I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Diqqətin xüsusiyyətləri.
- Diqqətin mərkəzləşməsi
- 6) Diqqətin tərəddüdü
- Birinci - x ə yali, soyuq, ikinci is ə - z ə ngin v ə canlıdır.
- Hafiz ə prosesl ə ri yaddasaxlama, yadasalma, hifzetm ə
- Əkslik assosiasiyaları
- Bunlar m ə na ə laq ə l ə ridir.
- Hafiz ə nin fizioloji əsasları Hafiz ə nin fizioloji əsasını
- Hafiz ə nin fizioloji mexanizml ə rini kimy ə vi reaksiyalar t əşkil edir.
|
Şəxsiyyət və diqqət. Əgər insanda diqqətli olmaq vərdişin formalaşmasına, onda diqqət möhkəmlənir və bunun nəticəsində diqqətlilik yaranır. Diqqətlilik - şəxsiyyətin mühüm keyfiyyətidir. Diqqətli edam müşahidəçiliyi ilə fərqlənir, ətraf mühiti daha dəqiq və tam dərk edir, daha uğurla oxuyur və işləyir. Diqqət insanın digər xarakter əlamətləri ilə də bağlıdır. Diqqətlilik həm də insanın əxlaqi keyfiyyətidir, başqalarına həssas münasibət üçün, davranış formaları üçün əsasdır. Bu cəhət bütün peşə sahibləri üçün, o cümlədən müəllimlər üçün də vacibdir. Diqqətli adam başqalarının sifət cizgilərindən, nitqindən, gözlərindən onun həyat tərzinin vəziyyətini, köməyə ehtiyacı olub - olmamasını, sevinc və ya kədərini başa düşür. Diqqətin növləri və xüsusiyyətləri Diqqətin iki - iradi və qeyri iradi və ya ixtiyari və qeyri ixtiyari növlərini fərqləndirirlər. Qeyri- ixtiyari diqqət həm də öz mahiyyəti etibarı ilə heyvanlara da məxsusdur. İxtiyari diqqət isə yalnız insanlara məxsusdur, onun davranışının spesifik forması kimi əmək fəaliyyətində tarixən təşəkkül tapmışdır. əvvəlcədən qarşıya qoyulmuş məqsəd olmadan, iradi səy tələb etmədən yaranan diqqət qeyri -iradi, qeyri- ixtiyari diqqət adlanır. “Təcili yardım maşını siqnalına reaksiya, yeni avtomobil, vitrində yeni moda) İxtiyari diqqətin yaranması üçün insana təsir edən qıcıqlandırıcılar aşağıdakı qruplara ayrılır: İxtiyaridən sonrakı diqqət. (şahmatı bilməyənin marağı) 1. Qıcığın gücü və gözlənilməzliyi. Güclü səs, işıq, kəskin iy diqqəti cəlb edir. 2. Qıcığın yeniliyi, qeyri -adiliyi, konstras tlığı Qeyri- adi, yeni minik maşını, yeni texniki təlim vasitəsi diqqəti cəlb edir. Hindistana zəngin botanika bağına getmiş keçmiş SSRİ vətəndaşları deyirlər ki, onların diqqətiniən çox cəlb edən gül bizim çobanyastığıdır, fon ağ olduqda qara obyektlər, fo n qara olduqda ağ obyektlər diqqəti daha çox cəlb edir. 3. Obyektin hərəkəti. Hərəkət edən obyektlər və ya hərəkətli obyektlər içərisində dayanan obyektlər diqqəti daha çox cəlb edir. Odur ki, polis, təcili yardım, yanğın mühafizəsi maşınlarının başındakı işığı hərəkət edən formada düzəldirlər. Televiziya rekramlarını da hərəkətli edirlər ki, cəlbedici olsun. Qeyri- ixtiyari diqqət insanın daixli vəziyyətindən, əhvali ruhiyyəsindən, tələbat və maraqlarından asılıdır. Sinifdə dərs gedir. Müəllim: “Bu, 1961 -ci ildə 12 apreldə olmuşdur”. Bu an koridorda möhkəm səs eşidildi: “İnsan kosmosa çıxıb!” Uşaqlar qışqıraraq yerlərindən qalxdı, repreduktoru işə saldılar. TASS - ın xəbərləri verilir. Kosmosa uçuş haqda məlumat verilir. Qeyri –ixtiyari diqqətin sitimullaşdırılmasında rəngli afişalar mühüm rol oynayır. Marağın da rolu yüksək əhəmiyyətə malikdir. Qarşıda qoyulmuş məqsəd əsasında və iradi səy nəticəsində yaranan diqqət ixtiyari diqqət adlanır. İxtiyari diqqət insan həyatında mühüm rola malikdir və onun yaranması üçün II siqnal sistemi qıcıqlandırıcıları əsasdır. Təlim prosesində məktəbli üçün ixtiyari diqqətin - aydın məqsədin, təşkilatçılıq, bütün iş prosesində diqqətin saxlanılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məktəblilərdə ixtiyari diqqətin dayanıqlı olması üçün bir sıra şərtlər lazımdır: 1. Borc və vəzifənin dərk edilməsi; (yaşlı oxumağın məktəbli üçün borc və vəzifə olunduğunun dərk olunması) 2. Məqsəd aydınlığı (müəllim şagirdlərin birinə lövhədə çalışma həll etməyi, digərinə isə səhvləri düzəltməyi tapşırır) 3. İş üçün vərdiş edilmiş şəraitin olması (İş şəraiti dəyişdikdə ixtiyari diqqətin davamlığı və təşkili çətinləşir) 4. Vasitəli maraqların olması. Hər gün futbol məşqinə gedən uşaq bəzən bezsə də, son arzu -onun çümpion olması arzusu ona bu fəaliyyətidavam etdirmək üçü n inam və səy yaradır. 5. lazımi şəraitin olması Mənfi təsir edən qıcıqların olmaması (televizor, maraqlı hekayə, bərk musiqi, səs və s.) Lakin əqli fəaliyyət üçün lal sükut heç də diqqətin, o cümlədən səmərəli əqli fəaliyyətin təşkilinə müsbət təsir göstərir . Serekov qeyd edirdi ki. Böyük kitabxanaların birində elmi iş üçün ayrıca otaq ayırdılar. Buraya heç bir səs, kənar qıcıq təsir etmirdi. Hüç kim məhsuldar düşünə bilməmişdir. Eksperimental olaraq müəyyən olunmuşdur ki, tam ağ olan, heç bir şəkil, gül olmayan, donuq şüşəli otaqda uşaqların təlim keyfiyyəti aşağı olur, lakin şəkil, dibçək, bəzəkli divarları olan otaqda təlim keyfiyyəti xeyli yüksək olunmuşdur. Diqqətin üçüncü növü - ixtiyaridən sonrakı diqqət adlanır. Bu diqqət ixtiyari diqqətin əsasında, lakin ondan sonra yaranır. Məsələn, III sinif şagirdi yayı necə keçirdiyi barədə ev inşası yazır. Əvvəlcə iş onu cəlb etmir, işə həvəssiz girişir, nəhayət özünü “ələ alır” səy göstərir, özünü işə başlamaq üçün məcbur edir (ixtiyari diqqət). Nəhayət uşaq həvəslə işə başlayır və bu iş onu cəlb edir. Yayda keçirdiyi bütün istirahət yerləri, mənzərələr, əyləncələr onun gözü qarşısında canlanır. Meşələr, gəzintilər, çayda çimmək, balıq tutmaq, göbələk yığmaq - bütün bunları təsviri ilə inşaya köçürməyə tələsir. İxtiyari diqqət ixtiyaridən sonrakı diqqətə keçir. Bu inşanın yazılmasına başlamaq məqsədi və səyi ixtiyari, işə başladıqdan sonrakı fəaliyyət ixtiyaridən sonrakı diqqətin məhsuludur. Təlim fəaliyyətində diqqətin qeyd olunan hər bir növü iştirak edir, onlar bir i digəri ilə sıx əlaqəlidir. Diqqətin xüsusiyyətləri. İnsanın diqqətini “yaxşı” və “pis” - deyə 2 qrupa ayırmaq doğru deyil. Bu qeyri- müəyyən bölgüdür və diqqətin bütün xüsusiyyətlərini əks etdirmir. Diqqətin bir sıra parametr və xüsusiyyətləri vardır ki, insanın diqqət və imkanlarının bəzi cəhətləri ondan asılıdır. Diqqətin xüsusiyyətlərinə adətən aşağıdakıları aid edirlər. 1) Diqqətin mərkəzləşməsi (konsentrasiyası). Bu zaman şüur yalnız bir obyekt və ya fəaliyyətə yönəlir, digərlərindən uzaqlaşır. Diqqətin mərkəzləşməsi o deməkdir ki, insanın bütün psixoloji aktivliyi müvəqqəti olaraq mərkəzləşir və lazım olan obyektə yönəlir. Diqqətin mərkəzləşməsi zamanı sanki digər obyekt və hadisələr, kənar qıcıqlar sezilmir. 2) Diqqətini davamlılığı. Diqqətin uzun müddət, fasiləsiz və mərkəzləşdirilmiş formada ümumi bir məqsədə tabe olan obyektlər üzərində saxlanması ilə ifadə olunur.Diqqətin davamlığı sinir sitemi, temperament tipləri, motivasiya, şəxsi maraqlar, tələbatlar və eyni zamanda ətraf mühit, xarici təsirlərdən də asılıdır. Davamlılıq diqqətin müvəqqədti xüsusiyyətidir. 3) Diqqətin həcmi. Eyni vaxtda əhatə olunan, aydın dərk olunan obyektlərin miqdarı ilə müəyyən edilir. Adətən böyüklərin diqqətinin həcmi 4- 6, uşaqlarınkı 2 - 3 arasında olur. Diqqətin həcmi yalnız genetik amillərdən deyil, həmçinin fərqin qısa müddətli hafizəsinin imkanlarından da asılıdır. Diqqətin həcmi eyni zamanda insanın peşə vərdişləri, əhvalı, sağlamlığı, maraqları ilə də bağlıdır. 4) Diqqətin paylanması. Diqqətin eyni vaxtda iki və daha artıq obyektə yönəldilməsi bacarığı ilə xarakterizə olunur. Diqqətin paylanması zamanı sanki diqqətin bir neçə fokusu (mərkəzi) eyni vaxtda bir neçə işi icra etməyə imkan verir və onlardan heç biri diqqətdən kənarda qalmır. Şahidlərin yazdığına görə, Naroleon eyni vaxtda yeddi işi icra edə bilmək qabiliyyətinə malikdir. 5) Diqqətin keçirilməsi. Bu zaman şüurlu surətdə diqqət bir obyektdən başqa obyektə və ya bir fəaliyyətdən başqa fəaliyyətə yönəldilir. Diqqətin keçirilməsi ixtiyari və qeyri -ixtiyari olur. İxtiyari –şüurlu şəkildə iradənin nəzarəti altında obyektin qavranılmasına yönəlişlik, qeyri -ixtiyari isə gözlənilmədən, daha güclü qıcıqlandırıcının təsiri ilə diqqətin başqa obyektə yönəlməsidir. İnsanın lazımi anda diqqətini müəyyən obyektin üzərinə yönəldə bilməməsi isə dalğınlıq adlanır. Dalğınlığın səbəbləri müxtəlif ola bilər. Diqqətin başlıca xüsusiyyətləri - onun keçiriciliyi, davamlığı, həcm, paylanması, cəmləşməsi və konseptrasiyasıdır. 6) Diqqətin tərəddüdü - Onun intensivlik dərəcəsinin qeyri -ixtiyari olaraq dövrü dəyişmələri ilə ölçülür. (2 -3 12 saniyəyədək). 7) Diqqətin yayınması - qeyri- ixtiyari olaraq diqqətin şüurlu və niyyətli halda yerdəyişməsidir. Bədən tərbiyəsi dərsindən sonra riyaziyyat dərsinə keçmək). 8) Diqqətin pozulması - müəyyən müddət diqqətin tonlaya bilməmək, dalğınlıqdır. Buna “şüurun daralması” da deyirlər. (Dalğınlıq – diqqətsizlik). Diqqətin kollektiv, qrup və fərdi olmaqla 3 əsas tipi fərqləndirilir. Diqqətin patologiyası dedikdə aşağıdakı xüsusiyyətlər nəzərdə tutulur: 1. Diqqətin davamsızlığı. 2. Diqqətin ləngiməsi. 3. Diqqətin durğunluğu. 4. Diqqətin daralması ( beyin damarlarının aterosklerozunda olur). 5. Diqqətin zəifləməsi (kəllə travmalarında) (gözlərini ən güclü qıcığa zilləyir, heç bir reaksiy a vermir). İnsan beyni çox mürə kk əb funksiyaları yerinə yetirir. O, yalnız ə traf al ə md ən informasiyanı qə bul etmir, h ə m d ə onu hifz edib saxlayır. Hər gün biz yeni m ə lumatlar ə ld ə edirik, h ər gün bizim biliklə rimiz z ə nginl əşir. İnsanın bildiyi hər şey müə yy ən müddət onun beyin “xə zin ə sind ə” saxlanılır. Analizatorlara t əsir göstə r ə n cism v ə hadis ə l ə rin n ə tic ə sind ə beyind ə ə m ə l ə g ə l ən onların obrazları hə min cism v ə hadis ə l ə rin t ə siri k ə sildikd ə d ərhal yox olmur, müə yy ən müddət onların izlə ri beyind ə qalır . Bunlar hafiz ə t ə s əvvürlə ri adlanır. Hafizə t ə s əvvürlə ri el ə obrazlardır ki, onlar əşya və hadis ə l ə rin ə vv ə ll ər qavranılması nə tic ə sind ə yaranır, indiki halda is ə biz onları fikrən qavrayırıq. Bu cür tə s əvvürlər görmə, eşitmə , dad, iy, toxunma, ehtizaz, ağrı və s. ibar ə t ola bil ə r. Hafiz ə t ə s əvvürləri qavrayış obrazlarından fə rqlidir. Birinci - x ə yali, soyuq, ikinci is ə - z ə ngin v ə canlıdır. Hafiz ə - insanın öz keçmiş təcrübəsini yadda saxlaması, hifz etm ə si v ə sonradan yada salmasından ibarə t olan psixi prosesdir. Ə vv ə ll ər qavranilmış hisslə rin, fikirl ə rin, h ə r ə k ə t v ə sur ə tl ə rin yenid ə n canlandırılmasıdır. İnsan həyatında hafizənin rolu olduqca böyükdür. Bizim hə yatda bildiyimiz, qadir olduğumuz və varsa, hafiz ə nin say ə sind ə mümükündür. Hafiz ə sini itirm iş adam, Seçenovun tə birinc ə des ək, yeni doğulmuş çağaya b ə nz ə yir, sanki o, bu h ə yata yenic ə g əlmişdir. Hər şeydə n x ə b ə rsizdir, onun davranışı yalnız instinktiv xarakter daşıya bilə r. Hafiz ə bizim bilik, bacarıq və v ərdişlə r ə ld ə etm ə yimiz ə, onları hifz et m ə yimiz ə v ə z ə nginl əşdirmə yimiz ə s ə b əbkardır. Yaddaşın mexanizmlə rinin t ə dqiq edilm ə sind ə 1921-ci ild ə Berger t ə r ə find ə n k əşf edilmiş bioelektrik aktivlik hadisəsi mühüm mə rh ə l ə kimi qiym ə tl ə ndirildi. Bu ə sasda hafiz ənin neyronal modeli meydana çıxdı. Bu n ə z ə riyy ə sinir enerjisinin sinapslar vasit ə sil ə hüceyrə l ə r ə yayılmasını ə sas götürürdü. Psixoloqlar Makqonel v ə Yakobson müə yy ən etmişdir ki, DNT -ni bir canlıdan digə rin ə köçürmə kl ə m əlumatları da köçürmək mümükündür. Belə t əcrübə l ə rd ən biri balıqlar ü z ə rind ə aparılıb. Məşhur neyrobioloq H.Hidenə görə beyin hüceyrə l ərinin müxtəlif qıcıqlar nə tic ə sind ə oyanması PNT -nin t ə rkibini 30-40%-d ə k d əyişir. Bu isə onun ə vv ə lki t ə rkibini d əyişir. PNT tanış məlumatları ə ks etdirm ək xüsusiyyə tin ə malikdir. Pavl ov yaddaşın fizioloji əsasını şə rti rejlektor f ə aliyy ə tl ə ə laq ə l əndirib. Akademik İ.S.Bretaşvili və P.K.Anoxin yaddaşın şə rti reflektor f ə aliyy ə tl ə ə laq ə si sah ə sind ə böyük tədqiqatlar aparmışlar. Hafiz ə d ə dig ə r psixi prosesl ə r kimi f ə aliyy ə tdir, psixi f ə aliyy ə tdir. İnsan ilk növbə d ə h ə min hadis ə v ə faktları yadda saxlayır ki, onlar onun h ə yat m ə nafel ə rin ə uyğundur, müə yy ə n ə h ə miyy ə t k ə sb edir. Az ə h ə miyy ə tli hadis ə v ə faktlar is ə pis hifz edilir v ə tez unudulur. Bu baxımdan şə xsiyy ətin ayrılmaz sə ciyy əvi şə rtl ə rind ə n biri olan davamlı maraqların hifzetm ə d ə v ə yaddasaxlamada böyük rolu vardır. Hafizə nin m əhsuldarlığı insanın iradi keyfiyy ə tl ə rind ə n çox asılıdır. Zə if irad ə li, t ə nb ə l v ə iradi s ə y ə qadir olmayan adamların hafizə si d ə z ə if olur. Hafiz ə prosesl ə ri yaddasaxlama, yadasalma, hifzetm ə , yadasalma v ə unutmadan ibar ə tdir. Şüurumuzda ə ks olunan v ə hafiz ə mizd ə möhkə ml ə n ən ayrı - ayrı əşya, fakt və hadis ə l ər arasındakı rabitə “assosiasiya” adlanır. Bu ə laq ə v ə rabit ə l ər olmadan insanın psixi fə aliyy əti, o cümlə d ə n hafiz ə f ə aliyy ə ti mümkün deyildir. Assosiativ rabitə l ə rin mahiyy ə ti bundan ibar ə tdir ki, bu rabit ənin bir elementinin yada düşmə si dig ə r elementl ə rin d ə yada düşmə sin ə s ə b ə b olur. Assosiativ rabit ə l ə r sad ə v ə mürə kk ə b ola bil ə r. Sad ə assosiasiyalar haqqında ilk tə lim Yunan alimi, filosofu Aristotel t ə r ə find ə n ir əli sürülə n oxşarlıq, ə kslik v ə qonşuluq assosiasiyalarıdır. Yaddasaxlama zamanı meydana gə l ən müvafiq sinir rabitə l ə ri assosiasiya adlanır. Qonşuluq assosiasiyalarının əsasını əşya və hadis ə l ər arasındakı zaman v ə m əkan münasibə tl ə ri t əşkil edir. Belə assosiasiyalar m ə s ə l ə n, əlifbanı ə zb ə rl ə y ə rk ə n, vurma c ə dv əlini söylə y ə rk ən, şahmat fiqirlarını düzə rk ə n özünü biruzə verir. Oxşarlıq assosiasiyaları, mə s ə l ə n Qaçaq Nəbi haqqında danışarkə n H ə c ə r d ə yada düşür. Kutuzov haqqında söhbət düşə nd ə Suvarov da xatırlanır. Əkslik assosiasiyaları: “pis” qiymət alan şagird ə vvv ə ll ər aldığı “yaxşı” qiyməti xatırlayır. Bizim bilikl ə rimizin m ə nb ə yini sad ə deyil, mürə kk ə b assosiasiyalar t əş kil edir. Bunlar m ə na ə laq ə l ə ridir. Onların əsasını obyektiv ə laq ə l ə r olan “sə b ə b-n ə tic ə”, “cins - növ”, “bütöv -hiss ə” mübasibə tl ə ri t əşkil edir. Hafiz ə nin fizioloji əsasları Hafiz ə nin fizioloji əsasını qıcıqlandırıcıların tə siri il ə baş beyin qabığında yaranan sinir oyanmalarının izlə ri t əşkil edir. Hazırda hafizə haqqında bitkin nə z ə riyy ə mövcud deyildir. Bir neçə konsepsiya ir ə li sürülmüşdür: I n ə z ə riyy ə : - psixoloji (assosiasiya v ə -------); II n ə z ə riyy ə : - neyrofizioloji (Pavlov t ə limi); III n ə z ə riyy ə : - biokimy ə vi ; IV n ə z ə riyy ə : - kibernetik v ə ya malekulyar ----- Hafiz ə nin fizioloji mexanizml ə rini kimy ə vi reaksiyalar t əşkil edir. Bu reaksiyalar n ə tic ə sind ə proteinin hüceyrə d ə çevrilmə si (RNT) n əıticə sind ə izl ər yaranır . Hafiz ə prosesl ə ri. Hafiz ə mürə kk ə b psixi f ə aliyy ə tdir. Onun t ə rkibind ə bir sıra ayrı - ayrı prosesl ə ri f ə rql ə ndirm ək lazımdır. Onları yaddasaxlama, yadasalma, tanıma və unutma adı ilə 4 qrupa ayırmaq lazımdır. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|