I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Hissl ə rin qeyri- müə yy ə nliyi.
- İnsanın emosional və ziyy ə tl ə ri v ə onların növlə ri.
- Hissi ton
- Affektl ə r – (
- Stress – (
- İntellektual hissl ə r - ə
- Praksis hisssl ə r
- Qeyri – ixtiyari h ə r ə k ə tl ə r
- İxtiyari hə r ə k ə tl ə r
|
determinl əşmiş s ə ciyy ə daşıyır. Hissl ər insanın oyanmış, aktuallaşmış tə l əbatlarını ə ks etdirir. M ə s, qidaya olan t ə l əbatın ödə nilm əsi insanda razılıq, bunun ə ksi is ə narazılıq, inciklik hissl əri doğurur. Emosialar t əsir qüvvə sin ə gö r ə f ə rql ənir. İnsanı fəallaşdıran emosialar stenik, f əallığını azaldanlar isə astenik adlanır . Hissl ə r istiqam ə tin ə görə ə xlaqi (c ə miyy ə td ə mövcud olan ə xlaq normalarına bə sl ə n ən subyektiv münasibə t), zehni (idrak f ə aliyy ə ti il ə bağlı olan, onu ə traf al ə mi daha d ə rind ə n v ə ətraflı də rk etm ə y ə yönə ld ə n), estetik (t ə bi ə tin, inc ə s ə n ə t ə s ə rl ərinin gözə lliyini qavramaq, d ə rk etm ə k) olurlar. İnsanın emosional hallarının ə sas keyfiyy ə tl əri bunlardır. 1. Obyekt ə ikili münasibə ti – bunlara ambivalent hissl ə r d ə deyilir. M ə s ə l ən qısqanclıq zamanı nifrə t v ə m ə h ə bb ə tin birl əşmə si. (Sevir ə m v ə nifr ə t edir əm, ayrılıq şirin kə d ə rdir, h əzz alıram və utanıram) (Polyar hisslə r). Onuncu sinifd ə oxuyan oğlanın bir qıza ünvanladığı mə ktubdan: “Mə n bilmir ə m, seni sevir ə m, yoxsa nifr ə t edir ə m. M ə n ə el ə g ə lir ki, bu hissl ə r m ə nd ə qorxulu şə kild ə bir-birin ə qarışmışdı. Öz - özümə sual verir əm: “Nəüçün mə n s ə ni sevm ə liy əm?” Cavab tapa bilmirə m.H ə m d ə fikirl əşirə m ki, nifr ə t etm ək üçün də əsasım yoxdur. Bə lk ə , s ə n ə qarşı münasibə td ə q ə rib ə v ə ziyy ə t ə düşmə yimin s ə b ə bl ə rini anlamaqda m ə n ə kömə k ed ə s ə n? 2. Hissl ə rin qeyri- müə yy ə nliyi. İnsan yeni bir obyekt gördükdə h əyacanlanır, təəccüb və nifr ə tl ə ona maraq göstə rir. Son n ə tic ə d ə bel ə b ə l ə dl əşmə reaksiyası müsbə t v ə ya m ə nfi hiss ə çevrilir. Hissl ə rin fizioloji əsasını baş beyin yarımkürə l ərininqabığı, qabıqaltı m ə rk ə zl ər, qabıqaltı düyünlə r v ə lambiq sistem t əşkil edir. Hisslə rin yaranmasında sinis hüceyrə l ə rinin t ə rkibind əki ağ maddə y ə daxil olan boz madd ə yığınlarının xüsusi rolu vardır. ABŞ tədqiqatçısı Oldz siqnallar üzə rind ə apardığı təcrübə l ə rl ə beyind ə h ə zz v ə ağrı mə rk ə zl ə rinin olduğunu sübut etmişdir. Hissl ə rin siqnal v ə t ənzimedici funksiyaları vardır. Onların xarici t əzahürü hisslərin ekspressiyası adlanır. İnsanın xarici görkəmi, baxışları, s əsi, mimikası onun daxili yaşantıları, emosional aləmi haqqında mə lumat ə ld ə etm ə y ə imkan verir. Psixoloji müvazinətin pozulmasını insanın xarici xarici görünüşündən duymaq mümükündür. Bununla belə, bir çox insanlar psi xoloji maska geyini, öz hisslə rini b ə z ə n gizl ə tm ə y ə çalışırlar. (Dodağı dişini örtmür). İnsanın emosional və ziyy ə tl ə ri v ə onların növlə ri. Emosional v ə ziyy ə tl ə r nisb ə t ən davamlı, psixi təzahürlərdir. Bir çox hallarda onlar insanın psixi və praktik f ə aliyy ə tind ə ümumi fon yaradır. Emosional v ə ziyy ə tl ə r ə aşağıdakılar aid edilir: Hissi ton, ə hvallar, affekt, stress, ehtiraslar, furusturasiya. Hissi ton – psixi f ə aliyy əti müşayə t ed ən emosional çalardır. Hissi ton o q ə d ə r d ə aydın və k ə skin xaraci t əzahürə malik olmur. Müxtə lif musiqil ər, marşlar insanda hissi ton taradır. Əmə k t ə limi, idman v ə ta istirah ət, bayram zamanı hissi ton dəyişir. Ə hvallar – nisb ə t ə n z ə if c ə r ə yan ed ə n emosional v ə ziyy ə tdir. Əhvallar bir gündə bir neçə d ə f ə f əyişə bil ə r. B ə z ə n is ə günlə rl ə , h ə fl ə l ə rl ə v ə aylarla eyni qala bil ə r. D ərsin canlı və emosional baxımdan tə sirli olması, ə m ə kl ə istirah əsin düzgün növbə l əşdirilmə m əsi, yarışda uğur insana müsbə t, yorucu d ərs, yorğunluq, müvə ff ə qiyy ə tsizlik, yuxusuzluq is ə m ə nfi əhvallar yaradı r. X ə st ə adamın əhvalı pozulur. Müə llimin d ə rsd ə ki əhvalı çox vaxt şagirdlə r ə d ə t ə sir edir. Adam ə s ə bi olduqda ən adi bir qıcıq (birinin b ə rkd ən gülmə si) ona m ə nfi t əsir göstə rir. H əyat şə raiti, cibx ə rcliyinin olub- olmaması, mənzil şə raitin, n ə qliyyat, qa z, işığın olub - olmaması insanın əhvalına ciddi təsir göstə rir. Affektl ə r – ( latınca “ruhi təlatüm, hə y ə canlanma dem əkdir) coşğun sur ə td ə ə m ə l ə g ə lib, k ə skin xarici ifad ə y ə malik olan az müddə t, lakin qüvvətli, partlayış şə klind ə davam ed ə n emosional v ə ziyy ə tdir. Qeyz, d əhşə t, h ədsiz şadlıq, qə z ə b v ə s. buna misal ola bil ə r. Bel ə hallarda insan ümumi, qəbul edilmiş davranış qaydalarını pozur, qeyri -adi h ə r ə k ə t edir, özünü ə l ə ala bilmir. Onun şüuru daralır. Belə v ə ziyy ət keçdikdə n sonra o, t əəssüf və peşmançılıq hissi keçirir. A.S.Makarenkonun kaloniyada Zadorovu d əmir parçası ilə döyməsini, IV İvan Qroznunun öz oğlunun başının yarmasını, Nadir şahın öz oğlunun gözlərinin çıxarmasını və s. buna misal göstə rm ə k olar. (Hamletd ə Otellonun Dezdomonanı boğması) . Stress – (ingilisc ə “gərginlik” deməkdir). İnsanın gözlə nilm ə z g ə rgin şə raitl ə rastlaşdığı zamanı keçirdiyi psixoloji halə tdir. O, nisb ə t ə n z ə if c ə r əyan edir, lakin uzun müddə t davam edir. Z ə lz ə l ə, kasıblıq, daşqın, epidemiyalar, ail ə münaqişə l ə ri, ail ə üvzünün əziz bir adamının qəfil ölümü bel ə emosional v ə ziyy ət doğunun. Stress terminini 1936- cı ildə Kanada fizioloqu N.Selye t əklif etmişdir. O, stress (m ənfi), sustress (müsbə t) v ə disstress kimi formalarını göstərmişdir. (Əri tə r ə find ən görülə r ək küçə y ə qovulan qadını hə y ə td ə d ə it qapır) Bu disstress adlanır. Stressin fizioloji və psixoloji olmaqla 2 növü f ə rql ə ndirilir. Bel ə halda insanın nitqində , h ə r ə k ə tl ə rind ə d əyişmə l ə r ola bil ə r. Frustrasiya - (latınca aldanma, nahaq gözlə m ə dem ə kdir). Bu insan ın öz mə qs ə din ə çatmasına maneçilik törə d ə n real v ə ya xayali mane ə l ə rl ə rastlaşdığı zaman düşdüyü psixi və ziyy ə tdir. Bu insanda q ə z ə b, küskünlük, özünüitirmə kimi hallar doğurur. Mə s ə l ən, bir neçə d ə f ə c ə hd göstə rs ə d ə ali m ə kt ə b ə q ə bul oluna bilm ə y ə n abuturiyentd ə d ə rs ə gecik ə n t ə l ə b ə d ə , ə m ə yin ə qiym ə t verilm ə y ə n alim v ə ya yazıçıda belə hallar yaranır. Ehtiraslar – qüvvətli, uzun müddə tli v ə d ə rin hissdir. Bu zaman insanın iradə si v ə hissl ə ri birl əşir, insanı çə tinlikd ən xilas olmaqda kömə k edir. Ancaq e htiraslar insanı həmişə f əallaşdıra bilmir. Bə z ə n nir obyekt ə olan ehtiraslı münasibət onu passiv şə kild ə əzab çə km ə y ə düçar edə bilir. (Alkaqol, narkomaniya, moda düşkünlüyü və s.). Hacı Qaranın pul ehtirasını buna misal göstə rm ə k olar. Bunlar m ə nfi ehti raslardır. Elmə , musiqiy ə , inc ə s ə n ə t ə , qurub- yaratmağa və s. olan ehtirasları isə müsbə t ehtiraslara misal göstə rm ək olar. M.Qorkinin “Oxumaq hə v əsi” adlı hekay ə sind ə bunun b ə dii ifad əsi verilmişdir. Ali hissl ə r. İnsanın hisslə r al ə mi z ə ngin v ə ço xc ə h ətlidir. Onların içə risind ə şə xsiyy ə tin sosial-m ə n əvi simasını ə ks etdir ə n ali hissl ər mühüm yer tutur. İnsanın ictimai, mə d ə ni v ə m ə n ə vi t əlabatlarının tə min edilm əsi zamanı meydana g ə l ən davamlı hisslə r ali hissl ə r adlanır. Onlar bəşə riyy ə tin ictimai- tarixi inkişafının mə hsuludur. Ali hissl ərin 4 növü vardır: ə xlaqi, intellektual, estetik v ə praksis hissl ə r. 1. Ə xlaqi hissl ə r – başqa adamların, hə r ə k ə t v ə davranışını və özünün ə m ə ll ə rinin qiym ə tl ə ndirilm əsi gedişində yaranır: borc, mə suliyy ə t, v ə t ə np ə rv ərlik, şə r ə f, l ə yaq ə t, dostluq v ə s. 2. İntellektual hissl ə r - ə qli f ə aliyy ə t prosesind ə yaranır. İnam, şübhə , t əəccüb, istehza, yumor və s. 3. Estetik hissl ə r – gerçəkliyin esretik qavranılmasının inikasıdır. Zöv, estetik heyr ə t, h ə y ə can, v ə hd ə g ə lm ə k v ə s. 4. Praksis hisssl ə r – insanın çoxcə h ə tli n ə z ə ri v ə praktik f ə aliyy ə tind ə ( ə m ə k, t ə lim, idman, oyun) t əzahür edir. İnsanların tə bii v ə m ə d ə ni, maddi v ə m ə n ə vi t ə l əbatlarından törə y ə n v ə m ə qs ə d əyönəlmiş sə viyy ə k ə sb ed ə n f əallığı müxtə lif ə m əliyyatların kömə yi il ə reallaşır. Bu ə m ə liyyatlara istimad ed ə n insan ə traf xarici al ə m ə f ə al t əsir göstə rir v ə onu d əyişdirir. İnsanı fə alliy ə t ə sövq edə n t əhrikedici qüvvə l ər öz mənşə yin ə görə arzu, h ə v ə s, ist ə k v ə meyl şə klind ə xarici t əzahürlə r ə malikdir. Bu cür t əhrikedici qüvvə l ə rin m ə cmuyu insanda psixi h əyatın olduqca mühüm sah ə sini t əşkil edir ki , buna da şə xsiyy ə tin motivl ə r sah ə si v ə ya istiqam ə ti deyilir. İnsani f ə aliyy ə t ə sövq edə n t əhrikedici qüvvə l ər öz mahiyyə tin ə v ə psixoloji xüsusiyyə tl ə rin ə görə f ə rql ə nir. Bu h ə r ə k ə tl ə rin bir qismi qeyri ixtiyari-impulsiv, y əni ani reaksiya şə klind ə , dig ə rl ə ri is ə düşünülmüş, l əngidilmiş, ölçülüb –biçilmiş xarakterlidir. Sonuncu qrup hə r ə k ə tl ə ri ixtiyari h ə r ə k ə tl ə r kimi n ə z ə rd ən keçirmə k olar. Bel ə likl ə , qeyd etm ək lazımdır ki, insanın hə r ə k ə tl ə ri ixtiyari v ə qeyri – ixtiyari olmaqla iki əsas qrupa bölünür. Qeyri – ixtiyari h ə r ə k ə tl ə r f ə aliyy ə t prosesind ə ya tamamil ə d ə rk edilm ə y ə n, ya da o q ə d ər aydın dırk edilmə y ə t əhrikedici qüvə ll ə rin h ə v ə s v ə ustanovka t əsiri altında icra olunan hə r ə k ə tl ə rdir. Bel ə h ə r ə k ə tl ə r impulsiv s ə ciyy ə daşıyır və onların dəqiq planı olmur. Belə h ə r ə k ə tl ə r ə insanların qorxu, hüyrət çaşqınlıq, effekt halında icra etdiyi hə r ə k ə tl ə ri misal göstə rm ə k olar. İxtiyari hə r ə k ə tl ə r is ə ir ə lic ə d ə n d ərk olunmuş mə qs ədin olmasına əsaslanır və onların icrası zamanı yerinə yetiril ə n ə m ə liyyatlar ə vv ə lc ə d ə n t ə s əvvür olunur. Mə hz ixtiyari h ə r ə k ə tl ərin xüsusi qrupunu iradi h ə r ə k ə tl ə rt əşkil edir. Belə h ə r ə k ə tl ə r sistemi psixoloji ya da dah a ümumi adla “iradə” adlanır. İnsanın qarşıya qoyduğu mə qs ə d ə çatmaq uğrunda mübarizə prosesind ə qarşıya çıxan maneə l ərin aradan qaldırılması ilə bağlı şüurlu v ə s ə y t ə l ə b ed ə n h ə r ə k ə tl ə r irad ə adlanır. Şə xsiyy ə tin t əkamülü prosesində bu v ə ya dig ə r motivin rolu v ə ə h ə miyy ə ti d əyişir. Yaş dövründən asılı olaraq bu və ya dig ər motiv ön plana, dig ə ri is ə arxa plana küçə bil ə r. Motivl ər iyerrarxiyası ə b ə di, daimi motivl ə r yoxdur. M ə s ə l ən kiçik yaşlı uşaqlar üçün zəruri görünə n bir motiv g ənc oğlan üçün ə h ə miyy ətsiz görünə bil ər.Lakin şə xsiyy ə t getdikc ə t ə n ə zzel edirs ə ( içki düşkünü, narkoman, psixi xə st ə v ə s) olduqda üzvü t ə l əbatlar başqa təhrikedici qüvvə l ə r ə n ə z ə r ən daha da güclənir, ön plana keçir. İnsanın motivlə r al əmi öz dinamikliyi ilə s ə ciyy ə l ənir. Yaranmış situasiyadan asılı olaraq motivlə rin, t ə hrikl ə rin ə h ə miyy ə ti d əyişə bil ə r. M ə s ə l ə n, t əhlükə (yanğın,qə za v ə s) zamanı insan onun üçün həmişə ə ziz v ə qiym ə tli olan əşyalardan imtina edə r ək başqa davranış proqramı seçə bil ə r. İctimai normaların şə xsiyy ə t t ə r ə find ə n m ə nims ə nilm əsi gedişində insanda t ə dric ə n borc v ə v ə zif ə m ə suliyy ə ti, ə qid ə v ə ideallar davranışın z əruri şə rtin ə çevrilir. Onlar psixoloji törə m ə y ə çevrilə r ək davranışda t əhrikedici qüvvə y ə çevrilir. Onlar psixoloji törə m ə y ə çevrilə r ək davranışda t əhrikedici qüvvə y ə çevrilir.İnsan şüurunda əxlaq normaları formalaşır və insanın özünün özünə t ə l əbkarlığı artır, müə yy ə n qrup h ə r ə k ə tl ə r ə aid “lazımlılıq”hissi meydana gəlir. Borc haqqında tə s əvvürlə rin m ə nims ə nilm ə si n ə tic ə sind ə ə m ə l ə g ə l ə n bu hiss v ə emosialar h ə r ə k ə tl ə rin motivin ə , h ə r ə k ətverici qüvvə sin ə çevrilir. İradi fə aliyy ə t sad ə c ə olaraq qarşıya qoyulmuş, düşünülmüş və d ə rk edilmiş mə qs ə din h əyata keçirilmə sind ə ibar ət deyildir. O, insanın f ə aliyy ə ti nin xüsusi formasıdır. İradi fə aliyy ət zamanı insan özü – özünə hakimlik edir, qeyri – ixtiyari – impulsuv h ə r ə k ə tl ə rini n ə zar ət altına alır, lazım olduqda onları boğur, cilovlayır.İradi fə aliyy ət üçün bir sıra hə r ə k ə tl ərin olmasını tə l ə b edir. Buraya yaranmış və ziyy ə tin qiym ə tl ə ndirilm ə sini, ə m əliyyat üçün müvafiq yolun tapılması, lazımı vasitə l ərin seçilmə si, q ə rara q ə bulu v ə s aiddir. Bir çox ictimai – xadiml ə rin, m ə d ə niyy ə t xadiml ə rinin t ərcümeyi - halında onların qə bul etdiyi q əraraların onların m ə n əvi simasını aşkar etdiyi diqq ə ti c ə lb edir. M ə s ə l ən, ABŞ - ın keçmiş prezidenti Ruzvelt, Sovet dövlət başçısı olmuş Stalinin, Napelionun faşistlərin mühakimə y ə c ə lb etdiyi bolqar kommunisti Georgi Dimitrovun h əyatında belə m ə qamlar çoxdur. Rus yazıçısı L.N.Tolstoy çar hökumətinin amansız cə za t ə dbirl ə rin ə qarşı “Susa bilmirəm” adlı mə qal ə d ərc edilmişdir. Xalq şairi Bə xtiyar Vahabzad ə “Gülüstan” poemasını, “Latın dili” şerini yazmışdır. İradi iş psixoloji cə h ə td ən bir sıra mühüm xüsusiyyə tl ə rd ə s ə ciyy ə l ənir. İradi fə aliyy ətin mühüm xassə l ə rind ən biri insanın Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|