I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sözlü m ə ntiqi hafiz ə
- I. Emosional hafiz ə
- Eydetik hafiz ə (obraz)
- III. Sözlü -m ə ntiqi hafiz ə - fikirl əri yadda saxlannılması və yada salınmasıdır.
- Xatir ə
- PLAN: 1. T ə f əkkürün psixoloji sə ciyy ə si. 2.
- Yeni, mühüm xassə s ə ə lam ə t v ə keyfiyy ə tl
|
Yaddasaxlama: Hafiz ə nin f ə aliyy ə ti yaddasaxlama il ə başlayır, yə ni, gerçə klikd ən duyğu və qavrayış vasitə sil ə şüurumuza daxil olan obrazlar yaddasaxlama say ə sind ə hifz olunur. Gerçə kliyin cism v ə hadis ə l ə rinin t ə siri il ə duyğu və qavrayış n ə tic ə sind ə yaranan t əəssürat və sur ə tl ərin möhkə ml ə nm ə si prosesi yaddasaxlama adlanır. Yaddasaxlamanın 3 növü vardır. 1. N əqşlə ndirm ə - bir neçə saniy ə ə rzind ə cismi bir d ə f ə görmə kl ə onun sur ə tinin d əqiq şə kild ə qısa və ya uzunmüddə tli hafiz ə d ə saxlanılmasıdır. 2. Qeyri-ixtiyari yaddasaxlama – cismin d ə f ə l ə rl ə , t ə krar ə n qavranılması sayə sind ə, qarşıya mə qs ə d qoymadan, niyy ətsiz baş ver ə n prosesdir. 3. İxtiyari yaddasaxlama – insanın mə qs ədyönlü şə kild ə , irdi s ə y n ə tic ə sind ə materialı yaddasaxlaması prosesidir. Fizioloji nöqteyi nə z ə rd ə n yaddasaxlama oyanma izl ərinin yaranması v ə möhkə ml ə nm ə si prosesidir. M ə kt ə blinin t əlim materialını uğurla yadda saxlamasına bu prosesin müsbə t t əsiri vardır. Yaddasaxlama qeyri-ixtiyari v ə ixtiyari ola bil ə r. Qeyri-ixtiyari yaddasaxlama ə vv ə lc ə d ən qarşıya m ə qs əd qoymadan yaranan prosesdir. İxtiyar i yaddasaxlam is ə m ə qs ədyönlü prosesdir, sistemə v ə plana uyğun prosesdir. Hafiz ə prosesind ə müşahidə olunan aktlardan biri unutmadır . Unitma keçmişdə qavranılanların indiki anda yada salınmasında, tanımasında və ya s əhv xatırlanmasında ifadə olunan hafiz ə aktıdır. Onun baş vermə si m ə nfi indulsiya hadis əsi mühüm rola malikdir.Unutma hifz olunmuş materialın, oyanma izlə rinin s ə nm əsi , yox olmasıdır.Unutma özü tə bii v ə qanunauyğun prosesdir, onu bütövlükdə m ə nfi proses kimi, qiym ə tl ə ndirm ək doğru deyildir.Əgə r unutma olmasa idi, bizim beynimiz o q ə d ə r d ə g ə r ə kli olmayan indermasiyalarla h ədsiz yüklə n ə r v ə bu ə qli v ə ruhi g ə rginliy ə s ə b ə b ola bil ə rdi. Unutma k ə nar informasoyalardan beynin azad olmasına tə limat verir. Lakin unutma il ə mübarisə mühümdür. Nə üçün? Ona görə ki,çox vaxt bizə lazım olan vacib informasiyalar unudulur. Tanıma mühüm hafizəaktlarından biridir. Tanıma yadasalmanın nisb ə t ən aşağı sə viyy ə si kimi cismint ə krar ən qavranılmasına istinad edir. Tanıma yaddasaxlamadan asan prosesdir. Bunu sad ə t əcrübə l ə rd ə sübut edir.Sınanılan şə xs ə 50 şə kil v ə ya söz verilir.Əsaslı tanışlıqdan sonra sınanılan şəxs onları adlandırmalı idi. Sonra ona ə vv əl olan 50 şə kil d ə daxil olmaqla 100 söz və ya şəkil verilmişdir. Bu təcrübə d ə yadda saxlama h ə ddi 100- ə 15, tanıma hə ddi is ə 100- ə 35 olmuşdu Müasir psixologiyada hafizə nin t əsnifinin 3 mühüm kriteriya əsasında aparılması qə bul edilib. 1) Yaddasaxlama obyekti (y ə ni n ə yadda saxlanılır.) Bu cə h ə td ə n h ə r ə k ə t, eosional obrazlı və sözlü mə ntiqi tipl ə ri f ə rql ə ndirir. 2) Yaddasaxlamanın mə qs ə din ə v ə üsuluna görə ixtiyari v ə qeyri-ixtiyari hafiz ə ) 3) Yaddasaxlamanın müddə tin ə görə (uzunmüddətli, qısamüddə tli v ə operativ hafiz ə ) Sözlü m ə ntiqi hafiz ə -fikirl ərin anlayışların,ideyaların yaddsaxlanılması, h ifz edilm ə si v ə yada salınması prosesidir. Belə hafiz ə növü yalnız insanlara mə xsusdur. H ə r ə k ə t hafiz ə si- h ə r ə k ə t v ə h ə r ə k ə tl ər sistüminin yaddasaxlanılması və yada salınması xarakteri daşıyır. I. Emosional hafiz ə - yaşanılmış hisslə rl ə bağlı hafizə dir.M ə nfi v ə müsbə t hissl ə r d ərhal yox olmur, müə yy ə n izl ər buraxır. Bu, ə vv ə ll ə r yaşanmış hisslərin canlandırılmasıdır. (qarşısında künahkar olduğunuz adamın obrazını gördükdə yenid ən bu hissi keçiririk. Bu hisslər insanın ruhi m ə n əvi inkişafında mühüm rola malikdir. II. Obrazlı -hafiz ə - ə vv ə ll ər qavranılmış cism v ə hadis ə l ə rin yada salınmasıdır. Obrazlı hafizə görmə, eşitmə , iybilm ə , dadbilm ə v ə lamis ə kimi formalara malikdir.Görmə v ə eşitmə hafiz əsi bütün normal adamlarda vardır. İybilmə , dadbilm ə , lamis ə duyğuları peşə f ə aliyy ə ti il ə bağlıdır. (Yeyinti v ə ə triyyat s ənaye işcilə ri). Olqa Skaraxodova iybilm ə (kar-kor) obrazlı hafizə inc ə s ə n ət adamlarında yüksə k s ə viyy ə d ə inkişaf edib. Eydetik hafiz ə (obraz) qavrayışdan sonra da adam obyekti bütün detalları il ə görür. (şəkili, melodiyalı). Bu uşaqlarda çox olur. Də qiqlik k ə sb edir. Obrazlı hafizə t ə limd ə xüsusidir. Sözlü uzaq olmasa, təlim materialı olan obyekt fraqmentar şə kild ə yada düşür. III. Sözlü -m ə ntiqi hafiz ə - fikirl əri yadda saxlannılması və yada salınmasıdır. Fikirl ə r nitqd ə n k ənarda mövcud deyil, ona görə d ə bu sözlü - m ə ntiqi hafiz ə adlanır. - İxtiyari və qeyri-ixtiyari hafiz ə qısamüddə tli v ə uzunmüddə tli hafiz ə . Yaddasaxlama Öyrə nm ə v ə ya yaddasaxlama zamanı insanlar müə yy ə n metodika v ə t ə rzl ə rd ə n istifad ə edirl ə r. bunlardan biri d ə minemonika adlanır. Süni assosiasiyaların yardımı ilə z ə ruri olan bilikl ə rin, m əlumatların yadda saxlanılmasına xidmə t ed ə n vasit ə v ə t ə rzl ə rin m ə cmuyuna minemonika deyilir. M ə s ə l ə n, K.Marks 1818-ci ild ə anadan olub. Burada 18 ə d ə di iki d ə f ə t ə krar olunub. Göy qurşağı rə ngl ərini ardıcıl yadda saxlamaq üçün belə süni bir cümlə d ə n istifad ə olnur. “Qarı nə n ə sar ə yubkasını geyə nd ə madmazel ə b ə nz əyir”. (Qırmızı, narıncı, sarı, yaşıl, göy, mavi, bənövşə yi) 1) M ə ntiqi – m ə na ə laq ə l ə rin ə ə sas ə n yaddasaxlama. II siqnal sistemi fizioloji əsası mə ntiqi ə m ə liyyatlar, t ə hlil, t ə rkib v ə .s ə sas rol oynayır. 2) Mexaniki( materialın hissləri arasındakı mə na ə laq ə l ə rin ə istinad etm ə y ən yaddasaxlamasıdır.(vurma cə dv ə li) M ə n el ə bilmir əm qoy başdan deyim. Formal m ə nims ə m ə y ə s ə b ə b olur. Xatir ə - keçmişin yada salınmasıdır. Xatirə nin m ə rk ə zind ə şə xsin özü, onun başına gə l ə n hadis ə l ər durur. İnsan beyninin bütün sinir hüceyrə l ərinin yalnız 4 % -i s ə rf olunur, 96%-i ehtiyat dadır. Yer üzə rind əki insanların yalnız bir faizi öz beyinlərinin imkanlarından istifad ə edirl ə r. a. Ə m ə k v ə istehsal növbə l əşdirilmə si. b. Farmokoloji v ə fizioloji vasit ə l ə r. c. Soyuq sudan istifad ə. Şiller yaradıcı prosesdə ayağını buzlu suya salırmış. d. V.Hüqo soyuq duş qə bul ed ə nd ə yorğunluğu aradan qalxır. e. Puşkin sə h ə rl ər buzlu suda çimə rdi. Eksperimentl ər sübut edir ki, hafizə d ə möhkə ml əndirilmiş materiallar 1 gün sonra -77,6%- i, 4 gün sonra – 66,4%- i, 10 gün sonra 67,2% - i yadda qalır. Analizatorların iş tirak f əallığına görə hafiz ə nin 4 tipi f ə rql ə ndirilir. Görmə, eşitmə , h ə r ə k ə t v ə qarışıq hafizə. Ən çox yayılan hafizə tipi - qarışıq hafizə (görmə , h ə r ə ki v ə eşitmə h ə r ə ki) tipidir. Obrazlı hafizə - (görmə, eşitmə , h ə r ə k ə t). buraya h ə m d ə emosional hafiz ə - hiss üzvlə rin ə ə saslanan hafiz ə aiddir. M ə ntiqi hafiz ə - sözlə ri, ə dadl ə ri, fikirl ə ri, m ə ntiqi sxeml ə ri v ə ümumi ideyaları yadda saxlamağa xidmə t edir. Metodika ( eşitmə hafiz əsi yaddasaxlama üçün) a)n ərgiz, qayçı, lampa, alma, qə l ə m, tufan, d ə yir man, tutuquşu, və r ə q, sandıq b) ot, s ə br, eyn ək, çay, də ft ər, qanun, fantaziya, qaşıq, quş, alov. H. = 2 b a (bu düsturla tapılır). V MÖVZU: TƏFƏKKÜR VƏ NİTQ PLAN: 1. T ə f əkkürün psixoloji sə ciyy ə si. 2. T ə f əkkürün əsas növlə ri: ə yani - ə m ə li, ə yani –obrazlı, mücə rdd ə d t ə f əkkür. 3. T ə f əkkürün məntiqi formaları. Mə fhumlar, cisim v ə hadis ə l əri mühüm ə lam ə tl ə rin ə görə ə ks etdirm ə kd ə n ibar ə t t ə f əkür forması kimi. Hökmlə r fikri prosesl ərin baş verdiyi əsas forma kimi. Əqli nə tic ə v ə onun n övlə ri: induktiv, deduktiv ə qli n ə tic ə , anologiya. 4. T ə f əkkürün fərdi xüsusiyyə tl ə ri. 5. T ə x əyyül yaradıcı tə f əkkür prosesi kimi. Tə x əyyül surə tl ə rinin yaradılması prosesi. 6. T ə x əyyülün növlə ri. T ə x əyyül və üzvi proseslə r. Elmi v ə b ə dii yaradıcılıqda tə x əyyülün r olu. Ə d ə biyyat: 1. Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Bakı, 2002. 2. Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Sosial psixologiya. Bakı, 2003. 3. Psixologiya. S.İ.Seyidov və M.Ə.Hə mz əyevin redaktorluğu il ə.Bakı,2007 4. Əliyev R. Psixologiya. Bakı. 2008. 5. Ümumi psixologiya.(A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə).B.,“Maarif”,1984. T ə f əkkür psixi inikası ə n ali, ən yüksək formasıdır. O, hissi, idrak formaları olan duyğu, qavrayış və t ə s əvvürlə r ə n ə z ə r ən daha yüksə k rasional,m ə ntiqi d ə rketm ə f ə aliyy ə tidir. Hissi idrak ə tarf xarici al ə min xarici m ə nz ə r ə sini ə ks etdirdiyi halda, m əntiqi idrak forması olan tə f əkkür tə bi ə t v ə c ə miyy ətin inkişaf qanunauyğunluqlarını kəşf etmə y ə, onları də rk etm ə y ə imkan yaradır. T ə f əkkür həmişə h ər hansı məfhumun axtarışına yönəlmiş idrak prosesidir. İnsan ə traf xarici al əm haqqında çox şey bilir. Uzaq ulduzların kimyə vi t ə rkibi, elementar hiss ə cikl ə r al ə mi, ali sinir f ə aliyy ətinin qanunları, retgen şüalarının, ultrasə sin t ə bi ə ti biz ə tanışdır. Biz temperaturla həcm arasındakı asılılığı, hakim külə kl ə rin iqlim d əyişmə xüsusiyyə tl əri, üçbucağın tə r ə fl ə ri arasında münasibə t v ə s. kimi bilikl ə rin ə ld ə edilm ə si t ə f əkkürün fə aliyy ə ti il ə bağlıdır. Belə mürə kk ə b bilikl ə rin ə ld ə edilm ə sind ə hissi idrak prosesl ə ri olan duyğu və qavrayışların imkanları mə hduddur. Veril ən fiqurun üçbucaq v ə ya trapesiya olmasının, tavanın ağ rə ngd ə olmasının sübuta ehtiyacı yoxdur. Bunalrı biz hissi də rketm ə vasit ə sil ə müə yy ə n ed ə bilirik. Lakin üçbucağın daxili bucaqların cə mini 180 0 olması və ya üçbucağın katetlə ri kvadratlar ı cəmini hipetenuzun kvadratına bə rab ər olmasının sübuta ehtiyacı vardır. Belə hallarda insan m ə ntiqi ə m ə liyyatlara – t ə f əkkür ə m əliyyatlarına istinaq etm ə k olur. Dem əli insanın də rketm ə f ə aliyy əti yalnız analizatorların hissi d ə rketm ə ümuidinə qalardı, bi zim bilikl ə rimizin h əcmi çox az, özü isə çox b əsit olardı. Ətraf həyatda, gerçə klikd ə el ə hadis ə v ə prosesl ər vardır ki, onalrı birbaşa də rk etm ək mümkün deyildir. Mə s ə l ə n, biz ə vv ə lc ə d ə n qazların, mayelərin, metalların və sairl ə rin xass ə l ə rini bilirik. Bu bilikl ə r bizd ə artıq ümumiləşmiş xarakter kəsb edir. Otağın və ya havanın temperaturunu biz d ərk duyğuları vasitə sil ə t əxmini müə yy ə n ed ə bils ə k d ə , onu d əqiq ölçmək üçün müə yy ə n bir vasit ə d ə n, m ə s ə l ə n, termometrd ə n istifad ə etm ə li oluruq. Dem ə li, t ə f əkkü r h ə m d ə ümumiləşmiş və vasit ə li inikas formasıdır. Psixologiyada t ə f əkkürə bel ə bir t ə rif verilir: Yeni, mühüm xassə s ə ə lam ə t v ə keyfiyy ə tl ərin axtarışına yönəlmiş, nitq ilə ayrılmaz surə td ə bağlı olan gerçə kliyin insan beynind ə vasit ə li v ə ümumiləşmiş inikası tə f əkkür adlanır. Onun vasit ə sil ə insan cisim v ə hadis ə l ərin ümumi və mühüm xüsusiyyə tl ərini, onlar arasındakı daxili ə laq ə v ə asılılıqları, qanunauyğun ə laq ə l ə ri d ə rk edir. D ə rketm ə d ə t ə f əkkürün rolu olduqca böyükdür. O, idrakın hüdudları genişlə ndiri. T ə f əkkürün gücü ilə insan ir ə li ged ə n proqnozlar verir: günəş və ay tutulmalarının vaxtını hesablayır, kosmik g ə mil ə rin orbitini t ə yin edir, ictimai-tarixi v ə siyasi prosesl əri proqnazlaşdırır. Dem ə li z əkanın gücü tə f əkkürdə dir. T ə f əkkürün fizioloji əsasını baş – beyin yarımkürə l əri qabığının mürə kk ə b analitik sintetik f ə aliyy ə ti t əşkil edir. T ə f əkkür fə aliyy ə t ə g ə tiril ə n bilikdir. Onun vasit ə sil ə biz problem- sitiuasiyadan çıxış yolu tapır, mə s ə l ə h əll edirik. Şahmat oyunu zamanı yaranmış və ziyy ə td ə n asılı olaraq insan müə yy ə n vasit ə l ə r ə - öz şə xsi t əcrübə sin ə, keçmiş biliklə rin ə v ə şahmat nə z ə riyy ə sin ə istinad edir. İnsanın tə f əkkürü ali də rketm ə forması olmaqla yanaşı, hə m d ə nitqli t ə f əkküdür. Dil, nitq tə f əkkürün maddi örtüyüdür. Dil tə f əkkrün qabığı, t ə f əkkür isə dilin nüvə sidir. T ə f əkkür əşya və hadis ə l ərin mühüm, başlıca və f ə rql ə ndirici ə lam ə tl ə rini ə ks etdirir. M ə s ə l ə n: k ə p ə n ə k-h əşəratdır; ana - övladı olan qadındır. İnasn - ə m ə k qabiliyy ə tin ə, şüura və nitq ə malik ictimai varlıqdır və s. T ə f ə k kürün bir sıra növləri vardır: Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|