I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tipikl əşdirmə
- ƏDƏBİYYAT
- İnsanın ə traf xarici al ə min cism v ə hadis ə l ə rin
- Hissl ə r
- Hissl ə r sosial m ə zmuna malikdir. Onların əsasında
|
T ə x əyyülün 2 əsas növü vardır: 1) Passiv (x ə yal v ə t ə x əyyül) 2) Aktiv (b ə rpaedici v ə yaradıcı) T ə x əyyül bir psixi proses kimi şə xsiyy ə tin f əallığı ilə şə rtl ə nir. Bununla bel ə , t ə x əyyüldən şə xsiyy ə tin ətraf mühiti dəyişdirmə k m ə qs ə dil ə h əmişə istifad ə olunmur. B ə zi hallarda t ə x əyyül aktiv fə aliyy ə td ə n uzaq onun ə v əzedicisi kimi çıxış edir. Belə hallarda insan müvə ff ə qiyy ə ti olaraq reallıqdan uzaq olan fantastik tə s əvvürlə r sah əsini qapılır. Burada fantaziya h ə yatda öz tə c əssümünü tapmayan surə tl ər yaradır. Çox vaxt h əyata keçirilməsi mümkün olmayan davranış proqramı yaratmış olur. T ə x əyyülün bu forması passiv t ə x əyyül adlanır. İnsan passiv tə x əyyülü niyy ə tli olaraq f ə aliyy ə t ə g ə tir ə bil ə r. X ə yal g ə l ə c ə kd ə real laşması mümkün olan arzu və ist ə kl ə rd ə n ibar ət olduğu halda, xülya reallaşması mümkün olmayan, ağlabatmaz fantastik istə kl ə rd ə n ibar ə tdir. Arzu edil ə n g ə l ə c ə yin sur ə tl ə rini yaratmaqdan ibar ə t olan prosesdir. B ə z ə n x əyal xırda, eqoistik m əişə t s ə viyy ə sind ə olur. M ə s ə l ə n, q əşə ng geyinm ək, şuba almaq v ə s. müxtə lif s ə viyy ə li x əyalları müqayisə ed ə r ə k deyirl ər: “Əgə r x ə yal uçuşdursa, bir var qartal uçuşu, bir də var toyuq uçuşu”. Xə yal insana ilham verir, çə tinlikl ə r ə qarşı mübariz olmağa, gə l ə c əyi görmə y ə imkan yaradır. Bel ə hesab edirl ə r ki, ə g ər insanın xəyalı, arzusu, tə x əyyülü olmasaydı, güman ki, heç bir incə s ə n ə t ə s əri yaranmazdı, elmi -texniki k əşflər olmazdı. N ə is ə sevincli, xoş və c əlbedici, şirin şeylə r v ə hadis ə l ə r bar ə sind ə x əyallara dalmaq bütün insanlara xasdır. Lakin xülya insanın tə x əyyül prosesind ə üstünlük təşkil edə rs ə, bu qüsurlu bir haldır və passivlik ə lam ətidir. Əgə r insan passivdirs ə, daha yaxşı gə l ə c ək uğurunda mübarizə aparmırsa, indiki həyatı çə tin v ə qüssə lidirs ə , o, tez- tez özü üçün aldadıcı, uydurulmuş həyat yaradır ki, bu da onun tə l əbatlarını ani olaraq t əmin etmiş olur. Passiv tə x əyyül niyyə tsiz d ə yaradıla bilə r. Bu, ə sas ə n şüurun ikinci siqnal sisteminin fə aliyy ə ti z ə ifl ə dikd ə, müvə ə ti f ə aliyy ətsizlik yarandıqda, mürgülə m ə, affekt halında, yuxuda, şüurun pataloji pozğunluğu zamanı baş verir. Passiv t ə x əyyüldə n f ə rqli olaraq aktiv t ə x əyyül b ərpaedici yaradıcı olmaqla meydana çıxır, düşüncə v ə iradi f ə aliyy ə tl ə bağlı olur. T ə svir ə müvafiq sürə tl ərin yaradılmasını t əşkil edə n t ə x əyyül b ə rpaedici t ə x əyyül adlanır. Tə dris ə d əbiyyatı və b ə dii ə d əbiyyatın qiray ə ti zamanı, coğrafi xə rit ə l ə r v ə tarixi hadis ə l əri öyrə n ə rk ə n h ə min m ə nb ə l ə rd ə ki cism v ə hadis ə l ə rin t ə x əyyüldə canlandırılması bə rpa edilm ə si daim z ə ruri olur. B ə rpaedici t ə x əyyül tə lim prosesind ə xüsusilə ə h ə miyy ə tli rola malikdir. T əlim materialını öyrə n ə rk ən şagird hadisə l ə ri t ə x əyyülündə canlandırır. Yaradıcı tə x əyyül bə dii ə s ə rl ə ri oxuyark ən mühüm ə h ə miyy ə t k əsb edir. şagird onun kömə yi il ə ə s ə rin q ə hr ə m anlarını, hadisə l ə ri, t ə svir onunan yerl əri “canlı şə kild ə görür”. B ə rpaedici t ə x əyyüldə n f ərqli olaraq yaradıcı tə x əyyül yaradıcı f ə aliyy ə t prosesind ə müstəqil şə kild ə yeni sur ə tl ərin yaradılmasıdır. Yaradıcı fə aliyy ə t orjinal v ə d ə y ə rli m əhsulların hazırlanması, ictimai ə h ə miyy ə tli f ə aliyy ə tdir. Yaradıcı fə aliyy ə tin m ə nb ə yi ictimai ə h ə miyy ə ti olan, bu v ə ya dig ə r m ə hsula yaranan t əlabatdır. Yaradıcı tə x əyyül ə m ə k f ə aliyy ə ti prosesind ə ə m ə l ə g ə lir, elmi, texniki, b ə dii v ə s kimi yaradıcı fə aliyy ə tin ayrılmaz c ə h ə tl ə rini t əşkil edir. Orjinal də y ə rli m əhsullarında reallaşdırılan yeni sürə tl ərin müstəqil yaradılmasını tə min ed ə n t ə x əyyül yaradıcı tə x əyyül adlanır. Tə x əyyül prosesləri bir sıra psixi proseslə r – qavrayış, hafizə v ə t ə f əkkür proseslə ri kimi t ə hlil-t ə rkib m ə zmununa malikdir. M ə lumdur ki, qavrayış və hafiz ə prosesl ə rind ə aparılan təhlil obyektin bir çox mühüm, ümumi ə lam ə tl ə rini f ə rql ə ndirm ə k, hifz etm ək, mühüm olmayanları atmaq imkanı verir. Yaradıcı tə x əyyül psixi proses kimi bə rpaedici t ə x əyyüldə n daha mürə kk ə bdir. H ər hansı bir əşyanın, modelin, sxemin surə tinin yaradılması, onun özünün yaradılmasından daha mürə kk ə bdir. Bununla yanaşı, bə rpaedici t ə x əyyüllə yaradıcı tə x əyyül arasında kə skin s ə dd qoymaq da mümükün deyil. Aktyor ro lun mahiyy ə tin ə uyğun surət yaradır, ifaçı - musiqiçi hazır ə s ə ri ifa edir. Y əni onlar başqası tə r ə find ən yaradılmış ə s ə r ə öz yaradıcılıqlarını ə lav ə edirl ə r. T ə x əyyülün tə hlil-t ərkib meyli artıq bə rq ərar olunmuş, hifz olunmuş t ə s əvvürlə ri d əyişdirmə kd ə n ibar ə tdir ki, bu da tamamil ə yeni, ə vv ə ll ə r meydana g ə lm əmiş situasiyanın, modellərin yaradılmasına gətirib çıxarır. M ə s ə l ən, Köhnə tanışı illər keçsə d ə , geyimi, sif ə t cizgil ə ri d əyişsə d ə biz onu tanıya bilirik. Tə x əyyül və fantaziya real gerçə kli yin yeni, gözlə nilm ə z ad ə t edilm əmiş birləşmə v ə rabit ə l ə rd ə inikasıdır. T ə x əyyül prosesində t ə s əvvürlə rin birl əşdirilmə si (t ərkib olunması) müxtə lif formalarda h əyata keçirilir. Sur ə tl ə rin t ə rkib edilm ə sinin ən elementar forması aqqlyutinasiya adlanır. Aqqlütinasiya real hə yatda bir-birin ə birl əşmə y ən müxtə lif keyfiyy ə tl ə rin, xass ə l ə rin, hiss ə l ə rin bir-birin ə “yanışdırılması”dır. Bir çox nağıl surə tl ə ri – su p ə risi, div, t ə p əgöz, ə jdaha bel ə yaradılır. Bundan texniki v ə elmi yaradıcılıqda da istifadə olunur. T ə x əyyül surə tl ə rinin sintezind ə hiperbolizasiya da mühüm yer tutur. Bu cismin real ölçülə rinin d əyişdirilmə si- böyüdülmə si v ə ya kiçildilməsidir. (Dağ boyda yekə adam v ə cırtdan). Fantaziya sur ə tl ərinin yaradılmasında mühüm olan yollardan biri d ə h ər hansı ə lam ə tin k əskin şə kild ə qabardılaraq nə z ə r ə çatdırılmasıdır. (k əskin karikaturalar, dostluq jarşları). T ə x əyyül surə tl ərinin yaradılmasında sxematikl əşdirmə mühüm bir elementdir. R əssam naxış elementlə rini bitkil ə r al ə mind ən götürüb ornamentl ər yaradır. Bu amildən xalçaçılıqda da geniş istifadə olunun. Tipikl əşdirmə - eyni növlü faktlarda müşahidə olunan mühüm c ə h ə tl ərin ayırd edilmə si v ə konkret sur ə td ə t ə c əssüm etdirilməsidir. (Hacı Qara v ə s.). Yaradıcı prosesdə çoxsaylı assosiasiyaların olması zə ruridir. L.N.Tolstoyun yazıçının “Anna Karenina” romanı üzə rind ə işlə m əsini öz gündə liyind ə əks etdirmişdir. T ə x əyyülün fizioloji əsasını böyük yarımkürə l ərin aşağı şöbə l ə ri t əşkil edir. Hipotalamus lambik sistem, beyin kötüyü. (Lambik sə rh ə d dem ə kdir). İsteriya xə st ə l ə ri –İ.Xristosun çarmıxa çə kilm ə si. Flober- xanım Bovari. Didaktigen x ə st ə lik – müəllimin sarsıdıcı sözü. VII Mövzu: Emosiya, hissl ə r v ə irad ə PLAN: 1. Emosiya v ə hissl ər haqqında anlayış. 2. Hissl_ə_r'>Hissl ə rin fizioloji əsasları. Onların siqnal, kommunikativ və t ə nzimetm ə funksiyaları. 3. Hissl ərin keçirilmə formaları. Emosiyalar. Əhvallar. Affektlə r. Stres. Frustrasiya halları. Ali hissl ə r v ə onların mə zmunu. 4. İradə nin psixoloji s ə ciyy əsi. İradi insanın fəallığının xüsusi forması kimi. 5. İradi iş və onun strukturu.Şə xsiyy ə tin iradi keyfiyy ə tl ə ri. ƏDƏBİYYAT: 1. Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya. B., “Çinar - çap”, 2002. 2. Ümumi psixologiya. (A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə). B., “Maarif”, 1982. 3. Общая психология. (Под. ред. В.В. Богословского, А. Г.Королева, А.А.Степанова) М., «Просвещение, 1981. 4. Р.С.Немов. Психология. М., «Просвещение», 199 0. 5. R.İ.Əliyev. Psixologiya. Bakı, “Nurlan”, 2008. sə h 251-254. 6. Ə.Ə.Əlizadə. İdrak proseslə ri v ə hissl ə r. Psixopedaqoji m ə s ə l ə l ə r. Bakı, 2006 7. Ps ixologiya. Prof.S.İ.Seyidov və prof. M.Ə.Hə mz ə yevin elmi redaktorluğu ilə. Bakı,2007 İnsan ə traf xarici al ə min cism v ə hadis ə l ə rini qavrayark ə n onlara qarşı passiv seyrçi münasibə tind ə olmur, h ə m d ə müə yy ə n t ə rzd ə onlara öz baxışlarını, münasibə tini bildirir. B ə zi hadis ə l ə r insanda sevinc, f ə r ə h, dig ə rl ə ri nifr ə t v ə qorxu v ə ya etinasızlıq münasibəti yaradır. Biz qarşılaşdığımız bəzi adamlara hörmə t v ə ehtiram b ə sl ə yir, dig ə rl ə rin ə nifr ə t b ə sl əyir, üçüncü qrup insanlara qarşı etinasız, soyuqqanlı və laqeyid münasibə t b ə sl əyirik. İnsan özünün bə zi h ə r ə k ə tl ə rin ə görə qürur və ya iftixar hissi keçirir, başqa hə r ə k ə tl ə rin ə görə utancaqlıq, vicdan əzabı və ya h əya hissi keçirir. Sevinc, k ə d ə r, qorxu, h əya, günah, mə h ə bb ət, şübhə v ə s. bütün bunlar varlıq v ə hadis ə l ə r ə insanın münasibə tl ə rinin, onun daxili yaşantılarının inikasıdır. Psixologiyada hiss ə l ə r ə bel ə bir t ə rif verilir: İnsanın ə traf xarici al ə min cism v ə hadis ə l ə rin ə, başqa adamlara v ə özünə münasibə td ə ə ks olunan emosional v ə ziyy ə t hissl ə r adlanır. Gündə lik h ə yatda v ə b ə dii ə d əbiyyatlarda biz hiss sözünə tez-tez rast g ə lirik. B ə z ən insanın duyğularını, hə v ə s v ə arzularını, bə z ə n is ə d ə rketm ə f ə aliyy ətini hiss adlandırırlar. Əslində is ə , “hiss” sözü bir elmi termin kimi canlı varlıqların beynind ə t əlabatların ödə nilm ə sin ə münasibə ti ə ks etdir ə n emosional v ə ziyy ətin inikasıdır. Duyğular hissi idark forması olduğu halda, hisslə r emosional v ə ziyy ətin, varlığın inikasıdır. Emosiyalar nisb ə tin b ə sit hissl ə rdir, hissl ərin keçirilmə formasıdı r. Klakin emosiyaları heç də insanın bəsit instinktiv davranış formaları, tə bii t əlabatlarının (aclıq, susuzluq, cinsi hə v ə s v ə s.) t əzahürlə ri il ə b ə sitl əşdirmə k olmaz, m ə s ə l ə n, v ə t ə np ə rv ərlik, övlada, anaya mə h ə bb ə t, h əya, şə r ə f, namus, l ə yaq ə t, borc v ə s. kimi yüksə k sosial m ə zmunlu hissl əri emosiyalarla bir sıraya qoymaq mümükün olmadığı kimi, ə slind ə b ə d ən insanın ali hissl ə rinin keçirilməsi zamanı emosiyaların baş verdiyini d ə danmaq olmaz. M ə s ə l ə n, rus t ə bi ətşünası Timiryazev fotosintez hadis ə sini k əşf etdikdə n sonra, labaratoriyada sevincind ən uşaq kimi atılıb - düşmüş, rəqs etmişdir. A.S.Puşkin, “Boris Qodunov” poemasını yazıb qurtardıqdan və əlyazmanı oxuduqdan sonra gözlə rin ə inanmamış, “Ay səni Puşkin” deyə qürrə l ənmişdi. Emosiyalar oprqanizmin energetik imkanlarının sə f ə rb ə rliy ə alınmış t əzahürüdür. Onlar oyun, idrak, yaradıcı, tə lim, idman, istehsalat- ə m ə k v ə s. kimi f ə aliyy ə t sah ə l ə rind ə özünü aydın əks etdirir. İdmançının qə l ə b ə sevincini buna konkret nümunə göstə rm ə k olar. Hissl ə r ətraf mühitdə baş verə n hadis ə l ə rd ən hansının insan şə xsiyy ə ti ə h ə miyy ətin olduğunu bildirə n siqnallar sistemidir. Emosiyalar öz mə nb ə yin ə görə hissl ə rd ə n ə vv əl yaranmışdır. Onların əsasında insanın üzvi -ibtidai t ə l əbatları durur. Təmin edilmiş t ə labatlar insanda müsbə t emosional v ə ziyy ə tl ər (razılıq, mə mnunluq, sevinc), t ə min edilm əmiş tə labatlar is ə m ənfi emosiyalar (narazılıq, kə d ər, qüssə , nifr ə t, inciklik v ə s.) yaradır. Hissl ə r sosial m ə zmuna malikdir. Onların əsasında birg əyaşayış zə minind ə insanlar arasında meydana çıxan münasibə tl ə r ictimai-sosial t ə l ə batlar durur. İnsanın həyatında emosiya və hissl ə rin rolu v ə ə h ə miyy ə ti olduqca böyükdür. Onlar insan ömrünün rə ngl ə ridir. Emosiya v ə hissl ər insanı f ə aliyy ə t ə t ə hrik edir, t ə limd ə , ə m ə kd ə v ə yaradıcı fə aliyy ə td ə meydana çıxan çə tinlikl ərin aradan qaldırılmasının təminatçısı rolunda çıxış edir. Emosional c ə h ə td ə n h ə y əcan doğuran hekayə v ə roman, şer və inc ə s ə n ə t ə s ə rl əri, musiqi insanın ə hvali-ruhiyy əsini yüksəldir, qavrayış və t ə f əkkürün hüdudlarını genişləndirir. Darıxdırıcı və ya yorucu, cansıxıcı t ə sirl ə r insanda apatik v ə ziyy ət yaradır, mə nfi emosional hallar doğurur. Hisslə r h əmişə konkret bir adamın yaşantıları, daxili halə tinin t əzahürlə rind ə n ibar ə tdir. Onlar s ə b ə bsiz olmur v ə ciddi şə kild ə Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|