip. 3) Açıq ti p. 4) Qapalı tip. Xarakter ə lam ə tl əri şə xsiyy ə tin istiqam ə ti v ə iradi xüsusiyyə tl ə r baxımından 2 yerə ayrılır. Xarakterin tipologiyası Psixologiya elmind ə xarakterin tipologiyası ilə bağlı vahid nöqteyi - n ə z ə r yoxdur. Lakin ə sas ə n q ə bul edil ə n fikir bel ə dir. a) Erk ən formalaşan və ömrü boyu ə sas ən davamlı olanlar; b) Tam, davamlı, təsadüfü hadisə l ə rin t əsiri altında dəyişmə y ə n xarakter ə lam ə tl ə rinin m ə cmuyu; c) İnsanların çoxunda təzahür edə n xarakterl ərin tipologiyası. Xarakterin daha çox rast gə lin ən tipologiyasını aşağıdakı qruplara ayırmaq olar. 1. Konstitusion n ə z ə riyy ə . İnsanın xarakterinin xarici görkə mi il ə uyğun gə lm əsi (Lambrozo, Kreçmer, Şeldon və b.). 2. Aksentual n ə z ə riyy ə . Xarakterin aksentuasiyası, psixi normaların pozulması, daha çox psixopatiyayay yaxın olan (Leonqard, Liçko və b). 3. Xarakterin sosial tipologiyası. İnsanın ə xlaqi d ə y ə rl ə r ə , c ə miyy ə t ə , h əyata münasibə ti (E.Fromm). Aşağıda insan xarakterlə rinin b ə zi tipl ə rini veririk: Gipertim tip. Bu tip ə aid edil ən insanlar danışmağa meyl li, jest v ə mimikalı ifadəli, ünsiyyə tcil, enerjili, t əşəbbüskar, optimist ə hval-ruhiyy ə li olurlar. Distim tip. Bu tip insanlar pessimizm ə meylli, az danışan, ə laq ə l ə rd ən qaçan, qapalı hə yat t ərzi keçirmə y ə meylli, konfliktl ə rd ə n uzaq olmağa üstünlük v er ə nl ərdir. Ciddi, vicdanlı, dostluğa sadiqdirlə r. lakin kifay ə t q ə d ə r l ə ng v ə passivlik d ə onların xüsusiyyə tl ə rin ə aiddir. Sikloid tip. Əhvalları tez -tez d əyişir. Əhvalları yaxşı olduqda özlə rini gipertiml ə r, pis olduqda is ə distiml ər kimi aparırlar . Pedant tip. Bu tipin nümayə nd ə l ə rin ə xeyirxahlıq, sə liq əlilik.ş işdə etibarlılıq xasdır. Lakin onlar eyni zamanda ifrat formalizmlə ri v ə deying ə nlikl ə ri il ə ətrafdakıları bezdirirlə r. Demonstrativ tip. Onlarda yüksə k artistlik, qeyri-standart davr anış, s əmimilik üstünlük təşkil edir. Onlar insanlarla asanlıqla ünsiyyə t ə gir ə bilir, liderliy ə can atırlar. Bununla yanaşı, onlar eqoist, ikiüzlü, işdə s ə hl ə nkar, şöhrə tp ə r ə stdirl ə r. Ekstravert tip. Bu tip insanları fə aliyy ə t ə ətraf mühitin tə siri t ə hrik edir. T əkbaşına, fərdi iş görməyi xoşlamırlar. Daim ətrafdakı adamlardan t ə rif v ə köməklik gözlə yirl ər. Çoxlu dostları olur. Ünsiyyə tcildirl ər. Asanlıqla t əsir altına düşürlə r. Fikirl əşmə d ən iş görürlər. Əylə nc ə y ə meyl edirl ə r. İntrovert tip. Onlar daha çox öz daxili alə ml ə rin ə qapılır, tənhalığa, düşünmə y ə meyl göstə rirl ər. Şə xsi h əyatlarına müdaxiləni xoşlamırlar. Az - az hallarda konflikt ə girirl ə r. Ciddidirl ər, lakin onları yolundan döndə rm ə k çə tindir. Konservativ v ə inadkardırlar. Sado-mazoxist tip. Uğursuzluğa düçar olduqda onu də f etm ə y ə çalışırlar. Aqressivdirlə r. Mazoxistl ər günahı öz üzlə rind ə görürlər. Özlə rin ə t ənqidi yanaşmağı və özünü incitməyi xoşlayırlarş Özlərini daim kömə ksiz hesab edirl ə r. Sadistl ə r is ə başqalarını özlə rind ən asılı v ə ziyy ə td ə saxmalağa, onlar üzə rind ə hakim olmağa, onlara zülm etmə y ə v ə bundan zövq almağa meyllidirl ə r. Konformist tip. Bu adamların demək olar ki heç vaxt öz fikirlə ri olmur. Onlar tez v ə problemsiz mövqelə rini d əyişir, sosial qrupların t ə l ə bl ə rin ə tab e olur, şə rait ə uyğun davranır. Konformistlər şüurlu və şüursuz olaraq mühitə, şə rait ə uyğunlaşanlardır. Mütə f ə kkir tip. Mütə f ə kkirl ə r m ə ntiqi c ə h ə td ə n əsaslandırılmış fikirl ə r ə daha çox inanırlar. Onlar tə qiq ə t ə can atır, lakin ə dal ərli olmağın qayğısına qalmırlar. Hər şeydə sonad ə k getm əyi xoşlayırlar. Ətrafdakilar soyuqqanlılığını itirdikdə bel ə, onlar tam sakitlik nümayiş etdirirlə r. Hissiyatlı tip. Bel ə adamlar h ər şeyə qarşı hissiyyatlı olurlar. Onlar altruistdirl ər. Özlərini başqalarının yerinə qoyur, h ətta özlə rin ə ziyan etdikd ə bel ə, başqalarına kömə k edirl ə r. H ər şeyi ürə kl ə rin ə salırlar. Onların zə if t ə r ə fi q ə tiyy ətsiz olmalarındadır. Ekstravert mütə f ə kkir tip. İki tipin özünə m ə xsus m ə cmuyunun reallaşması intellektual nə tic ə l ə rd ən asılı ol sa da, ist ə nil ən mühakimə xarici t ə sirl ə rin ( ə n ə n ə , t ə hsil v ə s.) meyarlarına ə sas ən yaranır. Ekstravert- hissiyyatlı insanların hissləri ümuminin qə bul etdiyi qiym ə tl ə ndirm ə y ə ə sas ən meydana çıxır, adə t- ə n ə n ə l ə rin t əsiri altında olur. Bu tip insanla r özlərinin subyüktiv qiymə tl ə ndirilm ə sini deyil, başqalarının fikir və mülahizə l ə rin ə daha çox önə m verirl ə r. Ekstravert duyğulu tip. Bu tip insanları daha çox duyduqları obyektl ə r c ə lb edir. N ə tic ə d ə onların ətraf mühitlə güclü sensor rabitə si yaranır. Bu tip insanlara daha çox redaktorlar, atletlə r, biznesmenl ə r arasında rast gə lm ə k olar. İntrovert mütə f ə kkir tip. Onlar n ə z ə riyy əçidirlər. İdeyaları ümumi ə n ə n ə v ə ideyalardan asılı olmur. Onların öz ideyaları və ölçüləri vardır. Öz axtarışlarında qə tiyy ə tlidirl ə r. K ə nar t ə sirl ə ri q ə bul etmirl ər. lakin onlar öz şəxsi işlə rind ə bir qayda olaraq sad əlövh, tez inanan, kömə ksizdirl ə r. İntrovert hissiyatlı tip. Onlar faktlara, m ə ntiqi hadis ə l ə r ə o q ə d ə r d ə ə h ə miyy ət vermir, özlə rinin obyektiv hissl ə rin ə üstünlük verirlə r. Bu tup insanlar gözə girm əyi, öz qabiliyyə t v ə bacarıqlarını tə qdim etm ə y ə c ə hd göstə rmirl ər. Az danışır, qaraqabaq olur, yığıncaq və m ə clisl ə rd ə n uzaq olmağa meyllidirlə r. İntrovert duyğulu tip. Onlar gördüklə ri v ə eşitdiklə rin ə ə sasl anırlar, n ə inki m ə ntiq ə. Bu tip insanlar haqqında adə t ə n deyirl ə r ki, s ə h ər eşitdiklə ri l ə tif ə y ə gec əyarısı gülmə y ə başlayırlar. Onlar baş verə c ə k hadis ə l ə ri proqnozlaşdırmaqda çətinlik çə kir. İntrovert intuitiv tip. G ə l ə c ə kd ə baş verə c ə kl əri proqnozlaşdırmaq qabiliyy ə tin ə malikdirl ər. Lakin onların intuisiyası obyektiv reallığa yox, özlərinin subyüktiv psixi alə min ə yönəlmiş olur. Onlar cismani varlıqlar az, qeyri-real olan, fantaziya m əhsulu daha çox cə lb edir. İnsan şə xsiyy ətinin tipologiyası çox mürə kk ə bdir, t əbii ki, onların hamısını ə hat ə etm ək mümükün deyil. Hə r k ə sin bu tipl ə rd ən hansına aid olduğunu bilməsi vacbdir. Buna görə d ə xarakter tipl ə ri il ə tanışlıq, onların güclü və z ə if t ə r ə fl ə rini bilm ək insana onları özündə inkişaf etdirmə k v ə aradan qaldırmaq imkanı verir. Xarakterin formalaşması. Şə xsiyy ə t v ə xarakter. Yuxarıda göstə rildiyi kimi xarakterin ilkin ə lam ə tl ə ri v ə sabitliyi erk ə n yaşlardan başlayır. 2 - 3 yaşlarından başlayaraq 9 - 10 yaşlarına qə d ə r xarakterin yaranması, inkişafı v ə formalaşmasının s e n z i t i v l i k dövrü hesab olunur. Bu dövrdə yaş senzitivliyi, xarakter ə lam ə tl ərinin inkişafı baxımından optimal şərait yaranır. Yaşlıların təsiri altında xeyirxahlıq, qayğıkeşlik, ünsiyyə tcillik v ə ya eqoizm, laqeydlik, m ə rh ə m ə tsizlik kimi müsbə t v ə ya m ə nfi xarakter ə lam ə tl əri formalaşır. Xaraktein iradi keyfiyy ə tl ə ri yeniyetm əlik dövründə daha da inkişaf edir, möhkə ml ə nir. Onun m ə n əviyyatı və dünyagörüşünün əsaslı inkişafı is ə erk ə n g ənclik dövründə formalaşır. Orta mə kt əbin başa vurulması ill ə rind ə xarakter dem ə k olar ki, tamamil ə formalaşır. Xarakter praktiki olaraq şə xsiyy ətin bütün keyfiyyə tl ə rin ə , xass ə l ə rin ə : idraki, iradi, emosional prosesl ə r ə v ə hal ə tin ə t əsir göstə rir. Şə xsiyy ə tin xarakterinin daha erk ə n v ə davamlı şə kild ə formalaşan ə lam ə tl ə ri dig ə r ə lam ə tl ə rd ə n keyfiyy ət baxımından fə rql ə nir. Qabiliyy ə tl ər problemi müasir dövrdə psixologiya v ə pedaqogika elml ə rind ə h ə m n ə z ə ri, h ə m d ə praktik ə h ə miyy ə ti il ə seçilə n probleml ə rd ə n biridir. Qabiliyy ə tl ə r şə xsiyy ə tin psixoloji strukturunda mühüm yer tutan fərdi psixoloji xüsusiyyə tl ə rd ə n biri kimi n ə z ə rd ən keçirilir. Bu problemin t ə tbiqi il ə araşdırımlası XIX əsrin ortalarından başlayır. İlk d ə f ə alman psixoloqu Xristian Volf v ə ingilis psixoloqu halton i nsanların qabiliyy ə tc ə qeyri b ə rab ərliyi problemini araşdırmağa cəhd göstə rir. Halton yüzlə rc ə insanın tarixi keçmişini araşdıraraq onların qohumluq ə laq ə l ə rini müə yy ə nl əşdirə r ə k 1869-cu ild ə “İrsi dahilik” adlı ə s ər yazır. O, hə min ə s ə rd ə görkə mli adamlar ın həyatı barə d ə bioqrafik m əlumatları ümumiləşdirmiş və bel ə q ə na ə t ə g əlmişdir ki, ə sil-n ə cab ə ti dahi adam olmuş hər 4 uşaqdan yalnız birinin dahi olmaq imkanı vardir. Qabiliyyə t, z ə ka v ə istedad h əmişə insanları düşündürən, adamlar arasında fə rdi f ə rql əri üzə çıxaran amillə rd ən biri olmuşdur. Bu sahə d ə aparılan çoxsaylı t ə dqiqatlar psixologiya elminin yeni bir sah ə sini Dferensial psixologiyanın meydana g ə lm əsini şə rtl əndirmişdir. Şə xsiyy ətin psixoloji simasında psixi xassə l ə r, funksiyalar, prosesl ə r v ə hallarla yanaşı hə m d ə f ə rdi- psixoloji xüsusiyyə tl ər özünə m ə xsus yer tutur. Bu xüsusiyyə tl ə r temperament tipi, xarakter ə lam ə ti v ə qabiliyy ə tl ə rd ə n ibar ə tdir. M ə limdur ki, h ə r bir insan h əyatda malik olduğu öz imkanlarını maksimum nümayiş etdirmə k ist əyir. O, öz qabiliyyə t v ə bacarıqlarını s ə m ə r əli şə kild ə t ə tbiq etm ə kl ə peşə f ə aliyy ə tind ə uğurlara can atır. H ər hansı fə aliyy ə t sah ə sind ə uğurlu nə tic ə l ərin başlıca mə nb ə yi insandır. İnsan cə miyy ə tin h ə m maddi, h ə m d ə m ə n ə vi s ə rv ə tl ə rinin yaradıcısıdır. Burada qabiliyyə t v ə istedad amili birinci yerd ə durur. Qabiliyy ə tl ər mürə kk ə b struktura malik olan psixi keyfiyy ə tl ə rin m əcmuyu kimi özünü göstə rir. Qabiliyy ə tl ər mücə rr ə d bir m ə hfum deyildir. O, f ərdin ontogenetik imkanlarını, keyfiyyə t xarakte ristikasını ə ks etdir ə n göstə ricil ə rd ən biridir. Ayrılıqda götürülmüş qabiliyyə t v ə yaxud onun struktur komponentl əri şə xsiyy ətin ümumi keyfiyyə tl ə rind ə n h əmişə asılı olur. Ədə bi qabiliyy ə tl ər üçün bu cür xarakterik keyfiyyə tl ər mövcuddur. M ə s ə l ə n, b urada poetik qavrayış, yüksək inkişaf etmiş estetik hisslə r, z əngin fantaziya, insan psixikasına maraq, axıcı, ifadəli, aydın nitq və s. m ənası tə l əb olunurş Qabiliyy ə tl ə r t ə rkib hiss ə sinin, y ə ni komponentl ərinin geniş surə td ə bir-birini kompensiasiya etm ək imkanlarınna baxaraq profesional, yə ni xüsusi qabiliyyə tl ərin quruluşunun spesifik xüsusiyyə tl ə rini bilm ə k vacibdir. Qabiliyy ə tl ərin strukturuna daxil olan 1 neçə komponentd ə n biri h əmişə əsas aparıcı mə zmuna malik olur. Qabiliyy ə tl ər öz struktur etibarı ilə ümumi və xüsusi olmaqla 2 qrupa ayrılır. Bir neçə f ə aliyy ə t t ə l ə bl ə rin ə eyni zamanda cavab ver ə n qabiliyy ə tl ə r ə cavab ver ə n qabiliyy ə tl ə r ə is ə xüsusi qabiliyyə tl ə r deyilir. B ə z ən insanlarda ümumi keyfiyyə tl ə r h ə rt ə r əfli şə kild ə t əzahür edir ki, bu da h əmin şə xsl ə rd ə ümumi qabiliyyə tl əruin olması haqqında fikir yürütmə y ə ə sas verir. Qabiliyy ə tl ərin diaqnostikasi, ölçülməsi psixologiyada mürə kk ə b probleml ə rd ə n biridir. Uzun ill ə r boyu zehni istedad testl ə ri əsasında insanların qabil iyy ə tl ərinin düzgün ölçülmə si istiqam ə tind ə bir çoc sınaqlar aparılmışdır. Zehni istedad əmsalı adlandırılan IQ ayrı - ayrı fə rdl ə rd ə müxtəlif müxtəlif ölçülə r ə malikdir. Bunun əsasında da zehni istedad əmsalı hesablanır. IQ= ağıl yaşı x100 faktiki yaş Bu dü stur testl ə rl ə aparılan yoxlama nə tic ə sind ə ayrı - ayrı faktiki yaşa malik olan uşaqların ağl yaşını müə yy ə n etm ə y ə imkan yaradır. Əgə r 10 yaşlı bir uşaq və 14 yaşlı başqa bir uşaq ayrı - ayrılıqda hə r biri 120 xal toplamışsa, deməli, onların hər birinin ağıl yaşı 11 il yarıma bə rab ə rdir. Bu ə sasla h əmin uşaqların zehni istedad əmsalı bu cür hesabların. I uşaq (10 yaş) 115 10 100 5 , 11 x IQ Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|