I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L

h
ə
r
ə
ki 

icmasında    sə
rb
əst    olmasıdır.
  O,  q
ə
rar  q
ə
bul  etm
ə
kd
ə
 
azad  olduğunu 
hiss edir. 
 
İnsanın  iradi  fə
aliyy
əti  bütünlüklə
  obyektiv  s
ə
b
ə
bd
ən  asılı  olan 
f
ə
aliyy
ə
tdir.    Bu  f
ə
aliyy
ət  şə
xsiyy
ə
tin  t
əşəkkül  etmiş  xüsusiyyə
tl
ə
rind
ə
n, 
mext
ə
lif  t
ə
sirl
ə
r  n
ə
tic
ə
sind
ə
 
ə
m
ə
l
ə
  g
ə
l
ə
n  motiv  v
ə
  h
ə
yat  m
ə
qs
ə
dl
ə
rinin 
xarakterind
ən asılıdır.
 
 
İradi  fə
aliyy
ətin  mühüm  xüsusiyyə
tl
ə
rind
ə
n  biri  d
ə
 
insanın  iradi  işi  
h
əmişə
 
bir şə
xsiyy
ə
t kimi icra etm
ə
sind
ə
dir. 
 
İnsanın  iradi 
  h
ə
r
ə
k
ə
tl
əri  mürə
kk
ə
b  psixoloji  m
ə
zmunla  s
ə
ciyy
ə
l
ə
nir. 
İnsandan  mə
suluyy
ə
t  t
ə
l
ə
b  etdikd
ə
  o,  g
ə
rgin  v
ə
ziyy
ə
t
ə
 
düşür,  işin 
öhdə
sind
ə
n  g
ə
l
ə
  bilib-bilm
ə
y
ə
c
əyi  haqqında  düşünür,  gə
rgin  motivl
ə
r 
mübarizə
si meydana g
ə
lir. 
 
Psixoloji  baxımdan  iradi  işin
    n
ə
d
ə
n  ibar
ət  olduğunu,  necə
 
qurulduğunu,  hansı  mə
rh
ə
l
əri  olduğunu  göstə
rm
ək  çox  vacibdir.    Hə
r  bir 
iradi  h
ə
r
ə
k
ətin  ilkin  şə
rti  m
ə
qs
ədi  olmasıdır.
  M
ə
qs
ə
d  d
ərk  olunmuş 
isr
əkdir. İradi işin  ikinci və
 
mühüm şə
rti  h
ə
r
ə
k
ət motivinin olmasıdır
. 
 
İradi  işdə
 
üçüncü  və
 
mühüm  komponentlə
rd
ə
n  biri  d
ə
    m
ə
qs
ə
d
ə
 
çatmaq
 
yollarının  müə
yy
ə
nl
əşdirilmə
sidir.  Bu  m
ə
rh
ə
l
ə
d
ə
 
insan  öz 
fikirl
ərini  götür  qoy  edir,  mə
qs
ə
d
ə
 
nail  olmaq  üçün  real  nasitə
l
ər  seçir. 
Bunlar iradi işin  strukturunda ə
qli, zehni v
ə
 ya intellektual c
ə
h
ə
tl
ə
rdir.  Iradi 
f
ə
aliyy
ə
tin  son m
ə
rh
ə
l
ə
si q
ə
rar q
ə
bulu  
adlanır.Əgə
r icra olunan  h
ə
r
ə
k
ə
t 
v
ə
 
ə
m
əliyyatların icrası zamanı şübhə
  v
ə
 
inamsızlıq yoxdursa,  və
 
çə
tinlik 
müşahidə
  olunursa onda q
ə
bul edil
ə
n q
ərarın döğruluğu şübhə
 
doğurmur.
 
 
Hazırda  qərarın  qə
bul  edilm
ə
si    v
ə
 
ya  hazırlanması  problemi 
psixologiya elminin çərçivə
sind
ə
n xeyli  k
ənara çıxmışdır. Bu problemlə
  bir 
sıra 
  ictimai    v
ə
    sosial    elml
ə
r    m
əşğul 
  olur.    Bir   
çox 
  xarici   
ölkə
l
ə
rd
ə
   
q
ə
rar  
hazırlamaq nə
z
ə
riyy
ə
si d
ə
 
mövcuddur.
 
 
Q
ə
rar q
ə
bulunun v
ə
 
onun strategiyasının  istehsalat,  tə
s
ərrüfat, elmi, 
planlaşdırma və
 s  kimi sah
ə
l
ər üçün üstün ə
h
ə
miyy
əti  vardır.
  Q
ərarın  

hazırlanması    insanların  və
  t
əşkilatçıların  icraçılıq    fə
aliyy
ə
tinin 
əsasaını, 
ürə
yini t
əşkil edir. 
 
 
İstehsalat  sahə
l
ə
rind
ə
  yen
i  texnologiyaların  tə
tqiqi,  informasiya 
m
əkanın yaradılması müasir  şə
raitd
ə
   
ən   önə
mli    probleml
ə
rd
ə
n    biridir. 
Odur ki, m
ə
s
ə
l
ə
nin h
ə
qiqi  v
ə
 
doğru həll yolunun tapılması xüsusi aktuallıq 
k
ə
sb edir. Q
ə
rar q
ə
bulunda h
əmişə
 
risk amili mövcuddur. Odur ki, qarşıda  
duran  problemin  öyrə
nilm
əsi    üçün  ilk    növbə
d
ə
 
informasiya    toplanır, 
ideyalar,  alternativbaxışlar    götür  qoy  edilir,  ə
n  perspektivli  olan    q
ərarın 
q
ə
bul edilm
ə
si  z
ə
rur
əti ortaya  çıxır.
 
 
Bir  çox  inkişaf    etmiş  ölkə
l
ə
rd
ə
   
işə
 
götürmə
   
zamanı  mürac
i
ə
t 
ed
ə
nl
ərin  işə
 
yararlığı xüsusi maşınla  yoxlanılır.
 
 
İnsan  ixtisasını  dəyişməli  olduqda,  yeni  işə
  q
ə
bul  edildikd
ə,  işdə
n 
çıxmaq  barə
d
ə
 
düşündükdə
 
çoxlu  tə
r
əddüd  keçirir və
 g
ərginlik yaşamalı 
olur. İş yerində
  probleml
ə
ri  olan, 
ə
m
əyi lazımınca  qiymə
tl
ə
ndirilm
ə
y
ə
n  v
ə
 
ya gözüçıxdıya salınan mütə
x
əsis iş yerini tə
rk etm
ə
k  bar
ə
d
ə
  
düşünür və
 
bu  zaman  onda  çox  gə
rgin  motivl
ər  mübarizəsi  meydana    çıxır.  Qarşıya  
çıxan  motivlə
r    n
ə
    q
ə
d
ər    samballıdırsa    və
  n
ə
    q
ə
d
ə
r   
ə
h
ə
miyy
ə
tlidirs
ə
, 
motivl
ər  mübarizə
si bir  o q
ə
d
ə
r k
əskin xarakter  alır. Gənc oğlan sevdiyi 
qızla  görüşmək zamanında hə
m d
ə
  x
ə
st
ə
 
olan yaxın qohuma baş çə
km
ə
k  
z
ə
rur
ə
ti  il
ə
 
baş
-
başa    qalarsa,  onda 
motivl
ər    mübarizə
si  daha    k
ə
skin 
xarakter  alır, daxili konfiliklər  meydana  çıxır.
 
 
Ə
g
ə
r  q
ə
rar  k
ə
skin  motivl
ər  mübarizə
sind
ə
n  sonra  q
əbul    edilmişsə
, 
insan özünü olduqca yüngül və
 
rahat  hiss edir.Çünki  münaqişə
 
artıq  hə
ll 
olunmuşdur, indi bütün sə
yl
ə
ri    q
ərarın icrasına  yönə
ltm
ə
k  olar.  Lakin  bu 
zaman  insanın  qə
bul  etdiyi  q
ərarın    shv  olub  –olmaması  da  prinsipial  bir  
m
ə
s
ə
l
ə
   
kimi  ortaya  çıxır.Qə
rar  q
əbulu  zamanı  insanda  daxili    hə
y
ə
can 
g
ə
rginlik,  stress
ə
 
yaxın  bir    və
ziyy
ət  müşahidə
   
olunur.  İnsan  bə
zi 
ist
ə
kl
ə
rd
ən  xoşagə
lm
ə
z  v
ərdişlə
rd
ə
n  azad    olmaq  ist
ə
dikd
ə
    iradi  s
ə
yin 
olması ciddi zə
rur
ə
t
ə
 
çevrilir. İradi sə
y  dedikd
ə
  
insanın qarşıya  qoyduğu 
m
ə
qs
ə
d
ə
   
çatmaq  üçün  özünün  fiziki  və
 
psixi    qüvvə
l
ə
rini    maksimum 

s
ə
f
ə
rb
ə
rliy
ə
 
alması  nə
z
ə
rd
ə
   
tutulur.  İradi  səy    daha    çox  özünü    qə
bul 
edilmiş  qərarın icrası prosesində
 
özünü göstə
rir. M
ə
s
ə
l
ə
n 
imtahan qabağı  
ciddi  rejim
ə
 
ə
m
ə
l  etm
ək,  yuxudan  tez  qalxmağa  adə
t    etm
ə
k  v
ə
  s  buna 
misal 
ola 
bil
ər.  İnsan  daxili  müqavimə
tl
ə
, 
m
ə
nfi 
emosiyalarla, 
frustrasiyalarla    daim  üzləşir.  İnsan  öz  sə
yl
ə
ri  il
ə
   
öz  üzə
rind
ə
  hakim  ola  
bil
ə
r.  ( Demosfen-yunan natiqi) (N.Ostrovski- 
rus yazıçısı) O.Skorodoxova
-
lal,  kar,  kor  doğulmuş,  sonralar  ə
d
əbi  işçi  olmuş  qadın  və
 
s  17  yaşlı 
Hüseyinbala Əliyev Böyük Və
t
ən Müharibə
sind
ə
 
hava döyüşündə
  17  yara  
alsa da düşmə
n
ə
 t
əslim olmamış, tə
yyar
əsini  öz  hə
rbi aeroportuna endir
ə
 
bilmiş və
 h
əlak olmuşdur.
 
 
İradi  fə
aliyy
ə
t  say
ə
sind
ə
 
şə
xsiyy
ə
t
ə
 
müvafiq 
iradi  keyfiyy
ə
tl
ə
r 
formalaşır.  İnsanlar  özlə
rini  iradi  keyfiyy
ə
tl
ə
rin
ə
   
görə
    bir 
–
  birind
ə
n  
f
ə
rql
ə
nirl
ə
r.  B
ə
zi  adamlarda  t
ə
kidlilik   
müşahidə
 
olunduğu  halda  
dig
ə
rl
ə
rind
ə
 tez t
ə
sir  
altına düşmə
  
halı diqqə
ti  c
ə
lb edir.  Bel
ə
likl
ə
  h
ə
r  bir 
insanda    müsbə
t    v
ə
  m
ə
nfi    t
əzahürlə
r
ə
   
malik  müxtə
lif  iradi  keyfiyy
ə
tl
ə
r 
formalaşır və
 
inkişaf  edir. 
 
 
İradi  keyfiyyə
tl
ər  çoxdur.  Onların  sırasında  ilk  növbə
d
ə
 
müstə
qillilik, 
q
ə
tiyy
ə
tlilik,  t
ə
ki
dlilik,  soyuqanlılıq,  iradi  güc  və
  s  kimi 
ə
sas,  b
ə
zi 
keyfiyy
ə
tl
əri mühüm yer  tutur.
 
- 
Müstə
qillik 
insanın  iradi    fə
aliyy
ə
tinin  motivind
ə
    v
ə
  q
ə
rar    q
ə
bul  
etm
ə
kd
ə
   
özünü  göstə
r
ə
n 
ən  mühüm  meyfiyyə
tl
ə
rd
ə
n    biridir. 
Müstəqil  adam  öz  davranışını  təsadüfi    tə
sirl
ə
r
ə
   
ətrafdakıların 
t
ə
zyiqin
ə
 
deyil, öz  bilik ə
qid
ə
 v
ə
 t
ə
s
əvvürlə
rin
ə
 
ə
saslanaraq qurur. 
Müstə
qilliyin 
ə
ksi olan  m
ənfi xüsusiyyə
tl
ə
r t
ə
lqin
ə
 
qapılmadır. Belə
 
adam çox asanlıqla  başqalarının və
 k
ə
nar  t
ə
sirl
ərin altına  düşür. 
 
-  Q
ə
tiyy
ə
tlilik  -    h
ə
r    ha
nsı  işi  yerinə
    yetir
ə
rk
ə
n  q
ə
rar    q
ə
bul 
etm
ə
kd
ə
    t
ə
r
əddüdə
    yol  verm
ə
m
ə
yi 
ə
ks  etdirir.  Onun 
ə
ksi  olan 
m
ənfi  iradi    xüsusiyyə
t  q
ə
tiyy
ə
tsizlikdir.  Q
ə
tiyy
ə
tsiz  adam  daim  
t
ə
r
əddüd    içində
    olur,  q
ə
bul  etdiyi    q
ərarın  doğruluğuna    şübhə
 
edir. 

- 
Şə
xsiyy
ə
t
ə
  m
ə
xsus   
müsbə
t    iradi  keyfiyy
ə
tl
ə
rd
ə
n    biri    olan 
t
ə
kidlilik 
insanın  tükə
nm
ə
y
ən  enerji  potensiyalına    malik  
olduğunu  ə
ks    etdirir.  T
əkidlilik  heç  də
    t
ə
rslik  v
ə
 
höcə
tlik  dem
ə
k  
deyildir.  T
ərs    adam  yanlış,  ağılabatmaz,  düşünülməmiş  
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rind
ə
n 
əl    çə
k
ə
    bilmir.  T
ərslik    real  şəraiti  düzgün 
qavrayıb qiymə
tl
ə
ndir
ə
  bilm
ə
m
ə
kd
ə
 ifad
ə
  olunur.  
- 
İradi  fə
aliyy
ətin    yüksə
k    s
ə
viyy
əsi  çox  parlaq    şə
kild
ə
 
insanın 
özünü    ə
l
ə
   
almaq  (dözümlülük,  soyuqqanlılıq)  bacarığında  
t
əzahür    edir.  Bu  keyfiyyə
tl
ə
r
ə
    sahib  olan  insan    qorxu,  t
ə
nb
ə
llik  
kimi mane
ə
l
əri  arada  qaldırır, düşünülmüş, əsaslı  şə
kild
ə
  q
ə
bul  
etdiyi  q
əraraları    həyata  keçirmə
k  qabiliyy
ətin    göstərir.  İradə
  
insanın  özü  tə
r
ə
find
ə
n    b
ə
y
ə
nilm
ə
y
ə
n  hissl
ə
rin: 
ə
s
ə
biliyin,  qorxu, 
hidd
ə
t, q
ə
z
əb, ümidsizlik  affe
ktl
ə
rinin  v
ə
 s t
əzahürünü cilovlamaq 
bacarığında  ifadə
 olunur.  
İnsanda 
  d
ə
y
ə
rli  iradi  keyfiyy
ə
tl
ə
rin 
formalaşmasına onun bir  sıra 
mühüm  xüsusiyyə
tl
ə
ri  t
ə
sir    edir.  Bel
ə
   
xüsusiyyə
tl
ər  ilk  növbə
d
ə
 
qüvvə
tli 
borc    hissini  ilk  növbə
d
ə
  h
ə
yati    m
ə
qs
ə
dl
ə
rin  a
ydınlığına,  bu  mə
qs
ə
dl
ə
r
ə
 
nail olmaq ehtiraslarında ifadə
 
olunur. Çə
tinlikl
ərin aradan  qaldırılmasında, 
m
ə
qs
ə
d
ə
  
çatmaq  üçün iradi  səy göstə
rilm
ə
sind
ə
 
möhkə
m 
ə
qid
ə
nin, h
ə
yat  
m
ə
s
ə
l
ə
l
əri  haqqında  yetkin,  kamil  görüşlə
rin  v
ə
 
ə
sil  insan    l
ə
yaq
ə
tinin 
böyük ə
h
ə
miyy
əti vardır. Müvafiq psixi proseslə
rin v
ə
 xass
ə
l
ə
rin f
ə
aliyy
ə
td
ə
 
t
əşəkkül etməsi   prinsipi şə
xsiyyt
ə
in  irad
ə
si sah
ə
sind
ə
  son  d
ə
r
ə
c
ə
   
ə
yani  
şə
kild
ə
  
ə
ks  olunur.  
 
Şə
xsiyy
ə
tin iradi keyfiyy
ə
tl
əri  üç əsas qrupa  ayrılıq: 
 
 
- 
İlkin iradi  keyfiyyə
tl
ə
r: 
iradi güc, tə
kidlilik. 
- 
İkinci    və
 
ya  törə
m
ə
  iradi  keyfiyy
ə
tl
ə
r:  q
ə
tiyy
ə
tlilik,  c
ə
sar
ə
t, 
özünü ə
l
ə
 almaq, inam. 
- 
Üçüncü iradi keyfiyyə
tl
ə
r: m
ə
suliyy
ətlilik,  intizamlılıq, işgüzarlıq, 
t
əşəbbüskarlıq.
 

İnsanın 
  irdai  keyfiyy
ə
tl
ərinin  formalaşması  və
    t
ə
rbiy
ə
sind
ə
 
yalnız  
k
ənar  şə
xsl
ə
rin t
ə
siri deyil, h
ə
m d
ə
  
insanın öz  üzə
rind
ə
 
işlə
m
ə
sinin rolu 
böyükdür. Burada özünütə
rbiy
ə
  
xüsusilə
  t
əsirli amildir. Şə
xsiyy
ətin şüurlu 
olaraq bel
ə
  
özünütə
kmill
əşdirmə
si b
ə
z
ən insanın həyatında dönüş nöqtə
si  
olur. Ad
ə
t
ən özünütə
rbiy
ə
 
prosesi öz  üzə
rind
ə
  
işlə
m
ə
kd
ən  başlayır.
 
 
İradə
nin  m
əşq    etdirilmə
si  iradi  keyfiyy
ə
tl
ə
rin  t
əşəkkülündə
 
çox 
mühüm rola malikdir. Bu, müntə
z
ə
m sur
ə
td
ə
 
maraqsız, bilavasitə
  cazib
ə
li 
olayan, lakin düşünülmüş  və
 
faydalı  hə
r
ə
k
ə
tl
ərin icrasından 
ibar
ə
tdir.  
 
İradi  hə
r
ə
k
ə
tl
ə
r  sah
ə
sind
ə
   
aparılan  müntə
z
əm  özünütə
rbiy
ə
 
işi 
insanda  iradi  f
əallıq    yaradır,  onu  böyük  hə
yati  m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
r  namin
ə
 
öz 
şə
xsiyy
ə
tind
ə
    d
ə
y
ə
rli  keyfiyy
ə
tl
ə
r  t
ə
rbiy
ə
  etm
ək  uğrunda    mübarizə
y
ə
 
daxil
ən hazırlamış olur.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

VIII 
Mövzu
: 
  
Şə
xsiyy
ə
tin f
ərdi psixoloji xüsusiyyə
tl
ə
ri.   
            
Temperament, xarkter v
ə
 qabiliyy
ə
tl
ə
r 
 
 
 
 
 
      Plan:  
1. 
Temperament haqqında anlayış. Psixikanın dinamik xüsusiyyə
tl
ə
ri v
ə
 
onların qarşılıqlı ə
laq
ə
si. 
2. 
Temperament haqqında tə
liml
ə
r tarixind
ə
n. 
3.  Temperament  tipl
ə
ri:  (sanqvinik,  xolerik,  fleqmatik,  melanxolik)  v
ə
 
onların psixoloji xarakteristikası.
 
4.  T
ə
lim f
ə
aliyy
ə
tind
ə
 temperamentin roli. 
5. 
Xarakter  şə
xsiyy
ətin  mühüm  və
 
davamlı  xüsusiyyə
tl
ə
rinin  m
ə
cmusu 
kimi. Xarakter 
ə
lam
ə
tl
ə
ri v
ə
 
onların 
t
əsnifatı. 
 
6. 
Xarakterin tipologiyası. Xarakter və
 
şə
xsiyy
ə
t. 
7.  Qabiliyy
ə
tl
ər haqqında anlayış.
 
8.  Qabiliyy
ə
tl
ə
rin m
ənşə
yi v
ə
 mahiyy
ə
ti. 
9.  Qabiliyy
ə
tl
ərin növləri. İstedad. 
 
10.Qabiliyy
ə
tl
ə
r  v
ə
 t
ə
lim f
ə
aliyy
ə
ti. 
11.Qabiliyy
ə
tl
ə
rin strukturu v
ə
 
formalaşması.
 
Ə
d
ə
biyyat: 
1.Bayramov Ə.S., Əlizadə
 
Ə.Ə. Psixologiya. Bakı, 2002.
 
2.Bayramov Ə.S., Əlizadə
 
Ə.Ə. Sosial psixologiya. Bakı, 2003.
 
3.Psixologiya. S.İ.Seyidov və
 
M.Ə.Hə
mz
əyevin redaktorluğu ilə.Bakı,2007 
 
4.
Мерлин В.С. Очерки теории темперамента. М., 1969.
 
5.Bayramo
v Ə.S. Şə
xsiyy
ə
tin t
əşəkkülünün aktual psixoloji problemlə
ri.  
Bakı, 1989.
 
6.  Əlizadə
 
Ə.Ə.  İstedadlı  uşaqlar.  Psixopedaqoji  mə
s
ə
l
ə
l
ə
r.  (Essel
ə
r, 
etüdlə
r),Bak
ə
, 2005 
7. Merlin V.S. Oçerki teorii temperamenta. M.,1964
 
 
 
H
ə
l
ə
  q
ə
dim  zamanlarda  aliml
ə
r  insanlar
ın  davranışının  xarici 
t
əzahürlərini müşahidə
 ed
ə
r
ək onlar arasında böyük fə
rdi f
ə
rql
ərin mövcud 

olması  fikrini    irəli  sürmüşlə
r.  At,  it,  uzunqulaq,  p
ə
l
ə
ng,  meymun  v
ə
  s. 
t
ə
bi
ətli adamlar haqqında tə
s
əvvürlə
r d
ə
 bel
ə
 meydana g
əlmişdir. İnsanlar 
arasında  belə
  f
ə
rdi  f
ə
rql
ə
ri  h
ə
r  zaman  duymaq  v
ə
 
görmək  mümükündür. 
B
əzi  adamlar çox  mütə
h
ə
rrik,  emosional  c
ə
h
ə
td
ən  oyanıq  və
  enerjilidirl
ə
r, 
dig
ə
rl
ə
ri  z
ə
if,  ast
ə
g
ə
l  v
ə
 
adamayovuşmazdır. Bə
zi  adamlar  f
əal, ünsiyyə
t
ə
 
meyilli  olduğu  halda,  başqaları  qapalı  və
  qaraqabaqd
ırlar.  Buradan  da 
insanlar haqqında fə
rqli t
ə
s
əvvürlə
r meydana g
əlmişdir. 
 
 
İnsanların  davranış  və
  f
ə
aliyy
ə
t  prisesind
ə
 
aşkara  çıxan  bu  cür  fə
rdi 
f
ə
rql
ə
rini 
ə
ks  etdir
ən xüsusiyyə
tl
ərin  kompleksi öz  ə
ksini